pingualis, ‑e [pinguis] gras :
Reg. Salisb. 1, 13 p. 174 (c. 1177-1216) : porcos ‑es ii.
pinguamen, ‑inis n. DuC forme pignamen : Corp. gloss. lat. ii p. 589, 49. gras, graisse (
Corp. gloss. lat. ii p. 589, 49 : pignamen, pinguedo
) : Gesta episc. Camerac. iii 52 p. 485, 33 : ieiunium in pane et aqua omni sexta feria observarent, et in sabbato a carne et ‑e.
1. pingue, ‑is n. gras, graisse :
Godesc. Sax. conf. p. 74, 30 : quatuor doliis … repletis aqua, oleo, ‑i et pice.
Recept. Sangall. II 55 p. 54 : ‑e de lardo porcino coclearios iii ieiunus bibat.
v. pinguis.
2. pingue adv. [pinguis] grassement, généreusement :
Vita Frontis p. 360 : convocatis pauperibus, iocundam ‑e inpendit agapem.
v. pinguiter.
pinguedo, ‑inis f. formes : pingedo : Petr. Damian. epist. 69 p. 308, 3 (c. 1059-60). pinguendo : Pontif. Rom. 30 A 39 p. 221. pinguido : Corp. consuet. monast. I 18, 27 p. 436 (a. 816). Bened. Anian. reg. 74 p. 534, 1. graisse.
I matière grasse :
A graisse animale :
1 chez l’animal
2 chez l’homme
3
en part., graisse superficielle
B graisse végétale
C graisse minérale
II caractère gras :
A embonpoint, obésité
B spir.
C par anal., viscosité d’une substance collante
III
par méton. (fréquente dans la Vulgate), richesse, fertilité :
A de la terre
B d’un être vivant
C spir. :
1
(absol.) richesse
2
(avec gén.) abondance
I matière grasse (
Gloss. Augiens. bibl. 628 p. 86 : arvinam, sevum, ‑em
[cf. Isid. etym. xi 1, 81]. Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. p. 51 : ‑o, smyltnys.
Papias* f. 175b : pinguis, … unde … ‑o
[cf. Ugutio deriv. P 88, 1])
A graisse animale
1 chez l’animal
a lard (porcs, cétacés) :
Remig. mus. i 37, 3 p. 136, 11 : abdomen est ‑o porci
(cf. Gloss.l iv A 43 p. 13. Aynard. gloss. A 238 p. 19). Petr. Damian. epist. 50 t. 2 p. 101, 2 (a. 1057) : alii vero ovis lacte simul et caseo, suina quoque ‑e non vescuntur.
suif (herbivores) :
Vita Eustach. 37 p. 4 : sua superans alios ‑e cervos.
Ivo serm. 5 col. 538B : plenus sum holocaustomate arietum et ‑e agnorum, et sanguinem taurorum et hircorum nolui
(cf. Tert. orat. 28 : adipem agnorum.
Cypr. testim. 1, 16 : pinguamina agnorum.
Hier. in Is. 15, 56, 8 : adipe agnorum ;
mais Is. 1, 11 : adipe pinguium.
Beda hex. [CCSL 118A] 2, 4 : adipem pinguium.
etc). Adam Persen. mut. amor. xx 65, 776 p. 333 : sicut … exivit sanguis et aqua, adeps et ‑o vituli.

b en part.
α donnée en redevance :
Cartul. Paris. 34 p. 47 (a. 829) : ut dentur eis … de ‑e aut modii viginti, aut porci quinquaginta, quales meliores invenire possunt
(cf. Cartul. S. Germ. Prat. 28 t. 1 p. 45 [a. 829]).
β utilisée en cuisine (de façon réglementée, en milieu monastique) :
Corp. consuet. monast. I 18, 27 p. 436 (a. 816) : ut ‑idinem eis (sc. fratribus) detur excepto sexta feria
(cf. ib. p. 462, 10. Bened. Anian. reg. 74 p. 534, 1). Wrdist. Winwal. p. 226, 5 : nec ‑em ex eis (sc. quadrupedibus aut volucribus) in omnem suscepit usum, nisi quod de lacte effici posset.
Wormon. Paul. p. 431, 8 : nullam … pulmenti … ‑em.
Vita Gaucher. Aurel. 13 p. 53 : ipse vero … in usum suum nullam penitus ‑em habuit.
Carta IX-XII s. (Morice, Mém. Bretagne I col. 227) : ferculum ex eadem farina predicta, aut ex oleribus confectum, sed nulla impinguatum ‑e, nisi tantum modice de caseo per aquam decocto utebatur.

γ méd. : Dancus Rex 7, 7 p. 70 : minuta illud (sc. serpentem nigrum) in olla nova, et accipe ‑em calidam quam faciet olla.

c spéc.
α graisse du cuir (dans la préparation du parchemin) :
Petr. Comestor serm. 6 col. 1740B : ut cum rasorio omnem superfluitatem, ‑em, scrupulos et maculas tollat.

β crème de lait, beurre :
Gerhoh. neg. 70 p. 110, 9 : per butirum, quod est corrupti lactis congesta ‑o, intelligi potest morum corruptela.
Acard. S. Vict. serm. 1, 1 p. 24 : sterilitas est contraria ‑i et fecunditati butyri
(cf. Is. 7, 15). Lamb. Ard. hist. Ghisn. 61 p. 591, 34 : cum lac gustasset ‑e concretum.
2 chez l’homme
a gras, (mauvaise) graisse :
Guill. Conch. dragm. vi 8, 11 p. 210, 85 : (contingit) nimis pinguem matricem esse, unde nimia ‑e inferius os matricis obstruditur, unde semen non potest ad locum creationis pervenire.
Bernard. Morl. octo vit. 591 p. 114 : venter propensus non est tenuis via sensus, / nec sibimet parcit, qui se ‑e farcit.
Hist. sept. sap. 13 p. 21 : o pinguis, qui ob ipsam corporis tui ‑em pecultus (pour petulcus ?) es, quid facis ?

b méd.
α en liaison avec une complexion humide :
Constant. Afric. theor. 2, 14 f. 8va : ‑o est res humida que maxime invenitur super pelliculas et nervosa loca.
Bernard. Silv. Mart. Cap. 5, 1033 p. 128 : humor quidem ‑is materia est, sicut econtra siccitas macilentie causa est.
en assoc. avec d’autres « humeurs » :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. i 6 p. 25, 8 : humidus sanguis et flegma et ‑o (gr. πιμελή) et vinum et oleum et mel et aliorum talium unumquodque dicitur.
ib. i 9 p. 43, 10 : quecunque … cute duriores sunt particule, quemadmodum ossa … in hiis magis est siccum, quecunque autem molliores, quemadmodum sanguis et flegma et ‑o et adeps et medulla et cerebrum et spondilium medulla, humidi magis in hiis est quam sicci
(cf. ib. i 9 p. 48, 1-10 et passim).
β grosseur (adipeuse) :
Ars med. 7 p. 428, 1 : vesice dicuntur ‑es que intra tunicam maiorum palpebrorum constitute sunt.
3
en part., graisse superficielle :
Lib. gloss. PU 193 p. 473 : pulpa est caro sine ‑e
(cf. Isid. etym. xi 1, 81). associé ou opposé à adeps (cf. lev. 3, 3-10 et 8, 25) : Rob. Mon. Rem. hist. Hier. 7, 14 p. 833 : miles tuus, longo afflictus ieiunio, persequitur tumentes adipe et ‑e.
Petr. Comestor hist. schol. col. 1196D : omnis adeps que est ‑o interiorum offerebatur ; ‑o enim supra carnem animalis, arvina vel lardus dicitur ; que carni admista proprie ‑o, que intestinis adeps est.
au fig. : Guibert. Nov. moral. i 1, 6 col. 42A : huic (sc. sapientie) … annexa mens nostra, sumpto ex ea adipe interiori et exteriori ‑e, fit ratio.
ib. x 48, 19-20 col. 321A : tibi videlicet, o spiritus, fulciatur animalitas sicut adipe et ‑e.
Guill. S. Theod. spec. fid. 53, 14 p. 120 : quibus cum adherent carnes, i. cetere anime affectiones, et ipse ab ossibus robur, et ossa ab eis trahunt salubris sucum ‑is, et fit eucrasis, i. bona complexio anime.
v.aussi infra IIIC2a.
B graisse végétale, utilisée
a pour l’éclairage :
Agnell. Rav. lib. pont. 49 p. 312, 14 : ut ‑o olei lucerne illuminans, cum ab igne fuerit applicata.
Cartul. Sithiens. I i 2, 90 p. 165 (a. 867) : que annuatim ex his rebus expendebantur ad luminaria, cera, oleum, ‑o et universe necessitates in sanctuario Dei.

b en peinture :
Mappe clav. 21 p. 197 : permisces aqua ‑em.
C graisse minérale :
Tract. simpl. f. 32 : (petroleum) fit autem, cum ‑o terre et aque actione caloris in igneas partes convertitur.
par anal., d’un métal (en fusion) :
Mappe clav. 124 p. 212 : indicamus vobis quomodo fieri possit aurum de ‑e metalli.
II caractère gras
A embonpoint, obésité :
Hildeb. querim. 4, 100 p. 89 : indignaris, si de frixorio carnis conqueror, in quo ‑is mee vigor exsiccatus est.
Comm. Iuven. Par. p. 218, 47 : Lucanus de ‑e Neronis ait.
dans l’expr. ‑o carnis : Galand. Regn. prov. 9 p. 62 : ‑o carnis peccati abundantiam signat
(cf. Is. 17, 4). Bernard. serm. div. 19, 1 p. 161, 16 : ‑o carnis, delicie corporis, saturitas ventris, aut ante mortem vos deserent, aut vos in morte illas relinquetis
(cf. psalm. 48, 18). par opp. à macies (cf. Aug. civ. 22, 12) : Guill. Tyr. hist. rer. transm. 10, 2 p. 403 : fuit autem nec multa distensus ‑e, nec immoderata macie tenuis, sed media quadam corporis habitudine.
B spir.
a de l’huile (d’olive) :
Petr. Pictor euch. ii 23, 530 p. 41 : hic (sc. Nicholaus) meritis ardens olei ‑e crassus.

b liturg. : Pontif. Rom. 30 A 39 p. 221 : emitte, domine, spiritum tuum … in hanc ‑ndinem olive, quam de viridi ligno producere dignatus es ad refectionem mentis et corporis
(cf. Sacr. Greg. 269 [PL 78] col. 83B).
c en réf. à Rom. 11, 17 : Alcuin. Ioh. evang. col. 981D : quia scilicet oleaster factus est particeps ‑is olive, non olea particeps facta amaritudinis oleastri ?
Chron. Salern. 107 p. 114, 22 : cum enim fracti sunt rami, nos inserti sumus in illis, cum oleastri quidem ammodo fuissemus, et socii radicorum et ‑um olive sumus effecti.
Petr. Cell. disc. claustr. 5, 65 p. 154 : quicquid enim alterius saporis est extra claustrum, … insertum in bonam olivam ‑e radicis dulcoratur.
C par anal., viscosité d’une substance collante :
Eracl. I color. i 2, 5 p. 4 : inter quas (sc. petras) vitrum romanum conterat, et … / hoc faciat liquidum clara ‑e gummi.
Paul. Aegin. cur. 5 p. 3, 11 : peristereonam rectam cum eius radice siccans et terens cerne subtili cribro, ut glutinosam habeat ‑em.
Mappe clav. 5 p. 194 : ut fiat glutinis ‑o.
ib. 263 p. 236 : tunc superadde illam spissam ‑em quam fecisti de aqua et petra vini.
spéc., de l’encens :
Bernard. Silv. cosm. ii 9, 4 p. 139 : Sabea virgula suam certavit distillare ‑em.
III
par méton. (fréquente dans la Vulgate), richesse, fertilité
A de la terre (
Alan. Ins. dist. col. 901A : ‑o proprie dicitur terrenarum rerum abundantia
) : Bernard. serm. per ann. 4 p. 3, 15 : in vallibus ‑o est ; ibi proficiunt plante, ibi plena spica, ibi centesimus oritur fructus.
souvent dans l’expr. ‑o terre (cf. gen. 27, 28 et 39) : Wett. Gall. i 5 p. 260, 18 : (civitatem) cuius terre ‑o marisque vicinitas potuissent fieri servis Dei oportunitas.
Radbert. corp. Dom. 21, 116 p. 115 : in ‑e vero terre, quia caro Christi de virgine orta creditur.
Steph. Tornac. epist. 1 p. 7 (a. 1178-80) : longe inferius montes alios et colles relinquit, de rore celi et de ‑e terre plenam suscipiens benedictionem.
Mirac. Mar. Virg. Rup. Amat. 2, 8 p. 188 : de labore proprio et terre ‑e fruges habebat.
Inscr. lat. Gall. xiii 10 p. 117 (a. 1209) : rore fluens celi, terre ‑e plenus, / presul … clauditur hoc tumulo.
B d’un être vivant :
Guerr. serm. 2 p. 58, 25 : ubi autem arbor radicem figit, inde succum vite atque humorem ‑is bibit.
Guigo II medit. 8 p. 164 : de ‑e ventris tui (sc. Virginis) benedicuntur omnes tribus terre.

en part., d’un œuf :
Honor. Aug. imago 1, 1 p. 49 : ovum quippe exterius testa undique ambitur, teste albumen, albumini vitellum, vitello gutta ‑is includitur.
au fig. : Alan. Ins. Anticlaud. ii 511 p. 87 : grammaticos humiles, qui sola cortice gaudent, / quos non dimittit intus ‑o medulle.
C spir.
1
(absol.) richesse :
Gratian. decr. C 23, 4, 16 col. 904, 43 : qui dum gratiam interne ‑is percipiunt.
dans l’expr. ‑o spiritualis : Guibert. Nov. moral. ii 4, 7 col. 80C : quidquid utique introrsum spiritualis ‑is est.
Walth. Dan. sent. p. 287, 12 : duo maxime animam vegetant ‑e spiritali, vita videlicet et voluntas bona.
2
(avec gén.) abondance
a en réf. à psalm. 35, 9 : Petr. Damian. epist. 69 p. 308, 2-3 (c. 1059-60) : quid vero per olivam, que et signum pacis optendit oleique ‑em fundit, nisi illi designantur qui, spiritus sancti ‑gedine delibuti, evangelizando pacem reconciliant homines creatori ?
Gerard. Ither. expl. sent. p. 478, 542 : de torrente voluptatis eius peroptime potantur, quorum anima adipe et ‑e degustationis divine iugiter repletur.

b dans les expr. : animi ‑o (cf. Aug. in psalm. 62, 14) : Epist. Carthus. Port. 6, 7 p. 178, 124 : ut mens orantis … ex quadam animi ‑e totam sequentem effundat orationem.
‑o caritatis : Guibert. Nov. moral. i 1, 24-25 col. 54C : medullata eadem sunt, cum sine charitatis interiori ‑e virtutum nostrarum ossa non sunt.
Arnulf. Lexov. epist. 36 p. 63 (a. 1162) : quanto eas (sc. litteras) ex uberiori ‑e caritatis novimus processisse.
devotionis ‑o : Bernard. serm. sup. cant. 8, 6 t. 1 p. 39, 24 : utrumque enim munus simul fert osculi gratia, et agnitionis lucem, et devotionis ‑em.
‑o dilectionis : Paul. Diac. homil. temp. 77 col. 1229B : aridi qui oculum quidem scientie habent, sed spei et dilectionis ‑e egent.
Guibert. Nov. trop. ii 9, 10 col. 388B : uvis vero filii comparantur, quia affectus nostri … ad dilectionis Dei ‑em et saporem avidius imbuuntur.
Aelr. Iesu duod. iii 29, 18 p. 116 : at si ‑em intime dilectionis et tue adipem affectionis in cordis ara celestis desiderii flamma succenderit.
‑o gratie : Petr. Damian. epist. 95 p. 45, 11 (c. 1063) : ama ieiunium, ut dum inedia corpus atteritur, anima celestis gratie ‑e saginetur
(cf. Ioh. Laud. Petr. Damian. 19 p. 256, 12). Bernard. serm. sup. cant. 9 t. 1 p. 46 : ‑o gratie que de tuis uberibus fluit, efficacior mihi ad spiritualem provectum, quam mordax increpatio prelatorum.
misericordie ‑o : Missale Lat. p. 79, 19. sanctitatis ‑o : Sedul. Rom. 36 p. 251, 57 : sicut radix sancta manentibus in se ramis sanctitatis ‑em (v. lect. ‑tudinem et éd. PL 103 col. 104C) prebet.
‑o virtutum : Comm. Mart. Cap. Berol. p. 189, 19 : refulget animus noster, quoniam humori sapiencie coniuncta est ‑o virtutum.
Vita Gaufrid. Saviniac. 13 p. 404 : ut eos (sc. mentes subditorum) humilitatis dulcedine et ceterarum virtutum ‑e saginaret.
v.aussi pinguetudo.
pinguefacio et pinguefio 3. forme pinguifacio : Osbern. deriv. P lxxii 11. (s’) engraisser (
Osbern. deriv. P lxxii 11 : pinguis componitur … ‑ifacio.
Ugutio deriv. P 88, 5 : pinguis componitur … et ‑facio, ‑is, et ‑fio, ‑is, et componitur a ‘pinguis’ vel a ‘pinguere’
) : Gauzb. Front. p. 358, 35 : non oportet autem carnem fragilem ‑tam vermibus exhibere.
associé à nutritus : Anon. coit. ii 5, 50 p. 96 : gallos teneros cicere nutritos et ‑tos et cicer bene detritum simul coques.
pinguendo, ‑inis f. v. pinguedo.
pingueo 2. être gras, s’engraisser :
Ugutio deriv. P 88, 2 : pinguo…, unde ‑o, ‑es, i. esse vel fieri pinguem.
pinguesco 3. forme inf. pinguessere : Cartul. cath. Ambian. 1, 2 p. 5 (a. 1034). (s’)engraisser (
Ugutio deriv. P 88, 3 : pinguo…, unde pingueo…, et hinc ‑o, impinguesco, repinguesco, inchoativa)

A devenir gras (à force de nourriture)
1 de nourriture terrestre :
Theodulf. carm. 28, 903 p. 516 : corpora ‑unt alieno corpore pasta.
Burch. Belv. barb. 3, 10 p. 44 : ut turgeat illi venter et ‑at umbilicus, hircos … vorat iudeus.
2 de nourriture spirituelle :
Agnell. Rav. lib. pont. 49 p. 312, 15 : in illius temporibus Ravennatis ecclesia, ut pinguedo olei lucerne illuminans cum ab igne fuerit applicata, ita illius (sc. Petri Crisologi) ‑et et illuminabitur doctrina.
Petr. Pictor euch. ii 18, 408 p. 35 : hoc grano celi sunt horrea multiplicata, / urbs sacra Ierusalem ‑it eo satiata.
Guibert. Nov. moral. viii 27, 39-40 col. 212C : in pinguedine … terre benedici poteris, i. si terram, te peccatorem sc. confiteris, sopitis nequam affectibus rore celi ‑e, i. gratia et infusione intellectualitatis
(cf. gen. 27, 28).
3 par anal., regorger, s’engorger (avec abl.) :
Cartul. cath. Ambian. 1, 2 p. 5 (a. 1034) : (expedit) et oleo pietatis lucernas bone operationis in manibus nostris ‑ssere.
Bernard. serm. sup. cant. 9, 7 t. 1 p. 46 : ut ex ipso mox cum acceperit illud, sponsa concipiat, tumescentibus nimirum uberibus et lacte quasi ‑ntibus in testimonium.
B devenir fertile :
Petr. Damian. epist. 45 t. 2 p. 39, 15 (c. 1055) : quid novum, si terra, que spinas ante vel paliuros attulerat, … postmodum et leta ‑at ?
Guill. S. Theod. epist. frat. i 3, 5 p. 146 : ubi iam de ea (sc. vita solitaria) ‑unt speciosa deserti
(cf. psalm. 64, 13).
C
par ext., s’épaissir
1
au propre, de la fumée :
Gilb. Hoil. serm. 28 col. 147C : velut cuiusdam fornacis magne fumus ‑it.
2
au fig., s’étoffer, se développer :
Ios. Iscan. bell. Troian. i 382 p. 91 : Scilla Caribdim / excitat, et nostris ‑unt monstra ruinis.
spir. : Aelr. inclus. 3, 31 p. 126 : bonis etiam operibus ‑at oratio, augeatur devotio, dilectio excitetur.
Ioh. Alt. Arch. vi 3, 33 p. 146 : ira malum deforme viris, quo pectus acescit, / … / cecatur racio, pietas tepet, alget honestas, / macrescit virtus, vicium ‑it, inundat / livor, adest facinus, lex nutat, norma vacillat.
Adam Persen. mut. amor. v 15, 184 p. 311 : his tepor excitatur in flammam, et in gratiam ‑it affectus.
ib. xxi 67, 794 p. 334 : cum omnia que facimus per internam gratiam spiritus in mentis devotione ‑unt.
pinguesso 3. v. pinguesco.
pinguetudo, ‑inis f.
1 graisse :
Notk. Balb. gesta ii 15 p. 80, 18 : umbra tante crassitudinis erat, ut cunctos illos fontes tabo et cruore abhominandaque ‑e deturparet.
Gerhoh. neg. 70 p. 110, 9 : per butirum, quod est corrupti lactis congesta pinguedo (‑o
éd. Sackur p. 469, 13-14), intelligi potest morum corruptela. v. pinguedo IA1cβ. (spir.) en réf. à Rom. 11, 17 : Rup. Tuit. deut. 2 p. 1086 : tu autem cum oleaster esses, insertus es in illis (sc. ramis) et socius radicis et ‑is olive factus es.
2
au fig., abondance :
Hraban. in exod. iv 8 col. 207D : ut admoneremur opera habere, non solum a fermento malitie et nequitie castigata, sed et ‑em charitatis divinis dignam conspectibus
(cf. i Cor. 5, 8. Beda tabern. [CCSL 119A] iii 10 : pinguedine … digna). v. pinguedo.
pinguido, ‑inis f. v. pinguedo.
pinguifacio 3. v. pinguefacio.
pinguilentus, ‑a, ‑um [pinguis ; par anal., d’après lat. macilentus, opulentus] bien gras :
Dipl. Conr. II 106 p. 149, 37 (a. 1027 ?) : inpendere … viii friscingos, ii porcos, vi oves ‑as, i carradam cervisie
(cf. Cartul. Brixin. 17 [a. 1027-34]).
pinguis, ‑e FEW viii 525 (cf. F. Tailliez, Un vulgarisme du Clemens Latinus… dans Neophilologus 35 [1951] p. 47). forme pinquis : Cartul. cath. Legion. 581 p. 99, 1 (a. 998 ?). gras.
I
au propre, qui contient de la graisse :
A à propos d’un animal
B à propos d’un être humain, adipeux :
1 dans son aspect général
2 dans certains membres ou tissus
C à propos d’un végétal
D à propos d’une matière
II par anal. :
A de consistance :
1 onctueux
2 visqueux
B de volume :
1 épais
2
par méton., gonflé, rempli de (souvent avec abl.)
3
(mus.) sourd, profond
4
(gramm.) plein
C de richesse, d’abondance :
1 productif
2 de la terre, fertile
3
(spir.) généreux
III
au fig., riche :
A en général
B rhét.
I
au propre, qui contient de la graisse (
Gloss. Augiens. bibl. 2603 p. 133 : ‑s, crassus.
ib. 1295 p. 102 : arvina, adeps ‑s
[cf. ib. 2573 p. 133. Gloss. Augiens. alph. 9 p. 151]. Aynard. gloss. V 33 p. 132 : uvidus est ‑s
[cf. Lib. gloss. UU 3 p. 598]. Papias* f. 175b : ‑s, grassus, nam obesus plus est quam ‑s.
Ugutio deriv. P 88, 1 : hic et hec et hoc ‑s, ‑e, i. crassus)

A à propos d’un animal :
Adrevald. mirac. Bened. 27 p. 62 : illi indignantes ‑iorem quam conspexerant iuvencam … iugulari precipiunt.
Andr. Strum. Ioh. 52 p. 1091, 8 : vaccarum ‑um gregem … conspexit.
Petr. Pictor carm. 3, 103 p. 53 : cuius (sc. domini) ‑s equus, bene doctus figere passum, / ambulat.
spéc., d’un taureau (cf. psalm. 21, 13) : Arnulf. Lexov. invect. 2 p. 92, 11 : videre mihi videor te quasi taurum ‑em in sublimi synodalem cathedram insedisse.
de brebis (cf. Ezech. 34, 20) : Ivo epist. 42 p. 170 (a. 1093-94) : alioquin erimus pastores … oves morbidas non sanantes, sed fortes et ‑es devorantes.

spir., du Christ :
Agnell. Rav. lib. pont. 64 p. 323, 7 : sed tamen ‑simum habeo agnum, cuius comestum corpus nunquam minuit.
B à propos d’un être humain, adipeux
1 dans son aspect général :
Adam Brem. gesta iv 9 p. 237, 4 : defuncto mox ‑i Heinrico.
Babio 223 p. 268 : mutatur subito, facie ‑s, pede comptus.
Theod. S. Trud. (?) quid virt. (29) 999 p. 97 : iamque fere corpus, iam ‑s, non levis umbra / assequitur carum iam sua pene suum.
Guill. Conch. dragm. vi 13, 7 p. 229, 50 : colerici namque et melancolici, vel ex otio vel ex comestione sepe fiunt ‑es ; sanguinei et flegmatici, ex labore et abstinentia graciles.
Beninc. Rain. 120 p. 370 : sanissimus atque ‑s factus est.
Hist. sept. sap. 13 p. 21 : o ‑s, qui ob ipsam corporis tui pinguedinem pecultus es, quid facis ?
en réf. à i reg. 15, 32 : Erchemb. Cas. Lang. Ben. 37 p. 249, 2 : quid Samuel coram Saule de Agath, ‑simo rege Amalechitarum, egerit.
Cartul. Lesat. 364 t. 1 p. 288 (a. 1058) : cum Iuda Scariot et Aguag ‑simo societas eius baratro infernali sine fine trucidetur.
spéc., en rapport avec la sagesse :
Gunzo epist. Augiens. 13 p. 44, 22 : in eo videlicet quod in tenui corpore Salomonis larga sapientia fuit, datur intelligi quod in ‑i vix queat subtilitas sapientie inveniri.
avec la dimension des veines :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 4 p. 71, 16-18 : in idem sepius concurrit constrictio quidem venarum habitui ‑i (gr. πιμελώδης) et crassiori, tenuitas autem habitus latitudini venarum ; si autem simul quis fuerit ‑s et grossus et venas latas habuerit, propter assuetudinem hic, non natura, ‑s factus est.
avec une complexion humide :
Ars med. 7 p. 425, 13 : est causa stomachi et cerebri obsurdatio ex precurtione ‑simi humoris vel ventositate eveniens.
2 dans certains membres ou tissus :
Aynard. gloss. P 85 p. 103 : pulpa est caro particulatim divisa, vel nec bene ‑s, nec macra.
Cartul. cath. Legion. 581 p. 99, 1 (a. 998 ?) : ut vidit bona nostra a nobis sibi dedita, super se erecto collo et ‑qui cervice, … revellavit nobis cum nostro castello.
Guill. Conch. dragm. vi 8, 11 p. 210, 84 : (contingit) nimis ‑em matricem esse, unde nimia pinguedine inferius os matricis obstruditur.
Ios. Iscan. bell. Troian. iv 144 p. 144 : arduus in fastum, ‑es demersus in artus, / crispanti vestit humeros Polidarius umbra.

en part., du ventre :
Sedul. carm. 41, 14 p. 72 : crevit amor pepli, ‑s et umbilici.
Hugo S. Vict. didasc. iii 18 p. 68 : ‑s enim venter, ut dicitur, tenuem non gignit sensum (sensum non gignit acutum
éd. PL 19 col. 777B ; cf. Hier. epist. 52, 11). Ord. Vit. hist. vii 16 t. 4 p. 106 : ‑simus venter crepuit.
des yeux, chassieux :
Fulco hist. Hier. i 21 p. 3 : clarificet ‑es tersa caligine visus.

par méton., du sang :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 4 p. 72, 8 : omne quod in sanguine ‑e (gr. πίων) est et leve et subtile…, in frigidioribus (sc. corporibus) autem custoditur.
C à propos d’un végétal :
Guill. Tyr. hist. rer. transm. 16, 6 p. 713 : tota illa regio olivis consita ‑bus, ita ut … universam terre superficiem obumbrarent.
D à propos d’une matière :
Bernard. sent. 3, 22 p. 79, 28 : butirum est quod ‑ius et salubrius de lacte potest colligi.
par opp. à durus : id. serm. per ann. 2, 2 p. 172, 3 : duo sunt in lacte ovis, videlicet butyrum et caseus ; butyrum ‑e et humidum, caseus e contra aridus et durus.
II par anal.
A de consistance
1 onctueux :
Fulc. Meld. epist. 10, 265 p. 242 : quod nequit extingui fluviove vel unguine ‑i / unum me vulnus totum tenet ictus et unus.
Serlo Wilt. carm. 2, 107 : spernere ‑e serum non me faciet nisi serum (=
Hildeb. (?) carm. 3, 25 p. 434).
2 visqueux
a de la terre :
Gilo hist. Hier. v 232 p. 242 : gladiis tellure cavata, / miles in antra caput mergebat, … / ‑s ut humectet tellus arentia labra.

b
(techn.) d’un métal (?) :
Mappe clav. 21 p. 197 : battis laminam, ut non sit ‑e.
B de volume
1 épais :
Guill. Tyr. hist. rer. transm. 10, 16 p. 423 : coeperunt fieri locupletiores, ‑iore sibi supellectile constituta.

en part., d’un feu :
Odo Magdeb. Ern. iii 326 p. 66 (p. 86 éd. Gansweidt) : summas incendia pinnas / corripiunt, ‑es aure vis suscitat ignes.
2
par méton., gonflé, rempli de (souvent avec abl.) :
Galter. Castil. Alex. iii 191 p. 73 : videt arva cruore suorum / ‑a.

en part., dans le domaine psychologique (
Alan. Ins. dist. col. 901B : ‑s proprie dicitur superbus, unde David ‘tauri ‑es…’, i. iudei ex abundantia terrenorum superbi
) : Abbo Sangerm. bell. Paris. i 283 p. 40 : unde furore nimis ‑es, bellum renovarunt.
Flodoard. triumph. Palest. i 26 col. 493B : virtutum munere ‑s, / ditescens harum late respergis odorem.

(spir.) de la Grâce :
Agnell. Rav. lib. pont. 20 p. 287, 29 : ‑s divina gratia.
Steph. Tornac. epist. 1 p. 7 (a. 1178-80) : vere mons iste mons coagulatus, mons ‑s (cf. psalm. 67, 16) ; coagulatus per unionem spiritus in vinculo pacis, ‑s per infusionem gratie celestis
(cf. ib. 279 p. 351 [a. 1192-1203]).
3
(mus.) sourd, profond :
Aurel. mus. 5 p. 69 : octavus (modus) est ubi subtiles voces sunt, ut infantium vel nervorum ; nonus, ‑s, ut virorum.
ib. 12 p. 95 : in antiphonis agit, quarum prima vinolam gravemque emittit vocem…, secunda autem quando in ultima et peneultima et antepeneultima syllabas finis versiculi ‑em reddit sonum.
à cause d’une mélecture du gr. διθυραμβικά, médian :
Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 515, 7 p. 212, 16 : liparan iambica, i. ‑a iambica, que non sunt graves sicut ύπατοειδής nec sunt acute sicut νητοειδής
(cf. Remig. mus. ix col. 948B).
4
(gramm.) plein :
Abbo Flor. gramm. 25 p. 241: h … consonantibus … postponitur, ut ab interiore spiritu ‑ior proficiscatur.
C de richesse, d’abondance
1 productif :
Gaufrid. Autiss. apoc. 1, 14 p. 57 : sicut in favo ‑simo cereas solet cellulas copia mellis excedere.
Petr. Cantor sacram. 3, 261 p. 273 : habet enim ecclesia … multas terras et vineas, castra et civitates, et pedagia et iustitias seculares ‑es et fructuosas.
2 de la terre, fertile (
Aynard. gloss. S 146 p. 123 : sorec interpretatur ‑s vel fertilis
[cf. Is. 5, 2]) : Ioh. Diac. Rom. Greg. iv 65 col. 214D : sicut … in iuventute viget corpus…, ita et mundus in annis prioribus … robustus fuit, salute corporum viridis, opulentia rerum ‑s.
Wormon. Paul. 38 p. 236 : (bubalus) ex vicini saltus ‑bus pascuis ferini ventris ingluviem replens.
Gesta Bereng. ii 138 p. 378 : flammantur in hostem / cornipedes, niveoque rigant sola ‑a nimbo.
Herig. Remacl. 41 p. 181, 18 : (Aquitania) rivulis et fluminibus piscosa, glebis terre ‑sima.
Acta duc. Norm. 125 p. 295 (a. 1051) : viginti duo terre arpenta optimo solo et ‑i gleba … supradicto loco concedo
(cf. Cartul. Fontan. 29 p. 74 [a. 1051]). Petr. Pictor carm. 12, 40 p. 94 : cogit acerba fames urbes ad deditionem, / atque peregrinum trahit ad ‑em regionem.
Rob. Mon. Rem. hist. Hier. ii 20 p. 750 : hec (sc. urbs Constantinopolitana) … fecunda est ‑i territorio.
Aelr. compend. spec. carit. 56 p. 237, 17 : etiamsi omnem agri superficiem occupaverit, veprium densitatem citius eradicat, ac de sterili et infecundo ‑em reddit et uberem.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. 4, 10 p. 168 : mons videtur ‑s et uber fontibus.
3
(spir.) généreux :
Petr. Pictor euch. ii 17, 398 p. 34 : ut ‑em facias in vitē vitĕ racemum.
Alan. Ins. dist. col. 901B : et holocaustum tuum ‑e fiat, i. iocundum fiat Deo… (cf. psalm. 19, 4) ; vel secundum aliam expositionem, ‑e dicitur charitatis ardore incensum.
v.aussi supra IA.
III
au fig., riche
A en général : Dipl. Verem. III Legion. 20 p. 115 (a. 1037) : oramus … te, … in cuius nomine hec libamina offerimus, quamvis paucissima, rata atque ‑a <note>(pingura fautif dans Cartul. Celanov. I 29, 30 t. 1 p. 57 [a. 1037])</note> sit (pour sint ?) tuis coram oculis.
B rhét. : Ps. Hildeb. ord. mundi 291 col. 1229D : que (sc. virago) carmen nostrum quoddam decorabit ut ostrum, / officium lingue si det facundia ‑e.
avec métaph., dans l’expr. ‑s Minerva (cf. Cic. Lael. 18) : Ioh. Sarisb. policr. ii 22 p. 127, 40 : efferant Stoici inopinabiles sententias suas quas paradoxas vocant, … nos ‑i ut dicitur Minerva agentes, nichil eorum approbamus (cf.
ib. viii 8 p. 279). en contexte péj. : Serlo Wilt. carm. 24, 4 p. 102 : patria vervecum turbat mea carmina mecum, / est opus enerve, ‑s textura Minerve.
pinguiter adv. formes : comp. pinguius : Ermenr. Grim. 13 p. 548, 3. Osbern. deriv. P lxxii 2. et passim. superl. pinguissime : Osbern. deriv. P lxxii 2. (surtout au comp.)
1 grassement (
Osbern. deriv. P lxxii 2 : pinguis…, unde ‑r [v. lect. pingue], ‑ius, ‑ssime adverbia
[cf. Ugutio deriv. P 88, 1]) : Petr. Cell. tabern. Moys. I 1 p. 173, 32 : hilarem autem datorem diligit Deus, ut non ex tristitia aut ex necessitate denigretur facies prestiti obsequii, sed ‑ius resudet caput holocausti de adipe supereffluentis liberalitatis.

au fig., généreusement :
Balduin. Cant. serm. 21, 2 p. 323, 13 : non tenuiter dilexit nos Deus, non mediocriter, non exiliter, sed plenius, sed ‑ius.
2
(gramm.) pleinement :
Donat. Ortig. gramm. i p. 21, 344 : ‘unus’, ecce v, vides quam tenuiter sonat, iunge illam ad aliam litteram, et vide quia non sic sonat, sed ‑ius, ut ‘vulnus, vanus’
[cf. Isid. etym. i 4, 7]. Ermenr. Grim. 13 p. 548, 3 : narrat enim ille inter c et t litteras distantiam, ut una ‑ius, altera zetam imitando sed fortius sonet.
Sedul. Donat. mai. i p. 10, 92 : tunc etenim ‑ius sonat quam quando aliis vocalibus anteponitur
(cf. Ars Lauresh. iii p. 194, 4).
pinguitivus, ‑a, ‑um [erreur pour pungitivus ?] grossier (?) :
Girald. symb. elect. ii 26 p. 369 : ad mitigandam correptionem ‑am (pour pungitivam ? éd.) et asperam H. Cantuariensi archiepiscopo causa premunitionis et dilectionis factam.
pinguius adv. v. pinguiter.
pinguo 1. DuC rendre gras :
Osbern. deriv. P lxxii 6 : ‑o, ‑as, quod non est in usu.
Ugutio P 88, 2 : ‑o, ‑as, pinguem facere.
pinguositas, ‑tis f. [pinguosus] caractère gras, adiposité :
Alfan. premn. phys. 9, 3 p. 85, 9 : humorum vero gustabiles nominate qualitates sunt he, dulcedo, … salsitas, ‑s.
pinguosus, ‑a, ‑um gras, ici employé substt, grosseur adipeuse :
Constant. Afric. theor. 8, 11 f. 38va : ‑um de grosso phlegmate nascitur, quod … in initio stringit sensum.
[pingurus, ‑a, ‑um fautif pour pinguis : Cartul. Celanov. I 29, 30 t. 1 p. 57 (a. 1037). cf. Dipl. Verem. III Legion. 20 p. 115 (a. 1037) s.v. pinguis IIIA.]
pinialis, ‑is m. [pinus ? pinna ?] sorte de meuble ou coussin (?) :
Cartul. S. Mar. Conim. 1, 17 p. 1 (a. 985) : dono et offero … lectus, catedras, mensas cum ‑es.
piniare, ‑is n. v. pinare.
piniatum, ‑i n. v. pinnatum.
pinicellus et pinicillus, ‑i m. v. penicillus.
pinifer, ‑a, ‑um chargé de pommes de pin, qui produit des pignes, des pignons :
Dicuil mens. orb. p. 100 : Athlantis cinctum assidue cui nubibus atris / ‑um caput et vento pulsatur et ymbri (=
Verg. Aen. iv 249 ; cf. Sedul. Donat. mai. iii p. 376, 51). Vita Magl. II 5 p. 374, 21 : locum … arboribus pomiferis, ‑is, glandiferis nemorosum.
Bernard. Silv. cosm. i 3, 351 p. 113 : Silaque, ‑um que tollit ad astra cacumen.
Marc. Val. buc. iii 83 : candida ‑is herent michi vellera ramis.
piniolum, ‑i n. [pinus ?] pinède (?) :
Doc. Viquer. 3 p. 19, 8 : in locis et fundis, casale vigari viqueria ‑i.
piniora, ‑e f. v. pignora.
[pinites, ‑is f. fautif pour pitines : Ugutio deriv. R 30.]
1. pinius, ‑i m. v. 1. pinus.
2. pinius, ‑a, ‑um v. pineus.
pinlia sive pinlium sive pinlius, genre inc. [orig. inc.] conduit (?) :
Guill. Cas. reg. 160 t. 1 p. 66 (a. 1191) : permisit ut monasterium libere possit aquam eiusdem fluminis habere ad faciendum molendinum fullonem, sive ‑is (pour potius ?) ducere in loco et manso suo de Terro.
[pinlosus, ‑a, ‑um fautif pour pinnosus ? : Cartul. Icaun. 106 t. 1 p. 203, 29 (c. 1100) : finagium … sic est divisum ab aliis, primus limes est vetus semita, … quintus, pomus ‑a.]
1. pinna, ‑e f. DuC ; FEW viii 526. formes : pigna : Radulf. Glab. hist. ii 4, 7 p. 34. pina : Cartul. S. Mar. Aut. 23, 11 p. 74 (a. 978). Cartul. Bituric. 50 p. 69 (a. 1019). Doc. cath. Ovet. 190 p. 463 (a. 1177). v. 1. penna et 3. penna.
I au propre :
A plume :
1 d’oiseau
2 servant au scribe
3 servant de pinceau pour appliquer un remède
B aile, nageoire
C par ext. :
1 pointe en fer
2 tranchant (d’une lame), épée
3
(méd.) partie, généralement pointue, d’un organe
II par anal. (de forme ?), partie supérieure :
A hauteur :
1 sommet, rocher
2 (dans la péninsule ibérique) sommet rocheux
3 cime d’un arbre
B archit. :
1 faîte, pinacle
2 pignon
3 spéc., dans l’architecture milit., merlon, rempart
I au propre
A plume
1 d’oiseau (cf. Isid. etym. xii 7, 6-7) : v. 1. penna IA1.
en part., servant de garniture de literie :
Cartul. Mica Aurea 40 p. 71, 16 (a. 1035) : dono tibi lectum … cum colcitra et capitale de ‑a et lena.
2 servant au scribe (cf. Isid. etym. vi 14, 3) : Paul. Alb. epist. 5, 2, 28 p. 188 : nam atramentum mici amor infusit, et stilus conscriptionis non ‑a, non calamus, set dilectio fuit.
v. 1. penna IB.
spéc., dans une procédure d’investiture :
Cod. Patav. I 15 p. 30, 44 (a. 874) : pagina et calamo cum ‑a de terra levans.
Annal. Camald. i app. p. 50, 13 (a. 953) : hanc membranam, simul cum calamo et atramentario et ‑a … de terra levavimus et … tradidimus ad scribendum
(cf. Cod. Patav. I 43 p. 65, 22 [a. 955]). Font. Flor. p. 16, 28 (a. 978) : atramentario, ‑a et pargamena manibus meis de terra elevavi.
Cartul. Berard. 72 p. 124 (XI s. med.) : quia secundum eadem lege nostra cum agramentario, ‑a, pargamena manibus nostris de terra levavimus.
Reg. S. Apol. Nov. 169 p. 118 (a. 1200) : postquam hec omnia Lauterius iuravit, archepiscopus accepit calamarium, ‑m et cartam propria manu, et investivit Lauterium ex auctoritate imperatoris, ut de cetero liceat ei operari artem tabellionatus perpetuo.
3 servant de pinceau pour appliquer un remède :
Recept. Sangall. I 2 p. 10 : cum ‑a oculis unguis.
ib. 44 p. 16 : mentastro sucus simul colatum nares inunguis cum ‑a.
v. 1. penna ID2.
B aile :
Theodulf. carm. 28, 463 p. 505 : pro gressu saltus, pro plantis ‑a volucris.
v. 1. penna IIA.
par méton., nageoire (
Ugutio deriv. P 85, 2 : et ‑a dicitur quod supereminet in dorso piscis, quod dicitur notria
[cf. Guill. Brit. summa p. 561]) : Recept. Sangall. II 32 p. 48 : si aresta piscis in faucium heserit, ‑a piscis super caput sibi ponatur.
v. 1. penna IIIA.
en part., des poissons volants :
Alex. Neck. suppl. defect. 918 : ut pisces ingens ‑a volare facit.
C par ext.
1 pointe en fer :
Cod. S. Mar. Trem. 17 p. 58 (a. 1035) : (offerre) volo … due mannare, unam ‑m et aliam absque ‑a, … et due assuni, unum cum ‑a et alium absque ‑a, et unum martellum.
2 tranchant (d’une lame), épée :
Sedul. Donat. mai. ii p. 140, 29 : vel pin grece ‘acutum’, inde ‑a, i. gladius ex utraque parte acutus
(cf. Isid. etym. xix 19, 11. Remig. Donat. mai. p. 242, 28). Aynard. gloss. P 134 p. 106 : ‑m, i. gladium.
Papias* f. 175b : pennum…, unde ‑a, bipennis
(cf. Isid. etym. xi 1, 46). v. 1. penna IIIB et pennum.
3
(méd.) partie, généralement pointue, d’un organe :
Ars med. 5 p. 423, 23 : renes vero ad inferiorem ‑m adherunt.
v. 1. penna IIIC.
II par anal. (de forme ?), partie supérieure
A hauteur (
Summ. Henr. xi t. 2 p. 424, 20 : ‑a, virst vel wipfel.
Petr. Helias summa p. 382, 16 : ‑a enim dicitur summitas, a pinno, quod est acutum)

1 sommet, rocher :
Ios. Iscan. bell. Troian. iii 165 p. 126 : cesas non induit alnos / ‑rum suspecta strues, numerosa vagatur / tranquillo classis cultu.
spéc., borne (?) :
Cartul. Bituric. 50 p. 69 (a. 1019) : mutavit pinam de loco ubi dicitur St. usque ad finem.
2 (dans la péninsule ibérique) sommet rocheux :
Cartul. S. Emil. Cocul. 9 p. 13 (a. 864) : de ipsa fons usque ad summa ‑a de Urzannico.
Cartul. cath. Legion. 7 p. 15, 5 (a. 875) : (donamus) vobis villarem … cum suo bustello … usque in ‑a qui dividet terminum de Sepesindi presbiteri.
Cartul. Celanov. I 173, 10 t. 1 p. 241 (a. 922) : inde per ‑a que dicitur Burgaria.
Cartul. S. Mar. Aut. 2, 4 p. 49 (a. 932) : concedimus vobis vilarem…, iusta flumen Vernisicam, per illo tubario, et infesto per illa ‑a de Fresno.
Cartul. S. Mar. Conim. 291, 9 p. 428 (a. 977) : de illo casal de riba de illo rivulo, iusta illas ‑as per ubi illos potueritis invenire.
Cartul. S. Mar. Aut. 23, 11 p. 74 (a. 978) : ipsa villa per locis et suis terminis, i. per illum regum…, usque ad illa petra iusta rivo, et per illa elcina, et per illas melentrorias, et per illa pina.
Cartul. cath. Astur. 183 p. 174, 18 (a. 998) : et deinde vadit ad illa ‑a de illa torba, et exinde descendit.
Cartul. Celanov. I 427, 9 t. 1 p. 587 (a. 1010) : usque ad illas ‑as de illa alzina.
Cartul. Irach. 58 p. 77 (a. 1076) : donamus siquidem vobis unum solare … a radice de illa ‑a de illo castro.
Dipl. Fernand. II 135 p. 169, 11 (a. 1173) : quomodo dividit se Crispos de s. Petro et inde ad ‑m de Causso, et per linar Damandi.
Doc. cath. Ovet. 190 p. 463 (a. 1177) : et ferrit … ad collada de pinedo, et per summitatem ilius pine.
v. 3. penna 1.
3 cime d’un arbre :
Odo Magdeb. Ern. iii 325 : summas incendia ‑s / corripiunt, … / flammaque, … nec solum convexe robora silve / frangit.
B archit.
1 faîte
a en général (Sedul. Donat. mai. ii p. 140, 23 : ‑a dicitur summitas domus vel alicuius rei.
Papias* f. 175b : ‑e murorum sunt
[cf. Isid. diff. i 469 ; Lib. gloss. PE 275]. Summ. Henr. vii 7 t. 1 p. 268, 271 : ‑a, wintberga
[cf. ib. i 5 t. 2 p. 10, 241]. Ugutio deriv. P 63, 1 : penne avium sunt, et ‑e murorum vel templorum et etiam cuiuslibet rei summitas.
ib. P 85, 2 : hec ‑a, ‑e, summitas cuiuslibet rei, sed proprie templorum et murorum
[cf. Guill. Brit. summa p. 561]) : Remig. Sedul. p. 336, 3 : ‑e sunt cacumina, i. sublimiores partes domus.
Theoph. sched. iii 61 p. 116, 5 : in spatiis vero triangulis qui tectorum ‑s sustinent, formabis similitudines duodecim lapidum.
Gesta cons. Andegav. p. 161 : videt ‑m Maioris Monasterii flammis nimiis ita succensam, ac si funditus combureretur.
Vita Germ. Amb. p. 268 : maximas ‑as muri ex parte funditus subruit.
Gerv. Cant. combust. 3 (Mortet, Recueil I p. 213) : hec (sc. turris ecclesie) habebat in ‑a sua cherubin deauratum.

b pinacle, en réf. au Temple de Jérusalem (cf. Matth. 5, 4 ; Luc. 5, 9), dans l’expr. ‑a templi (Papias* f. 175b : ‑a est fastigium templi
[cf. Voc. Brux. f. 107b]) : Atto Verc. press. p. 326, 25 : de templi precipitando ‑a.
Ps. Calixt. Iacob. (Anal. Boll. 8 [1889] p. 123, 6) : pre medio enim montis Sancti Oliveti et ‑e templi, spelunca antrum sistebat.
Isaac Stel. serm. II 2, 8 p. 52 : dum de ‑a templi non descendit.
par anal., à propos d’un monastère :
Radulf. Glab. hist. ii 4, 7 p. 34 : universe … trabes simulque tota teges per pignam (sic éd. Orlandi ; plagam éd. France) templi eiusdem occidentalem … eversum ierunt.
2 pignon (
Papias* f. 175b : ‑a est fastigium … muri acuti
) : Cartul. Mont. Pessul. 103 p. 217 (a. 1119) : divido meum furnum vicairalem, qui est a circio iuxta ‑m de solario.
Theoph. sched. iii 83 p. 148, 24 : habet quoque ipsa domuncula ‑m ex eodem panno lignis quatuor in speciem trianguli extensam.
3 spéc., dans l’architecture milit.
a merlon (d’un mur fortifié), partie pleine des créneaux entre deux embrasures :
Richer. hist. iv 17 p. 244, 5 : turrim, que adhuc muris humilibus perstabat, ‑is eminentibus exstruxit, fossisque patentibus circumquaque vallavit.
Ios. Iscan. bell. Troian. i 493 p. 95 : muralia primas / propulsura manus ‑rum culmine denso / conspicuos tollunt apices.
Alex. Neck. utens. (Mortet, Recueil II p. 182) : propungnacula et ‑e (v. lect. karneus) turrim in eminenti loco sitam muniant.
par anal., à propos d’une fenêtre :
Ioh. Wirz. descr. p. 90, 274 : supra pinnaculum Templi, … habens subtus se fenestras quasi ‑as vel cinnas (pour cimas ?), statuit Iesum diabolus.

b (par synecdoque) rempart :
Abbo Sangerm. bell. Paris. ii 62 p. 70 : nunc vallate viri ‑as, urbem capitote
(cf. ib. ii 249 p. 84). ib. ii 404 p. 96 : arma ciunt, ripas legunt, ‑asque facessunt.
Cartul. cath. Compost. 56 p. 164, 37 (a. 991) : adicimus eciam a parte maris oceani ‑m fabricatam ab antiquis hominibus.
Ord. Vit. hist. iv t. 2 p. 210, 29 : ‑as ac turres, et queque necessaria sibi censebant in munimentis addebant vel restaurabant.
ib. ix 14 t. 5 p. 148, 33 : mulieres et matres et virgines, a ‑rum spectaculis, mala Christianis imprecabantur et pro suis anxiabantur.
Dan. Beccl. urb. magn. 1878 p. 63 : (sintque) excubie noctu, vigilesque tubis resonantes, / turribus et ‑is lituantes, ore canentes.
v. 3. penna 2.
2. pinna, ‑e f. [erreur pour pila ou propina ? cf. angl. pin ?] DuC auberge ou tonneau (?) :
Eadm. hist. iii p. 142 : ut presbyteri non eant ad potationes, nec ad ‑as bibant
(cf. Guill. Malm. gesta pont. i col. 1502B).
pinnacula, ‑e f. v. pinnicula.
pinnaculum, ‑i n. DuC ; FEW viii 536 (cf. A. Graur, Notes de latin vulgaire dans Romania 54 [1928] p. 506. M. Bambeck, Boden und Werkwelt, Tübingen, 1968). formes : pignaculum : Flodoard. hist. i 23 p. 121, 21. Annal. S. Alb. Andegav. a. 1182 p. 17 et passim. pinaculum : Cartul. Novigent. 108 p. 209 (a. 1200). pingnaculum : Taleb. epist. p. 97, 20. Pamphil. Gliscer. 197 p. 276 (v. lect.).
I
(méd.) extrémité d’un organe, lobe
II partie supérieure :
A sommet, rocher
B archit. :
1 faîte, pinacle
2 pignon
3 tour, clocher
I
(méd.) extrémité d’un organe, lobe :
Ars med. 5 p. 423, 10 : habet ‑a iiii, cuius superiorem gibbatam greci cirtam vocant, inferiorem partem greci moristiris.
ib. 5 p. 423, 5 : coniunguntur pulmones habentes pinnulas (v. lect. ‑a) iiii, quibus contegitur cor.
ib. 5 p. 424, 1 : collum vesice, cuius novissima pars ‑a vocantur, quod greci ptericommata dicunt.
v. 2. pennicula.
II partie supérieure
A sommet, rocher (
Papias* f. 175b : ‑m, altitudo
[cf. Osbern. deriv. p296]. Summ. Henr. vii 7 t. 1 p. 268, 271 : ‑m, spizza
[cf. ib. i 5 t. 2 p. 10, 241]. Voc. Brux. f. 107b : pinna…, quod per diminutionem ‑m dicitur
) : Agnell. Rav. lib. pont. 94 p. 337, 19 : in ‑m ipsius loci fuit Theodorici effigies.
Eulog. sanct. iii 7, 2 p. 444 : quod (sc. cenobium) haud procul a civitate Cordube in parte septentrionis ad radicem Mellaris ‑i situm est.
Paul. Alb. epist. 2, 2, 1 p. 152 : reddunt montuosa vallium concaba et saxorum erecta ‑a vocem in se flexuoso margine missam (missa éd.).
Cartul. S. Alb. Andeg. 488 t. 2 p. 75 (a. 1157-89) : contentio … super quodam ‑o inter domum Elemosine … et domum Gualterii … existenti.
B archit.
1 faîte
a en général (Gloss. Augiens. bibl. 1153 p. 98 : fastigium, ‑m templi, res alta vel summa pars edificii.
ib. 1577 p. 110 : ‑m templi, culmen templi.
Papias* f. 175b : ‑m, … parietes excelsi.
Osbern. deriv. p296 : ‑m, fastigium, pinna, epistilium.
Petr. Helias summa p. 382, 17 : pinna…, unde ‑m templi.
Ugutio deriv. P 85, 5 : a ‘pinna’, hoc ‑m, cuiuslibet domus vel templi fastigium, … et sepe pro cuiuslibet rei fastigio ponitur
[cf. Guill. Brit. summa p. 561]) : Benzo ad Henr. IV v 1 p. 448, 3 : bellum egi cum Prandello atque cum Badaculo, / … / eos expuli ab arca potitus ‑o.
Theoph. sched. iii 61 p. 114, 16 : in qua etiam ‑a ad similitudinem tectorum formabis.
Rob. Mon. Rem. hist. Hier. viii 6 p. 847 : quod cum vidisset clara iuventus nostrorum, Gulferium scilicet cum paucis pugnare super ‑a murorum.
Taleb. epist. p. 97, 20 : monachi … post ceptum iter ad summe arcis ping‑m ventos captantes.
Annal. S. Alb. Andegav. a. 1192 p. 18, 6 : factus est ventus veementissimus, qui pig-m unius turris Beati Mauricii fecit corruere.

b du Temple de Jérusalem, pinacle :
Anast. chron. p. 63, 29 : qui (sc. Iacobus) de ‑o iactatus a Iudeis, ligno fullonis sauciatus moritur.
Isaac Stel. serm. I 31, 16 t. 2 p. 200, 110 : omnis illa tentatio de ‑o et monte exterior et de alieno fuit.
surtout dans l’expr. ‑m Templi (cf. Matth. 4, 5) : Bernard. sent. iii 109 p. 180, 24 : non ab illo (sc. spiritu) qui Christum assumpsit et statuit supra ‑m Templi, ut eum inde precipitaret.
id. serm. per ann. 4 p. 471, 12 : non ea tantum triplici tentatione tentatum fuisse dominum arbitratur, que facta est in ieiunio deserti, in ‑o Templi, in vertice montis.
Ioh. Wirz. descr. p. 90, 274 : supra ‑m Templi, … habens subtus se fenestras quasi pinnas vel cinnas, statuit Iesum diabolus.
Ps. Turpin. hist. B 9, 8 (Mortet, Recueil I p. 403) : sunt enim ante Dominum tetri angeli, quasi larve, statuentes eum super ‑um Templi.
par anal., d’une église :
Flodoard. hist. i 23 p. 121, 21 : hunc sepulture declaratur habere titulum templi pig-o innotatum.
Adso Bas. 2, 5 p. 139, 3 : ‑m templi apertis oculis de longe respicit.
Ps. Calixt. Iacob. ix 8 p. 100 : sunt enim ante dominum tetri angeli quasi larve statuentes eum supra ‑m templi.
Pamphil. Gliscer. 197 p. 276 : Gliscerium digito visi ‑a (v. lect. ping‑a) templi / ostendit comites letificando suos.
par méton. : Ioach. Flor. evang. i p. 158, 25 : quasi in sanctam civitatem assumet diabolus populum fidelem, et statuet eum supra ‑m templi.

c spéc., galerie de circulation :
Petr. Comestor hist. schol. col. 1354D : edificavit super capita forinsecus prominentia tria tabulata ad deambulandum circa templum, que in evangelio ‑a dicuntur
(cf. Matth. 4, 5).
2 pignon :
Vita Rigob. 11 p. 68, 14 : ostium in ‑o ecclesie Sancti Petri, que finitima erat sue domui, precepit fieri.
Gesta pont. Autiss. 57 p. 129 (a. 1167-1181) : ecclesiam … operoso lapideo stabulatu undique sub tegmine circumdedit, anterius ‑m et posterius cum vitreis ad ipsa pertinentibus fecit.
Consuet. Mont. Mor. 42 p. 15 : redacta est ad mensuram illius que sculpta est in ‑o creatoris, et illius que servatur adhuc in memoria huius facti.
Lamb. Ard. hist. Ghisn. 76 p. 596, 40 : ut plumbea tectura trabibus et transtris superposita ‑is edificii sederet, et ex alto prospicientibus non compareret.
Pass. Vict. Mosom. 2-3 p. 61 : iuxta basilice lapideum ‑m… ; cum autem vellet Deus meritum et nomen martyris sui Victoris revelare, qui iacebat … sub ‑o predicte ecclesie inter multos … tumulos sine aliqua digna memoria, cecidit divino nutu ‑m ipsius ecclesie.
Cartul. Gemet. 125 p. 178 (XII s.) : plateam illam, quam dilectus capellanus noster Garnerius … ante ‑a dicte ecclesie … occupaverat.
3 tour, clocher :
Rob. Torig. chron. t. 2 p. 225 : subsecutus est ventus ita vehemens…, ut multarum ecclesiarum turres et ‑a cum signis destrueret.
Cartul. Novigent. 108 p. 209 (a. 1200) : campanam … si super ecclesiam illam voluerimus erigere, altitudo pinaculi non excedet quantitatem unius alnee.
Annal. S. Alb. Andegav. a. 1182 p. 17, 10 : ventus vehementissimus factus est, qui fere omnes molendinos Ligeris submersit, multarumque ecclesiarum pig-a subvertit
(cf. ib. a. 1177 p. 16, 22).
pinnarapus, ‑i m. v. pinnirapus.
pinnarum, ‑i n. [πινάριον] pièce de nacre :
Papias* f. 175b : ‑m, grece, gemma dicitur.
pinnascentia, ‑e f. [pinna] plumage :
Hilduin. transl. Dion. 2 p. 742, 4 : quam discere oportet per plasmata implasmationem, ut non … sceleste opinemur celestes et deivisos spiritus multipedes esse quosdam et multi vultus, et … ad aquilarum rostricurvam speciem seu ad volatilium capillosam ‑m perplasmatos.
pinnata, ‑e f. et pinnatum, ‑i n. [cf. ital. pignatta, a. fr. pignate, du lat. pineus ; cf. REW 6511] formes : pignata : Annal. Bonon. II 2, 331 p. 220. piniatum : Recept. Gerun. B p. 364, 35. marmite :
Mappe clav. 110 p. 211 : folia florum papaveris nigri collecta repones in ‑o novo, et operiens pones ad solem i die.
ib. 174 p. 221 : sume ostream mundam et bene lotam, et mittes eam in ‑am bene coopertam, ponasque in furnum.
ib. 278 p. 240 : commixta omnia in cacabo eneo, et decocta lento igni, imples ‑am crudam de catia erea.
Recept. Gerun. B p. 364, 35 : mitte ipsum lacertum in base nobo (sic), quod vulgo dicitur piniatum.
Annal. Bonon. II 2, 331 p. 220 : item pignatam de cupro plenam de ferro, extimatam cum ferro x sol. imp.
pinnatile, ‑is n. [pinna ; par anal., d’après lat. volatile] ensemble des animaux pourvus d’ailes (ou de nageoires) :
Carus Clem. 193 p. 118 : quinta dies generat pisces, ‑e celi
(cf. gen. 1, 20).
pinnatum, ‑i n. v. pinnata.
pinnatus, ‑a, ‑um DuC forme pignatus : Voc. Brux. f. 106va-b. empenné, ailé
1
au propre, en parlant
a d’un filet :
Papias* f. 175b : ‑e plage sunt vincula retiorum, quibus capiuntur aves vel fere
(cf. Voc. Brux. f. 106vb).
b d’une arme de jet :
Papias* f. 175b : ‑a iacula, sagitte arcu emisse.
2
au fig., rapide :
Papias* f. 175b : ‑e crepidines, celeres valde et veloces
(cf. Voc. Brux. f. 106va). v.aussi pennatus.
1. pinnax, ‑cis v. pennax : Pandulf. Pis. Gelas. II 9 col. 480B : minitabantur etiam nos intra aquas natantes ‑i igne cremare.
2. pinnax, ‑cis f. v. 1. pinax et pynax.
pinnero 1. v. pignoro.
pinnetum, ‑i n. v. pineta.
pinnibulus, ‑a, ‑um v. pinnivolus.
pinnicula, ‑e f. [pinna] DuC petite plume (à écrire) :
Bridf. (?) Dunst. prol. p. 4, 2 : ut quidquid hac in editione contra orthographie normam compositoris vitio usurpatum repereris, … ploranti ‑a profluentis encausti in melius ab errore reformatum emendare precipias.
v.aussi 2. pennicula et pinnaculum.
[pinniculta, ‑e f. fautif pour pinnicula : Bridf. (?) Dunst. prol. (Blaise, M. A.).]
pinniger, ‑a, ‑um
1 ailé, dans l’expr. ‑r volatus (cf. Hier. vita Pauli 8) : Vita Caril. 7 p. 391, 19 : qui (sc. bubalus) … quasi volatu ‑o ab oculis videntium aufugeret. v.aussi penniger.
2 crénelé :
Gunth. Par. Ligurinus viii 20 p. 401 : at tuba ‑i iuvenes ad culmina muri / terribili clangore vocat.
par méton., en jouant sur le sens du lat. piniger : Gunth. Par. Ligurinus ii 504 p. 223 : qua ‑r Austros / excipit atque Notis obsibilat Apenninus.
1. pinninus, ‑a, ‑um [pinna] emplumé, ailé, rocheux ou crénelé (?) :
Sigebert. Gembl. Theb. i 661 p. 66 : aut dic penninas quod protendant quasi pennas, / aut dic ‑as quod producant quasi pinnas.
v. 1. penninus.
2. pinninus, ‑a, ‑um [pinus] de pin :
Bernard. Prov. comm. 8, 3 p. 306, 42 : pix liquida, i. resina ‑a ; ‑a dicitur a pinu.
3. pinninus, ‑i m. [pannus] tissu (?) :
Epist. pont. Rom. sel. II 17 p. 596, 18 (a. 851) : si … lana marina, quod nos usu nostro ‑o dicimus, fuerit inventa, illam emere non dedignemini.
pinnipotens, ‑tis
1 aux ailes puissantes :
Ars Bern. p. 85 n. 34 : ut ‑s, hoc est penna et potens.
2 d’après 1. pinna II : Sedul. Donat. mai. ii p. 140, 23 : ‑s ergo quasi summus potens dicitur, pennipotens quasi pennis potens, ut aliquid volatile vel angelus
(cf. Mureth. Donat. mai. p. 94, 44-52).
3 (employé substt) type de gladiateur (muni d’une épée) :
Sedul. Donat. mai. ii p. 140, 29 : vel pin grece ‘acutum’, inde … et ‑s, i. gladiator pinnam habens, i. gladium
(cf. Remig. Donat. mai. p. 242, 28). Voc. Brux. f. 106b : ‑s dicitur gladiator fortis, a pyn greco quod est acutum.
v.aussi pennipotens.
pinnirapus, ‑a, ‑um formes : pennirapus : Voc. Brux. f. 103va. Ugutio deriv. P 85, 6. pinnarapus : Voc. Brux. f. 107b.
A adj.
1 qui plume les oiseaux :
Osbern. deriv. p297 : ‑us, qui deplumat aves
(cf. ib. P xxx 6). Ugutio deriv. P 85, 6 : vel ‑us quasi pe‑us, qui plumat aves.
ib. R 53, 26 : rapio componitur ‑us, ‑a, ‑um.
2 au vol rapide :
Voc. Brux. f. 103va : pe‑us, velociter volans.
Ugutio deriv. P 85, 6 : vel ‑s quasi pe‑us…, vel qui rapit pennam (v. lect. pinnas) de capite alterius ; qui enim de velocitate se iactabant, pennam in capite suo ponebant in signum velocitatis, deinde si quis inveniretur velocior, rapiebat pennam de capite eius.
B subst. pinnirapus, ‑i m. DuC
1 pinnirape, type de gladiateur (adversaire du Samnite, dont le casque portait une aigrette) :
Aynard. gloss. P 134 p. 106 : ‑s est retiarius qui pinnam … ex humero gladiatoris interfecti rapit.
Papias* f. 175b : ‑s, retiator, et secator, gladiator, dictus quod pennas rapiat ab humero gladiatoris occisi
(cf. Voc. Brux. f. 107b). Petr. Helias summa p. 382, 14 : ‑s est gladiator qui in gladiatura victoriam adeptus pinnam, i. summitatem, de galero eius quem vicerat in signum trophei rapiebat, et est compositum a ‘pinna’ et ‘rapiendo’.
Ugutio deriv. P 85, 6 : pinna componitur cum rapio, et dicitur hic ‑s, ‑i, i. gladiator, quia rapiat pinnas i. summitates galearum a devictis, quas collo in signum victorie suspensas deferebat.
2 objet à plume :
Papias* f. 175b : ‑s, compositus ex duobus corruptis, et machina est cum pennis.
pinnivolus, ‑a, ‑um [pinna et volo] forme pinnibulus : Ps. Eugen. Tolet. monit. 20, 21 p. 923 (v. lect.). empenné, ailé :
Ps. Eugen. Tolet. monit. 20, 21 p. 923 : altilium sursum laticumque deorsum / ut plebs ‑a (v. lect. ‑bula) celi concrescat in auris.
v. pennivolus.
pinnora, ‑e f. v. pignora.
pinnoro 1. v. pignoro.
pinnose adv. [pinnosus] avec hauteur :
Ugutio deriv. P 85, 4 : pinnosus…, unde ‑e, ‑ius, ‑me, adverbium.
1. pinnositas, ‑tis f. [pinnosus] hauteur :
Ugutio deriv. P 85, 4 : hec ‑s, altitudo vel superbia.
[2. pinnositas, ‑tis f. fautif pour pannositas (?) : Ugutio deriv. P 85, 4 : pinnosus…, unde … et hec ‑s, … vel laniositas (v. lect. lamositas).]
1. pinnosus, ‑a, ‑um [pinna] élevé, orgueilleux :
Osbern. deriv. P xxx 4 : pinna…, inde … et ‑us, ‑a, ‑um, i. altus vel superbus.
ib. p222 : ‑us, superbus, elatus, tuberosus, insolens, hyperbolicus, superciliosus, arrogans, supinus, vesicosus, ampullosus.
Ugutio deriv. P 85, 3 : a pinna…, et ‑us, ‑a, ‑um, i. altus et superbus…, et comparatur.
[2. pinnosus, ‑a, ‑um fautif pour pannosus (?) : Papias* f. 175b : ‑us, raptor, laniosus, dolosus corde.
Gloss. Abav. PI 15 p. 97 : ‑um (pour pannosum éd.), laciniosum
(cf. ib. LA 36). Ugutio deriv. P 85, 3 : a pinna…, et ‑us, ‑a, ‑um, … vel laniosus (v. lect. lamosus).]
1. pinnula, ‑e f. forme pinula : Ioh. Amalf. mirac. 34 p. 103, 9. v. 1. pennula. petite plume, et par ext.
1 petite nageoire (
Guill. Brit. summa p. 561 : pinna…, unde hec ‑a diminutivum, sc. illud quod supereminet in dorso piscis ; non ergo pennula, sicut quidam male legunt, sed ‑a … dicitur illud per quod piscis in altum levatur
) : Coll. Salern. v p. 319 : ‑m que invenitur in aure cuiusdam piscis.
v. 1. pennula C1. spir. : Guido Basoch. epist. 37 p. 166, 6-8 : boni pisces sunt qui, quamvis squamas habeant peccatorum, virtutum tamen ‑is saliunt ad contemplacionem, … mali vero sunt pisces et lege damnati, qui non virtutum ‑is ornati sunt sed viciorum squamis honerati.
v. 1. pennula C2.
2 petite pointe :
Ioh. Alt. Arch. ii 97 p. 36 : calceus … ut ipsos / exprimat articulos, cuius deductior ante / ‑a procedit, pauloque reflexior exit / et fugit in longum, tractumque inclinat acumen.

en part., petite hache (à deux tranchants) :
Voc. Brux. f. 107b : ‑a quoque dicitur bipennis.
3
(méd.) partie, généralement pointue, d’un organe
a aile, pointe (de l’oreille ou du nez) (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 43 : ‑a, ear-laeppa vel ufwaard eare ; ‑e, flaeran vel ear-laeppan.
ib. : ‑e, uteweard nosterle.
Papias* f. 175b : ‑a, summa pars auris vel naris, ab acumine dicta
[cf. Isid. etym. xi 1, 46. Voc. Brux. f. 107b. Guill. Brit. summa p. 561]) : Tract. aegr. cur. p. 162 : si aqua auribus inciderit, lana ‑a imponatur, que mirabiliter aquam extrahit.
v. 1. pennula D. v.aussi pennia et pirula.
b lobe (du poumon) :
Ars med. 5 p. 423, 5 : postquam aspera arteria oris coniunguntur pulmones habentes ‑s iiii, quibus contegitur cor.

c téton :
Matth. Vindoc. epist. ii 4, 70 p. 128 : non latus infestat succincta mamillula, turgens / pro modulo residet ‑a plena brevis.

d paupière, cil :
Ioh. Amalf. mirac. 34 p. 103, 9 : perunxit caput suum et faciem, usque dum incendit ipsa supercilia et pinulas oculorum.
4
(math.) secteur angulaire :
Anon. util. astrolab. 5 col. 410C : qua (sc. linea) notata, duc perpendiculum ad caput eiusdem linee, ex altera parte versus ‑as, et ubi eam tangit perpendiculum, tu in cera perpendiculi fac punctum, vel perpendiculum, ut apud quosdam mos est, habeat cursorem parvulum ; … et tandiu eam huc illuc verte, donec sol utrumque ‑rum foramen penetret recto tenore.
Anon. pract. geom. ii 37 p. 318 : residuum abscindatur, fiantque due ‑e in capitibus servate super equedistantes que perforentur per a
.
2. pinnula, ‑e f. v. 2. pennula : Papias* f. 175b : ‑a, pallium cum fimbriis longis, a pendendo.
Bernard. Morl. reg. 167 p. 71 (cf. i reg. 15, 27-28).
pinnura, ‑e f. v. pignora : For. Legion. 47 p. 39 (a. 1017) : qui in die predicti mercati … aliquem pignoraverit nisi debitorem aut fidiatorem suum…, pectet lxª solidos, et duplet ‑m illi quem pinnuraverit.
pinnuro 1. v. pignoro : v. s.v. pinnura.
1. pinnus, ‑oris n. v. 1. pignus : Doc. cath. Ovet. 45 p. 151 (a. 1036) : si homo … super ‑a de suo ganato fugaverit saionem vel aliquem hominem.
Cartul. Clareval. Fiastra 94, 3 p. 173 (a. 1161) : do ius ‑is tibi … et tuisque redibus de rem iuris meis propriis.
forme masc. : Cartul. Elisont. p. 123 (a. 1146) : que hereditate … iacet in ‑es pro viginti solidos.
2. pinnus, ‑a, ‑um forme pinus : Hraban. univ. 19, 6 col. 516B. terme de grammairien, pour expliquer l’étymologie de pinna : Gloss. Abba BI 41 p. 33 : bipennis, securis amazonica, ‑um enim dicebant antiqui bis acutum
(cf. Isid. etym. xi 1, 46 et xix 19, 11). Papias* f. 170a : pennum antiqui nominabant acutum, unde et p-um dixerunt
(cf. Isid. etym. xvii 7, 31. Hraban. univ. 19, 6 col. 516B. Papias* f. 175b. Voc. Brux. f. 107b. Ps. Hugo S. Vict. best. III col. 114A). ib. f. 175b : ‑um, per duas ‘
nn’, acutum. v. 1. pinna IIA.
[3. pinnus, ‑i m. fautif pour pavus : Ugutio deriv. P 35, 22 : piscium nomina sunt instituta … ex similitudine terrestrium animalium…, ut rane et vituli, leones et nigri meruli et pavi (v. lect. ‑i), diverso colore dorso et collo picti.]
pinolus, ‑i f. [cf. TLL s.v. pinulus] (cf. André, Lex. bot. p. 250).
(bot.) crithme, espèce de criste-marine :
Gloss. medic. p. 57, 8 : ‑os, oloscordes.
Corp. gloss. lat. iii p. 542, 15 : ‑os, i. oloscordes, i. batinas
(cf. ib. p. 572, 44).
pinora, ‑e f. v. pignora : Cartul. S. Vict. Var. 9 p. 13, 20 (a. 1061) : oblicaverunt ‑as suorum bonus (sic) et reliquas ubique as invenerid.
pinpinella et pinponilla, ‑e f. v. pimpinella.
pinquis, ‑e v. pinguis.
pinsa, ‑e f. [pinso] DuC maie, mortier :
Osbern. deriv. P xi 8 : hec ‑a, ‑e, i. scacella cum qua pasta maceratur
(cf. ib. p115). Ugutio deriv. M 12 : hec magis, ‑dis, i. ‑a (v. lect. pinea) ubi fit pasta.
ib. P 87, 12 : a pinso, … et hec ‑a, ‑e, i. magis, i. instrumentum pinsandi.
pinsinnus, ‑a, ‑um et pinsinnus, ‑i m. v. pisinnus.
1. pinsio, ‑nis f. v. pensio.
2. pinsio, ‑nis f. [pinso] pilage (?) :
Osbern. deriv. P xi 6 : a pinso…, et hec ‑o, ‑nis
(cf. Ugutio deriv. P 87).
pinsionarius, ‑i m. v. pensionarius.
pinsito 1. malaxer, pétrir :
Osbern. deriv. P xi 11 : pinso, ‑as, et ‑o, ‑s, ambo pro frequenter pistrire (v. lect. pinsere)
(cf. ib. p113). Ugutio deriv. P 87, 13 : pinso, ‑as, frequentativum, a quo ‑o, ‑s, aliud frequentativum.
v. 1. pinso.
pinsiuncula, ‑e f. [dim. de 2. pinsio] menu pilage (?) :
Osbern. deriv. P xi 7 : hec pinsio…, unde hec ‑a, ‑e, i. parva pinsio.
Ugutio deriv. P 87, 11 : hec pinsio…, unde hec ‑a, ‑e, diminutivum.
1. pinso 1. DuC malaxer, pétrir :
Osbern. deriv. P xi 10 : ‑o, ‑s, et pinsito, ‑as, ambo pro frequenter pistrire (v. lect. pinsere).
Ugutio deriv. P 87, 13 : a ‘pinso’, ‑o, ‑s, frequentativum.

par ext., frapper, piler (
Sedul. Donat. mai. ii p. 125, 68-69 : ‑o, i. ferio, inde dicuntur pistores eo quod ‑ant, i. feriunt.
Summ. Henr. xi t. 2 p. 414, 319 : ‑o, ‑as [v. lect. pinsis], ferio, premo, i. cnito vel cnuson.
Voc. Brux. f. 107va : ‑o, ferio
) : Atto Verc. perpend. col. 861A : non ocia hoc calamo concussa pistico, nec osilla ‑bunt.
Benzo ad Henr. IV vi 4 p. 540, 6 : sed sic fuit, ut qui aquam ‑t in mortario.
Honor. Aug. euch. 12 col. 1256C : quemadmodum panis duobus lapidibus molitur, aqua conspergitur, manibus ‑tur, igni coquitur, ita Christus panis vivus a duobus populis … in passione est molitus, sanguine conspersus, colaphis et alapis ‑tus, igne passionis decoctus.
v. pinsito.
2. pinso 3. piler
1 au propre
a broyer, moudre (
Hraban. univ. 14, 25 col. 405D : unde et apud veteres non molitores sed pistores dicti, quasi pinsores a ‑ndis granis ; mole enim usus nondum erat, sed granum pilo ‑bant
[cf. Schol. Pers. 1, 58. Isid. etym. xv 6, 4]. Aynard. gloss. P 60 p. 101 : ‑o est pisto.
Papias* f. 175b : ‑o…, quod est comminuo, et inde pistare
) : Hugo S. Vict. didasc. 3, 2 p. 51, 6 : (invenit) Pilumnus, in Italia usum frumenti et farris, et ritum molendi et ‑ndi.
Adam Parvipont. utens. p. 51, 1 : pretereuntes … in ‑ntium ergasterio sive ergastulo, molas, cribra, clibanos, rotabula respeximus.
Mythogr. II 210, 3 : (usum invenit) Pilumnus vero ‑ndi frumenti, et a pistoribus colitur, et ab ipso pilum dictum est.

b
par ext., pétrir (
Osbern. deriv. p114 : ‑re, pistrire.
Ugutio deriv. P 87, 1 : ‑o, ‑is…, panem facere, pastam deducere vel terere
) : Amarc. serm. iii 1, 115 p. 125 : namque hic luxurie percussus cuspide crassa / sedulo pavones turdosque comedit et exlex / pastillos faciens gracili sibi pollice ‑si.
ib. iii 3, 331 p. 140 : sic parvi sunt imitandi, / non quod eis pepon est cuppa et quod glarea sal est / quodque lutum ‑sunt equitantque in fuste saligno.
v.aussi 1. piso.
2 au fig. : Guibert. Nov. moral. ix 40, 1-2 col. 271A‑B : per pistorem rationis vis accipitur, que manu discretionis dubia quelibet novit ‑re.
part. passé pinsus et pistus, ‑a, ‑um
A employé adjt, pilé, broyé (
Papias* f. 175b : pinso, ‑is, ‑ui, ‑tum.
Osbern. deriv. p116 : ‑sus, pistritus.
Ugutio deriv. P 87, 10 : a ‘pinso’, ‑us, ‑a, ‑um, i. pistritus, vel ‑us, i. tritus, tunsus, a ‘pindor’
) : Cartul. S. Mar. Auron. Med. 8 p. 12 (a. 1165) : facit omni anno ipse Andreas fictum de feno carrum i, … et de millio ‑to starium i
(cf. ib. p. 18). Cartul. S. Marg. Med. 21 p. 35 (a. 1181) : dare debent … modium unum de castaneis ‑tis.
Comp. pict. 15 p. 124 : auripigmentum in mortarium fortiter ‑tum.
en contexte fig. :
Ekkeh. IV bened. ii 156 : tot ‑sis erbis salus una sit addita verbis.
B subst. pista, ‑e f. forme pisca : Carta a. 1187 (DuC). pâte (
Ugutio deriv. P 87, 11 : item a pinso hec ‑a, ‑e, i. pasta
) : Carta a. 1187 (DuC) : non detur de sextario nisi libra ‑ce…, quotcumque sint ibi subfornarii, vel alii nuncii, et propter hoc feratur et referatur ‑ca et panis ad domum vel hospitium dequoquentis ; et si occasione plus dandi ‑ca vel panis deterioretur, restauretur in duplum dequoquenti.
en fauconnerie, boulette :
Tract. aegr. cur. p. 115, 8 : dabis etiam ‑as de opoponaco et castoreo factas.
v. pasta.
3. pinso 1. v. penso : Lib. sacram. Aug. 2308, 3 (CCSL 159B) : in tribus quadraginsimis de quantum sumet ‑et, et tribuat medietatem in elymosina.
pinsor, ‑is m. terme de grammairien, pour expliquer l’étym. de pistor : Hraban. univ. 14, 25 col. 405D : unde et apud veteres non molitores sed pistores dicti, quasi ‑es a pinsendis granis
(cf. Schol. Pers. 1, 58. Isid. etym. xv 6, 4). v. pistor.
pinsula, ‑e f. [dim. de pinsa] petite maie, petit mortier :
Osbern. deriv. P xi 9 : hec pinsa…, et inde hec ‑a, ‑e, diminutivum
(cf. Ugutio deriv. P 87, 12).
1. pinsus, ‑i m. v. pensum s.v. pendo.
2. pinsus, ‑a, ‑um v. s.v. 2. pinso.
pinta, ‑e f. [cf. esp. pintar ; cf. Machado iv 368b] tissu, vêtement (tacheté ?) :
Doc. Port. part. 119 p. 104 (a. 1103) : unos zapatos de iiies bracales, unas ‑s cordouanes.
pintamiron, ‑i n. v. pentamyron.
pintela, ‑e f. [orig. inc.] sens inc. :
Cartul. cath. Astur. 10 p. 61, 11 (a. 912) : per villa de Metalaf, et inde per sima devacena barrosa, et inde per ‑s, et usque in roboreto cano per termino de Gotelo.
pintellus, ‑a, ‑um [cf. esp. pintar] (cf. C. Sanchez Albornoz, Estampas de la vida en Léon durante el siglo X, Madrid, 1926). tacheté :
Cartul. Celanov. II 57 t. 1 p. 132 (a. 938) : casullas de sirico iias, una mezki et alia alba ‑a, alias mataraffes, alias lineas vᵉ (=
Cartul. Celanov. I 4, 75 t. 1 p. 19 [a. 938]).
pintor, ‑is m. [pingo] peintre :
Doc. Iber. I t. 2 p. 112 (a. 1143) : testimonias, Guirat ‑r, Guillem vinater.
v. pictor.
pintorus, ‑i f. [cf. bitorius, bitriscus ?] DuC ; FEW i 385.
(zool.) roitelet :
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 29 : bitorius, vel ‑s, wrenna.
v.aussi bitorius.
pintus, ‑a, ‑um v. pictus s.v. pingo : Cartul. S. Mar. Conim. 584 p. 783, 11 (a. 1185) : mando Marie iii quartarios de zeveira, et i sextario de leguminis, et iuvencam ‑am, et duas capra (v. lect. capras).
pinula, ‑e f. v. pinnula.
pinulus, ‑i m. [erreur pour primipilus ?] porte-enseigne :
Voc. Brux. f. 107a : ‑s dicitur qui primum telum portat, i. signifer.
1. pinus, ‑i et ‑us f. FEW viii 548 (cf. André, Lex. bot. p. 251). formes : pinius : Mappe clav. 113 p. 211. masc. : Cartul. cath. Barcin. 47 p. 242, 7 (a. 954-95). Cartul. Elisont. p. 355 (a. 1049).
I pin (pignon, parasol, laricio ou d’Alep)
A
au propre, arbre
1 en général (Paul. Diac. Donat. p. 59, 19 : nomina que tam quarte quam secunde inveniuntur declinationis, ut quercus, laurus, ‑s, cornus, ficus
[cf. Petr. Helias p. 412, 80. Alex. Villa Dei doctr. 389 p. 28]. Sedul. Donat. mai. ii p. 121, 27 : similiter hic pinus et hec ‑s, hic pinus de fructu et hec ‑s de arbore.
Papias* f. 175va : hec ‑s, ‑us et ‑i
[cf. Prisc. gramm. II 185, 2]. Summ. Henr. iv 3 t. 1 p. 179, 124 : ‑s, pinbǒm vel fiehta vel kien
[cf. ib. ii 12 t. 2 p. 44, 228, et xi t. 2 p. 413, 314]. Voc. Brux. f. 106vb : ‑s, arbor.
Ugutio deriv. P 85, 8 : a pin, hec ‑s, ‑us vel ‑i, quedam altissima arbor
) : Cartul. S. Damian. 4 p. 91 (a. 1019) : omnia … dono Sancto Victori, exceptis ‑is.
Cartul. Elisont. p. 355 (a. 1049) : concedimus illos ‑os cum suos fornos duos laboratos et iiiᵉʳ profacere.
Carta a. 1053 (Marca, Hisp. 211 col. 1057) : cum eorum fontanulis sive irrigariis, ‑os et rochas, petras mobiles vel immobiles.
Arnulf. Aurel. Ovid. metamorph. x 4, 66 p. 222 : deinde in ‑m mutatus est (Attis).
ib. x 4, 67 p. 223 : dicitur flos ille in ‑m esse mutatus, quia potius crescit inter pinea quam alibi.
2 caractérisé par
a sa frondaison :
Gaufrid. Rem. somn. Odon. 81 : qualis frondoso sublata cacumine ‑s / erigitur, liquidas consita propter aquas.
Radulf. Cadom. gesta Tancr. 122 p. 690 : allate abies, cypressus et ‑s veras dissimulant, fictas vero assimulant minas.
Bernard. Silv. cosm. i 3, 296 p. 111 : esculus alta solo, celo directa cacumen / ‑s, et exigue Phillidis esca nuces.

b ses aiguilles (
Hraban. univ. 19, 6 col. 516B : ‑s arbor picea ab acumine foliorum vocata, pinum enim antiqui acutum nominabant
[cf. Isid. etym. xvii 7, 31. Papias* f. 175b. Ps. Hugo S. Vict. best. III col. 114A]. Sedul. Donat. mai. ii p. 121, 28 : pin dicunt greci ‘acutum’, inde ‑us ab acumine foliorum.
Ugutio deriv. P 85, 8 : vel ‑s dicitur a pennum, quod est acutum, quasi ab acumine foliorum
) : Ioh. Alt. Arch. iv 36 p. 90 : hic ‑s graciles succingitur alta capillos.
spéc., à usage médicinal :
Antidot. Cantabr. p. 166, 41 : subito destitutus eloquio bibat savinam et ‑i folia et pioniam cum pipero.

c ses fruits :
Capit. reg. Franc. i 32, 70 p. 91, 1 (a. 800) : volumus quod habeant pomarios diversi generis, … ‑os, ficus.
Recept. Sangall. I 87 p. 23 : nuces de ‑o tritas unc. ii
(cf. ib. 171 p. 34).
d sa résine (
Papias* f. 175va : ‑m alii pitinalium [pour pitin alii], greci peucen vocant, quam nos piceam dicimus, eo quod desudet picem, sed specie differunt
[cf. Isid. etym. xvii 7, 31]) : Mappe clav. 113 p. 211 : lineleon libras ii, gumme unc. i, resine ‑ii den. i.
3 servant de repère topographique :
Cartul. cath. Barcin. 47 p. 242, 7 (a. 954-95) : ipsa terra … affrontat de parte orientis in terra Bonissimo vel Adaulfo, de meridie in ipso ‑o, de occiduo in vinea Elisacar, de circi in terra Guisando.
Dipl. Rodulf. III Burg. 81 p. 229, 27 (a. 997) : quicquid habetur inter ‑m et amabilem fontanam seu canalem.
4
(spir.) à propos de l’ordre monastique :
Ioach. Flor. evang. 1 p. 76, 22 : ‑s, que ardentissime nature est, et in modum cere ignem suscipit et lumen effundit, significat monachorum (sc. ordinem) qui ardet pre ceteris caritate Dei, et exemplo bonorum operum … fugat odii tenebras a corde multorum.
B par méton.
1 arme de jet (en bois), javelot :
Galter. Castil. Alex. v 63 p. 122 : agili cum torta lacerto / ‑s Alexandri medio stetit ore loquentis, / faucibus affigens linguam.
2 mât (de navire) :
Ios Iscan. bell. Troian. iv 299 p. 150 : fluitantia ‑m / percellunt mediam repetito verbere vela
(cf. ib. i 80 p. 80).
par ext., navire, vaisseau (en bois) :
Invent. Troph. ii 16 : corpusculum nautica ‑s cum ingenti honore cum Amalfim deferret
(cf. Chron. Salern. 72* p. 72, 2). Ios. Iscan. bell. Troian. iii 165 p. 126 : cesas non induit alnos / pinnarum suspecta strues, numerosa vagatur / tranquillo classis cultu ; regalis olivam / pretendit ‑s.
ib. iii 190 p. 127 : at seva morantes / impellit Lachesis ‑s, uncosque tenaces / rumpit, et intento percellit flamine vela.
II
(bot.) ivette commune, dans l’expr. ‑s terre : Corp. gloss. lat. iii p. 544, 57 : camepotes, ‑o terre.
ib. iii p. 609, 33 : camipitis, i. ‑um terre.
2. pinus, ‑i m. [cf. TLL s.v. pinus] pomme de pin, pigne, pignon :
Sedul. Donat. mai. ii p. 121, 27 : similiter hic ‑s et hec pinus, hic ‑s de fructu et hec pinus de arbore.
v. pinea.
3. pinus, ‑oris m. v. 1. pignus.
4. pinus, ‑a, ‑um v. 2. pinnus.
1. pio, ‑nis m. [cf. germ. speha, ital. spione ; cf. REW 8136] DuC espion :
Aynard. gloss. P 103 p. 104 : ‑o…, insidians.
Papias (DuC) : ‑es legis (pour spiones regis ?).
2. pio 1. forme inf. parf. piasse : Nigel. Wirek. mirac. Virg. Mar. 46 p. 16. purifier, amender (
Papias* f. 173va : ‑re, purgare, purificare, concedere.
Ugutio deriv. P 98, 5 : pius…, unde … et ‑o, ‑as, purgare, mundare)

A quelque chose
1 ses propres fautes, expier
a en général : Fulb. carm. 133, 12 p. 242 : tua prava…, / que vix ulla satis possunt tormenta ‑re.
Petr. Pictor carm. 16, 122 p. 126 : qui nisi speraret vitam per eam, vigilaret, / arctius oraret, fleret, delicta ‑ret.
Guibert. Nov. gesta Franc. ii 16, 725 p. 133 : qui quidem corporis pondus, levitatem … voluntatis, nimiamque effusionem pecunie, animi esculentioris, non sine maiori somnolentia, celebriorique petulantia, fluxum, … perseverantia et virtute ‑vit.
Hildeb. carm. min. 39, 2, 6 p. 29 : preputium post diluvium successio Thare / deposuit, ritusque fuit sic prava ‑re (=
id. carm. 43 p. 354). Nigel. Wirek. mirac. Virg. Mar. 1371 p. 58 : nulla ‑re meos poterunt tormenta reatus.

b avec abl. de moyen
α par l’eau (du baptême) :
Gevehard. Graf. Pelag. 134 p. 139 : spero quod immunda munder baptismatis unda, / … qua credo scelesta ‑ri.

β par le sang :
Fulc. Meld. epist. 1, 50 p. 209 (s.d.) : quod sic peccavit, dextra cervice ‑vit.
Gilo hist. Hier. v 205 p. 240 : mortem licet hostis morte ‑re !
Galter. Castil. Alex. i 503 p. 33 : cum … cedem cede ‑sset.
en part., d’un piaculare flagitium : Steph. Tornac. summa 1, 1 p. 124 : piaculum, sive piaculare flagitium dicitur quod sanguine ‑ndum, i. purgandum est.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. i 5, 39 p. 112 : tam piaculare flagicium morte ‑ndum iudicatur.

γ par des larmes :
Bald. Burg. carm. 122, 61 t. 1 p. 128 : et quod promerui lacrimis precibusque ‑bo.
Nigel. Wirek. mirac. Virg. Mar. 46 p. 16 : Theophilus olim / creditur et lacrimis facta ‑sse suis.

δ par des mots :
Fulc. Meld. nupt. iv 528 : tu contra stares, nec factum voce ‑res.
Petr. Vener. carm. col. 1005C : aut fragili calamo crimen tentabo ‑re, / ungula quod ferri radere vix poterit ?

ε par l’exil :
Adam Brem. gesta ii 28 p. 88, 4 : quod (sc. parricidium) ipse parricida suo ‑vit exilio.
2 les fautes d’autrui, effacer :
Fulb. epist. 75 p. 134 (a. 1023) : expectans ut dominus tantum dedecus ecclesie sue sine publica discussione vel insultacione ‑ret.
Theob. Vern. (?) Theoph. ii 7, 27 p. 489 : quodque meum scelus est, in eum (sc. Deum) spes nulla ‑bit.
Vita Alexii metr. 439 p. 99 : portant pia pondera lecto, / ut corpus sanctum ‑et offensas baiulantum.

en part., les péchés :
Smar. carm. 2, 34 p. 616 : (regula) est ovibus virga gracilis, moderatio iusta, / lima piacla ‑ns, regna beata parans.
Gualo in mon. 10 p. 201 : tam venalia quam capitalia nostra ‑bant.
Petr. Pictor euch. i 30 p. 4 : qui (sc. Christus) verus sacrifex mundi peccata ‑ret.
les siècles (de péchés) :
Theodulf. carm. 23, 11 p. 481 : secla misella ‑ns tabo, probroque, lueque, / ocius optata tribuis redimicula.
3
(par ext.) une église, nettoyer :
Abbo Sangerm. bell. Paris. i 644 p. 62 : ecclesiamque ‑ant bovibus.
B quelqu’un, purger (de ses fautes) :
Ord. Vit. hist. v 9 t. 3 p. 70 : presul … bonitatis odore refertus / subiectos docuit, viciorum sorde ‑vit.

en part., par l’eau (du baptême) :
Dudo Norm. ii 7, 6 p. 148 : finibus in nostris temet deposco morari, / sicque salutifero baptismate sorde ‑ri.
Petr. Riga aurora exod. 239 t. 1 p. 101 : post lavacrum Christi cum nos aqua sancta ‑vit.
par le feu :
Cartul. S. Petri Carnot. 6, 3 p. 112 (ante 1028) : ex quo spurcissimo concubitu infans generatus … ‑batur per ignem.
part. passé piatus, ‑a, ‑um employé adjt : Vital. Bles. Aulularia 600 p. 118 : omnia gaudebunt arte ‑a mea.
3. pio 1. [onom.] crier (en parlant d’un épervier), piauler :
Grimald. Aug. (?) acc. 10, 1 p. 62 : flegma procludit, et rauce ‑t, et suspirium habet.
v. pilio, 2. pipio, pipo et plipio.
piola, ‑e f. sive piolum, ‑i n. [pour peciola ?] petite parcelle de terre (?) :
Doc. Luc. t. 3 p. 514, 2, 22 (a. 988) : item et livell. nomine dedisti mihi, i. omnibus terris illis…, et item ‑a quas Dominicho et Iohanne Sabblo cum suis consortibus a laborandum a manu suorum detinet in integrum.
v. peciola.
piolopes, ‑dis m. ou f. v. philopes.
piomarina, ‑e f. v. siomarina.
pion, ‑is m. [cf. gr. πρίων] ici acc. sg. pionin. scie :
Ars med. 6 p. 424, 13 : fusuter, sera (v. lect. aridin, ‑in, tripanin
éd. Fischer p. 31), stafilocrauter.
pionia, ‑e f. v. peonia : Antidot. Bamb. 40 p. 32. Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 32. Coll. Salern. ii p. 405. Papias* f. 175va. Voc. Brux. f. 106vb.
pioniagrager, ‑i f. [παιωνία ἄγρια ; pour peonia agrestis] (cf. André, Lex. bot. p. 234).
(bot.) chélidoine :
Gloss. medic. p. 57, 15 : ‑r, celedonia.
[pionialiter adv. fautif pour pionia aliter : Antidot. Bamb. p. 22, 14 : antidotu ‑r
(cf. ib. 40 p. 32, 13 : antidotum pionia aliter faciens).]
pionpo 1. [onom.] crier, en parlant d’un vautour (
Voc. Brux. f. 107vb : ‑re vulturum est
) : Gloss. cod. Matrit. (19) 77 p. 423 : vultures ‑nt.
v. pianbo et pulpo.
piosus, ‑a, ‑um v. pyosus.
pipa, ‑e f. [pipo] DuC ; FEW viii 551. pipe
A
(liturg.) chalumeau dont le célébrant se servait pour boire le vin consacré :
Cartul. Cison. 1 p. 2 (a. 867) : de paramento vero capelle nostre, … thuribulum argenteum i, ‑m auream i, tabulas eburneas auro paratas…
(cf. Evrard. testam. i 16).
B mesure de capacité (entre 400 et 600 litres) :
Cartul. S. Mar. Vall. Pont. 148 t. 2 p. 85, 16 (a. 1188) : (abes) predictam terram cum onni sua pertinentia…, et pensione solvendi onni anno a me…, libera unam ‑e et decimas onni anno.
pipado, ‑nis f. v. pipatio.
piparolus, ‑i m. [piper] épicier :
Cod. Ar. 387 p. 570, 27 (a. 1177-80) : ‑us eram ego et pizicarolus, et senensis libenter adhibens curie episcopali, refici cupiens et nichil expendens.
v. pizicarolus.
pipatio, ‑nis f. forme pipado : Gloss. Abol. PI 1 p. 157. Gloss. Aa P 633 p. 321. cri (aigu) :
Gloss. Abba PI 15 p. 106 : ‑o est clamor plorantis acerba voce
(cf. Paul. Diac. epit. Festi p. 319). Gloss. Abol. PI 1 p. 157 : ‑do, clamor putantes
(cf. Gloss. Aa P 633 p. 321). v. pipulum.
pipea sive pipeum sive pipeus, genre inc. [orig. inc.] DuC produit ou redevance (?) :
Bullar. Cas. 73 t. 2 p. 67, 2, 14 (a. 1007) : et palude una … cum piscationibus et omnibus rebus…, adque tertia pars de ‑i (pour ‑is ?) quod exeunt de ripa Gubernulo.
pipelorius, ‑i m. [pour piperarius ?] marchand de poivre (?) :
Rotul. pip. Henr. II A p. 4 (a. 1155) : in liberatione ‑i, xv sol. et i den.
pipenella et pipenilla, ‑e f. v. pimpinella.
pipenna, ‑e f. DuC et pipennis, ‑is f. v. bipennis.
piper, ‑is n. (et parfois m.) DuC ; FEW viii 552 (cf. André, Lex. bot. p. 251). formes : acc. sg. piperem : Ioh. Wigorn. chron. app. p. 629, 26. abl. sg. pipero : Antidot. Cantabr. p. 166, 41. piperum : Cartul. Nobiliac. 101 p. 169 (a. 1014-36). (bot.)
I poivre :
A fruit du poivrier, épice caractérisée par :
1 son aspect
2 son utilisation en grains séchés et broyés
3 sa consommation en cuisine, en pharmacopée
4 son origine orientale
5 sa valeur précieuse, et le commerce dont elle fait l’objet
6 sa valeur monétaire
B poivron, poivre long, dans l’expr. ‑r longum
II par ext. :
A poivrier
B dans des noms de plante :
1 ‑r apium (ou piperapium), iris jaune, iris des marais
2 herba ‑is (cf. ital. erba pepe), poivre d’eau
3 ‑r paulinum, poivre sauvage (utilisé en fauconnerie)
I poivre
A fruit du poivrier, épice caractérisée par
1 son aspect :
Ugutio deriv. P 92, 18 : ‑r si leve est, vetustum est, si grave, novellum.
v.aussi infra IB.
en part., poivre blanc ou noir :
Voc. Brux. f. 107a : quod autem incorruptum fuerit ab igne ‑r album vocatur, quod vero rugosum et nigrum ab igne trahit.
Papias* f. 175va : cuius [sc. ‑is arboris] silvam serpentes custodiunt, sed cum maturum fuerit, incendunt ea loca, ut fugiant, et sic sit nigrum ‑r, nam natura eius alba est
(cf. Honor. Aug. imago 1, 10 p. 53). Ugutio deriv. P 92, 17 : a pir, … et hoc ‑r, ‑is, et in masculino genere invenitur hic ‑r, et dicitur a pir, quia calidum est, vel quia ab igne denigratur ; est enim natura illius alba, sed dum incenduntur ea loca ubi est, … ut possit colligi, fit nigrum
(cf. Isid. etym. xvii 8, 8. Hraban. univ. 19, 7 col. 525B).
2 son utilisation en grains séchés et broyés :
Mappe clav. 290 p. 244 : super hanc (sc. tabulam) asperges album silicem contritum, ut ‑r.
Richer. hist. ii 59 p. 141, 12 : Salernitanus ungue inpudici toxicato liquorem ‑is quo cibum pariter intinguebant letaliter inficit.
Petr. Damian. div. omnipot. 15, 10 p. 462 : tritum quoque ‑r cum liquamine perfudit.
Bernard. Silv. cosm. i 3, 298 p. 111 : iuniperus tereti semine pene ‑r.
Alex. Med. acc. 2 p. 40 : ad idem (sc. anelitum festinantem) pulverem ‑is et interruscum arboris nucis et festucam malve et radicem raphani et lardum simul coque.
Alfr. Angl. Arist. metheor. ii 2 p. 47, 18 : huiusmodi argumentum ‑r, zinziber et similia interius recepta, cumque solida et calida sint, conceptum calorem non deponunt.
Eracl. II color. iii 46 p. 25 : teres in vase vel in cipho, quasi cuminum vel ‑r.
3 sa consommation
a en cuisine :
Amalar. (?) inst. can. 94 p. 372, 23 : quid prodest … molestias quasdam difficultatesque ciborum querere, carigas, ‑r, nuces, palmarum fructus, similam, mel, pistatia ?
Udalr. consuet. Clun. i 49 col. 696B : post vesperas ad cenam de ipsis ovis coctis in ‑e habemus generale.
Bernard. epist. 1, 11 p. 9, 16 (a. 1125) : ‑r, gingiber, cuminum, salvia, et mille huiusmodi species salsamentorum palatum quidem delectant, sed libidinem accendunt.
Matth. Vindoc. epist. i 2, 39 p. 84 : hic gaudet servire gule ‑isque minuti / cogit adulterio luxuriare dapes.
ib. ii 7, 52 p. 138 : arthocopus pascit nocuos, artocria pinguis, / et Bachi pateris exiciale ‑r.

en part., dans la préparation du pigmentum : Udalr. consuet. Clun. iii 25 col. 768D : nunquam defuerint in eo (sc. armariolo) ‑r, cinnamomum, gingibrum, … ut sit semper in promptu quod valeat infirmo, … vel si expedit, ut pigmentum ei conficiatur.

b en pharmacopée :
Antidot. Cantabr. p. 166, 41 : destitutus eloquio bibat savinam et pini folia et pioniam cum ‑o (pour -e ?).
Recept. Sangall. I 37 p. 15 : ‑r grana xxx cum butiro bibat.
ib. 105 p. 25 : ‑r albo pens. den. xii.
Recept. Bamb. 27 p. 69 : reuponticum, ‑r … in vino tepido.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. iii 4 p. 118, 20 : castoreum … et ‑r (gr. πέπερι) operari magis quam pati a corpore nostro possunt
(cf. ib. iii 4 p. 123, 6). ib. iii 5 p. 125, 18 : si quidem igitur insignite et fortiter faciebat hoc, ut ‑r, manifestum fuerat omnibus et indubitabile.
Tract. aegr. cur. p. 107 : utantur etiam gargarismis de piretro, staphisagria, ‑e et ceteris similibus.
Anon. coit. ii 5, 36 p. 94 : cibaria pisces assos cum ‑e dabis, et cepe assum in ‑e.
4 son origine orientale :
Radbert. psalm. iii 1013 p. 106 : (pulegium) etsi vile videatur in Galliis, apud Indos tamen carum et pretiosum est plus quam ‑r pro suis odoribus
(cf. Gratian. decr. D 93, 24 col. 329, 7). dans l’expr. ‑r peregrinum : Iulian. Vizeliac. serm. 19, 143 t. 2 p. 410 : data erat lingua…, que tot superba dixerat, et tot peregrini ‑is sapores et vina pigmentata gustaverat.
ib. 24, 86 t. 2 p. 544 : nec gustabis pariter salsamenta peregrino ‑e, gingibrie, uve acris acrimonia et iure tuso simul allio temperata.
5 sa valeur précieuse, et le commerce dont elle fait l’objet :
Petr. Pictor carm. 3, 92 p. 52 : que preciosa foro venduntur, que meliora, / hec emit ad placitum, non curans deteriora ; / … / huic ‑r arridet, huic gingiber atque canella.
Ioh. Wigorn. chron. app. p. 629, 26 : quedam pretiosa in mea capsella habeo, i. ‑em, oraria et incensa.

en part., dans une liste de produits (de luxe) :
Hildeb. carm. 3, 7 p. 418 : thura, ‑r, vestes, argentum, pallia, gemmas / vendere, Milo, soles.
Doc. Nov. 130 p. 95 (a. 1193) : de grossa sauma, sicut de ‑e, bombecio, braçili, cera, ture, speciebus variis, cuniculis, vulpinis.
spéc., objet de taxe :
Doc. comm. Ven. I 84 p. 87 (a. 1144) : de octo utris de ‑e, et medium.
Elench. font. hist. urb. 34, 29 p. 333 (a. 1163) : de kerca ‑is, quatuor denarios
(cf. Consuet. Novi Porti 29 p. 41 [a. 1163]). Rotul. scacc. Norm. t. 1 p. 170 (a. 1180) : de xx den. pro una libra ‑is.
Doc. Nov. 130 p. 95 (a. 1193) : de omni carica, sauma et tursello qui vadit et venit de ultramontes per Terdonam…, cuiuscumque rei sit, sive ‑is sive aloeis vel cimini.
Acta com. Flandr. II 190, 25 p. 243 (a. 1199) : ‑r in curru positum, non funiculatum, debet ii denarios.
Cartul. Castr. Ledi 90 p. 57 (XII s.) : onus ‑is, iv denarios.
Carta XII s. ex. (Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine, app. 5 p. 733) : nummum pro ‑e, obolum pro sale.
objet de fraude :
Ugutio deriv. P 92, 19 : vitanda est in his mercatorum fraus ; solent enim vetustissimo ‑i humecto argenti spumam et plumbum aspergere, ut ponderosius fiat, et sunt folia eius ad similitudinem iuniperi
(cf. Isid. etym. xvii 8, 8).
6 sa valeur monétaire
a servant à un paiement :
Cod. Patav. I 11 p. 24, 21 (a. 853) : ut dare debeatis … uno sacco de ‑e et alium de alivano.
Doc. Vindoc. 54 p. 74 (a. 1064-84) : auctorizavit Sancto Martino utrosque servos, … unam libram ‑is pro hoc expetens et unas botas de Cordoano.
Cartul. S. Vinc. Cenom. 500 col. 289 (c. 1085) : (Hamelina) accepit unam libram ‑is cum seta serici rubea
(cf. ib. 621 col. 358 [1060-1102]). Cartul. Pared. Mon. 211 p. 110 (XI-XII s.) : propter hoc donum … unam libram ‑is habuit
(cf. Cartul. S. Maxent. 340 p. 356 [a. 1158]). Doc. comm. Ven. I 261 p. 256 (a. 1174) : caricos de ‑e quinque ad pensam
(cf. ib. 314 p. 310 [a. 1179]). Hugo Pictav. chron. Vizeliac. 4, 2916 p. 586 : accepta a fratribus pecunia quingentorum solidorum, et ‑is ac cere non modica quantitate.
Magn. Brev. p. 176 (a. 1187) : foris ‑is, x lib.
(cf. ib. p. 175).
b servant à régler une taxe ou une redevance :
Cartul. S. Gervas. Foss. 2 p. 203 (a. 989) : in introitu episcoporum, ipsi … et succedentibus singulas libras de ‑o persolvat.
Cartul. Nobiliac. 101 p. 169 (a. 1014-36) : ut … ad festivitatem eius omni anno unam libram de ‑um (sic) reddat.
Cartul. Dinant. 1, 1 p. 7 (c. 1060) : tributum solvunt comiti per annum x solidos et v libras ‑is.
Cartul. S. Barn. Rom. I 130 p. 148 (a. 1064) : donamus nos ei totum illum edificium (sc. vinearum)…, tali convenientia ut … omni anno det nobis xxiv lampredos et unam libram de ‑e.
Cartul. S. Iulian. Turon. II 20 p. 31 (XI s.) : ut annis singulis ab ipsis monachis vel libram ‑is, vel xii haberet denarios.
Cartul. Irac. 81 p. 104 (a. 1102) : libram ‑is in tributum.
Cartul. Popul. 284, 12 p. 173 (a. 1147) : per censum eiusdem predicti operatorii, … unciam unam ‑is.
Cartul. hosp. Hier. 234 p. 178 (a. 1155) : salvo redditu statuto Regensis ecclesie, videlicet sex modios, tres annone et tres ordei, et duas ‑is libras.
Cartul. S. Vedast. p. 194 : pro puteo vel cripta, unam libram ‑is et duo sextarios vini.
Cartul. Baioc. 124 t. 1 p. 151 (a. 1182-1205) : nisi quod … canonicus predicte prebende ei … annuatim dabit, ad feriam prati, unam liber (sic) ‑is.
Cod. Crem. 601 p. 196 (a. 1198) : honor porti … debet habere unam tractam cum navi et noclerio, et duas libras ‑is.
Rog. Hoveden chron. 3 p. 245 : rex Scotie … habebit quotidie de liberatione triginta solidos … et octo sextercia de vino expensabili, et duas libras de ‑e, et quatuor libras de cymino.

en part., sur le commerce :
Honorant. civ. Pap. 4 p. 19 (X s.) : solebant venire multi divites negotiatores Venetorum in Papiam, … et magistro camere debent dare omni anno … unam libram ‑is et unam cinamomi et unam galengri, et libram unam zinzebris.
Cartul. S. Michael. Mos. 109 p. 352 (a. 1150-70) : ut prepositus abbatis vi libras prius a telonearius recipiat, et duas libras ‑is.
Reg. Placent. 215 p. 449 (a. 1181) : Ferrariensis … non debet dare aliquam dationem in Placentia…, nisi duos solidos de fune navis et unam libram ‑is super rivum, et unam aliam libram ‑is ad Roncarolum de sterio et de manu piscium que iniuste Ferrariensibus auferentur.
B poivron, poivre long, dans l’expr. ‑r longum (Papias* f. 175va : ‑r inmaturum dicitur secundum quosdam longum, incorruptum, album, tercium, cuius cutem rigosam calor facit…, ‑r longum vocatur, incorruptum vero album.
Ugutio deriv. P 92, 18 : quod immaturum est, ‑r longum vocatur, quod incorruptum ab igne, piper album, quod vero cute rugosa et horrida fuerit, ex calore ignis trahit colorem et nomen
[cf. Isid. etym. xvii 8, 8. Hraban. univ. 19, 7 col. 525B]) : Anon. coit. ii 6, 7-8 p. 98 : ut magis delectet, utrumque piper, ‑r longum, galangam, piretrum equaliter factum pulverem confice cum melle, condito zinzibere.
Coll. Salern. ii p. 405 : ‑r longum solide substantie, longum, grossum, acuti saporis bonum.
II par ext.
A poivrier :
Lamb. Pult. epist. col. 400C : cassia … nascitur in Arabia, virga robusti corticis et purpurei, foliis ut ‑is.
au sing. coll. : Ugutio deriv. P 92, 17 : ut fugiant serpentes custodientes silvam ‑is.
ib. P 92, 18 : sed ‑is diversus est fructus.
dans l’expr. ‑is arbor : Hraban. univ. 19, 7 col. 525B : ‑is arbor nascitur in India, in latere montis Caucasi quod soli obversum est.
Papias* f. 175va : ‑is arbor…, folia habet ad iuniperis similitudinem
(cf. Isid. etym. xvii 8, 8. Voc. Brux. f. 106vb).
B dans des noms de plante
1 ‑r apium (ou piperapium), iris jaune, iris des marais :
Corp. gloss. lat. iii p. 553, 8 : achorium, i. ‑r apium.
ib. iii p. 573, 64 : ‑rapium, agoro.
2 herba ‑is (cf. ital. erba pepe), poivre d’eau :
Recept. Sangall. I 62 p. 18 : remedium ad ficum corale … herba fradaisca et herba ‑is ipsius commiscis, cum vino bibat.
v.aussi piperastrum.
3 ‑r paulinum, poivre sauvage (utilisé en fauconnerie) :
Dancus Rex 17, 7 p. 88 : convenit medicari cum medicinis calidis et humidis, sicut sunt aloe, ‑r paulinum, carnes pulli magni, passeres.
piperacius, ‑a, ‑um ici forme piperazus. à poivre :
Marian. Scot. chron. a. 96 p. 510, 31 : multa opera in Roma facta … stadium, horrea ‑za, Vespasiani templum.
piperalis, ‑e [piper] à poivre :
Alex. Neck. utens. p. 97 : mola ‑is.
piperapium, ‑i n. v. s.v. piper IIB1.
piperarius, ‑i m. marchand de poivre :
Cartul. scrin. Col. t. 2 p. 40 (a. 1135-80) : Richolfus ‑s.
Cartul. hosp. Hier. 413 p. 287 (a. 1170) : (concessi) duos homines fratres, Guibertum scilicet ‑m et Martinum fratrem eius, cum omnibus tenementis suis.
Cartul. S. Lupi. Trec. 58 p. 90 (a. 1178) : domum Arnulphi ‑i.
Rotul. pip. Henr. II B p. 153 (a. 1180) : gilda ‑rum
(cf. Carta a. 1180 [Madox, Hist. Exchequer [1711] p. 390]).
en part., dans une liste de témoins :
Cartul. Iuliac. p. 271 (a. 1178) : huius rei testes sunt … Marinus ‑s.
piperastrum, ‑i n. [piper]
(bot.) poivre d’eau :
Anon. transl. Diosc. simpl. f. 199a : ydropiper, quod latine ‑m dicitur, nascitur locis humidis
(cf. Alphita p. 197, 6). v.aussi herba piperis s.v. piper IIB1.
piperata, ‑e f. v. s.v. pipero.
piperazus, ‑a, ‑um v. piperacius.
[piperetum, ‑i n. DuC fautif pour piper tritum : Ugutio deriv. F 87, 6 p. 489 : et hoc fritillum (fractilum fac-similé Nencioni)…, i. molinellum in quo piper teritur, … et inde piper tritum (piper teritum fac-similé Nencioni ; ‑um DuC) recolligitur ; accipitur etiam pro quodam vase perforato per quod solent proici taxilli ne fiat ibi fraus.
]
pipereus, ‑a, ‑um [piper] poivré
a de poivre :
Osbern. deriv. P cvi 4 : ‑us, i. piperini saporis.
ib. p608 : ‑us, piperinus, piperatus.
Ugutio deriv. P 92, 21 : piper…, unde … et ‑us, ‑a, ‑um (v. lect. ‑ius).

b de poivrier :
Anon. Norm. II mappa i 51 p. 383 : Passadie silvas habent ‑as (v. lect. bipereas).
v. 1. piperinus.
piperferens, ‑tis [piper et fero] couvert de poivriers (ou qui produit du poivre) :
Remig. mus. vi 343, 10 t. 2 p. 158, 27 : Caucasus mons ‑s.
1. piperinus, ‑a, ‑um de poivre, poivré :
Osbern. deriv. p608 : pipereus, ‑us, piperatus.
Ugutio deriv. P 92, 21 : piper…, unde … et ‑us, ‑a, ‑um.
spéc., de la couleur du poivre :
Chron. Venet. 8 (MGH, Script. XIV) p. 55, 33 : imperator … in magnum equum sturnicum et ‑um supra sedentem erat, et aliquanti … cum eo similiter.
v. pipereus.
2. piperinus, ‑i m.
(géol.) péperin :
Papias* f. 175va : ‑s, lapis subalbidus.
Ugutio deriv. P 92, 21 : piper…, unde … et ‑s, quidam lapis subalbidus cum punctis nigris
(cf. Isid. etym. xix 10, 8).
piperitus, ‑a, ‑um v. pipero.
piperius, ‑a, ‑um v. pipereus.
pipero 1. forme part. passé piperitus : Tract. aegr. cur. p. 239, 43. poivrer :
Ekkeh. IV cas. Gall. 16 p. 44 (p. 85, 33 éd. von Arx) : volo prandere cum fratribus, et fabas nostras de meo ‑re. Ecbas. capt. 645 p. 108 : obsequio tigridis curetur copia panis, / piscibus aptandis, avibus raris ‑ndis, / escis cum reliquis nigris sollercia barris.
Ysengr. v 884 : predia quis vasta tot condere novit in alvo, / ovaque quis fratrum sic ‑re suis ?
part. passé piperatus, ‑a, ‑um DuC (cf. J. André, Murrina ‘Vin Myrrhé’ ? dans Annales de la Faculté des Lettres d’Aix 25 [1951] p. 54).
A employé adjt, poivré (
Osbern. deriv. p608 : pipereus, piperinus, ‑us.
Ugutio deriv. P 92, 20 : piper…, unde ‑us, ‑a, ‑um, pipere conditus vel confectus)

1
au propre, en parlant
a d’un plat :
Egbert. Leod. rat. i 569 p. 112 : pultes lactate sapiunt melius ‑e.
Udalr. consuet. Clun. iii 12 col. 756D : providet ut fratres in refectorio bonum generalem habeant, maxime, … piscibus bene ‑is.
Ecbas. capt. 1185 : ‑as porrigit escas.
Gisleb. Trud. gesta Trud. xiii 5 p. 314, 20 : pictantias partim de luciis farcitis, partim de dorsis salmonum et ovis eorum ‑is.
Idung. dial. ii 64, 1091 p. 153 : non ignoras artocreas, placentas, frixuras et cibos ‑os ac pastillos nichil aliud esse quam gustus oblectamenta et gule irritamenta, quia non sunt cibi monachorum sed delicatorum.
Ysengr. iii 837 p. 342 : villano temere ‑us pavo paratur.
Tract. aegr. cur. p. 239, 43 : cibus sinapata, ‑ita, cum carnibus digestilibus, vinum bonum, lene, album.
Carm. Bur. B II 30 : nummus barbatos pisces comedit ‑os.

b d’une boisson :
Ruodl. carm. vii 13 : potus … / precipui vini ‑i sive medonis.
Ecbas. capt. 806 p. 118 : fluxit potus ‑us.
2
(rhét.) pimenté :
Guibert. Nov. gesta Franc. ii 2, 96 p. 110 : erat ibi spectare…, ut prefati Sidonii verbis utar, quam ‘‑a facundia’ ad obiecta quelibet papa disertissimus detonaret
(cf. Sidon. epist. 5, 8, 2).
B subst. piperata, ‑e f. [cf. a. fr. pevree] DuC préparation à base de poivre, poivrade (
Voc. Brux. f. 107a : ‑a, salsamentum de pipere.
Ugutio deriv. P 92, 20 : piper…, unde … et hec ‑a, quedam confectio ex pipere
) : Gars. tract. 8, 3 p. 244 : circuivit enim … in ‑is acribus, in salsamentis ardentibus, in passionibus pocionum.
Guill. Conch. dragm. v 1, 2 p. 132, 12 : maxima pars nostrorum prelatorum fartores, cocos qui ‑s et alia gule irritamenta docte componant, ubique terrarum exquirunt.
Dan. Beccl. urb. magn. 2630 p. 85 : allia deposcunt porci vacceque recentes, / deposcitque recens agnina caro ‑m, / allia deposcit anser salsumque sinapim.
Maurus urin. II p. 9, 22 : abstineat se patiens ab omnibus salsis, frixis, acetosis, leguminibus, acruminibus, aliata, ‑a, fructibus.
Quest. Salern. N 57A p. 311, 8 : quia si epar sit frigidum, etiam si ‑e vel alliate darentur, humores tamen plures generarentur frigidi.
pipertio 4. v. bipertio.
pipeum sive pipeus, ‑i genre inc. v. pipea.
pipi interj. [onom. ; cf. pipio, pipo] criaillerie, cri de l’oie :
Eberh. Beth. xix 40-41 p. 182 (note) : anser et anseruli dicunt (v. lect. clamant) per pascua ‑i.
pipicus, ‑a, ‑um [cf. fr. piper ?] DuC cocu :
Odoran. opusc. 2 p. 94 : honorem eius (sc. Gisleberti) cum filia…, ex qua postea a Rodulfo Divionensi ‑us factus est, Otho frater … ducis recepit.
pipillo 1. v. 2. pipilo.
1. pipilo, ‑nis f. [orig. inc.] DuC brûlure (?) :
Papias* f. 175va : ‑o, combustio planata.
2. pipilo 1. forme pipillo : Eberh. Beth. grecism. xix 39 p. 182 (v. lect.). crier :
Osbern. deriv. p711 : ‑re (v. lect. pilulare), resonare.
Ugutio deriv. B 44, 5 : (est) accipitrum pipiare (v. lect. ‑re).
Eberh. Beth. grecism. xix 39 p. 182 : hinnit equus, grunnit porcus, pipat (v. lect. ‑llat, ‑t) quoque nisus, / sed catulus latrat.
v.aussi 2. pipio et pipo.
pipilus, ‑i m. [dim. de pilus] DuC petit poil, duvet :
Cartul. S. Florent. Cenom. 6 p. 360 (c. 1085) : quod concessit Hugo … et Hugo puer, filius Hugonis, cui tunc pater Hugo ‑os temporis vellit, et flevit puer.
pipinella et pipinilla, ‑e f. v. pimpinella.
1. pipio, ‑nis m. DuC ; FEW viii 556 (cf. J. André, Onomatopées et noms d’oiseaux en latin dans Bulletin de la Société de Linguistique de Paris 61 [1966] p. 152).
(zool.) pigeonneau, jeune colombe (
Osbern. deriv. p712 : ‑es, pulli columbarum.
Ugutio deriv. P 91, 2 : pipio…, unde hic ‑o, ‑is, pullus columbarum
) : Coll. Salern. iii p. 307 : ‑es sunt pulli columbarum, et est nomen onomatopeion, seu formatum a proprio sono animalis.
2. pipio 1. [onom.] crier :
Ugutio deriv. B 44, 5 : (est) accipitrum ‑re (v. lect. pipilare).
ib. P 91, 1 : ‑o (v. lect. pio), ‑as, resonare, clamare, accipitrum vel pullorum columbarum.
spéc., en parlant d’un épervier, piauler :
Osbern. deriv. p217 : pipiuncula, accipitur a ‑ndo.
v. perpito, pilio, 3. pio, 2. pipilo, pipo et plipio.
[pipis, ‑is m. fautif pour piperis : Tract. aegr. cur. p. 154 : in urina pueri virginis mitte in mortario cum ‑s granis vi et tere et adde mellis attici cocti libras ii.]
pipita, ‑e f. DuC pépie, maladie des oiseaux :
Grimald. Aug. (?) acc. 10, 1 p. 62 : si ‑m in naravilem habuerit.
ib. 11, 1 p. 62 : si ‑m laricoriam habuerit.
Grisofus 4 p. 14 : si eius nares spumant, quod fit propter ‑m que criatur ex aqua, mitte ei per nares tres guctas osomogari fortis.
pipito 1. DuC forme pippito : Osbern. deriv. b134. chicoter, couiner (cri d’une souris) :
Osbern. deriv. b134 : (est) murium minitare vel pippitare (v. lect. ‑re
et puppitare). Ugutio deriv. B 44, 4 : (est) murium ‑re.
pipiuncula, ‑e f. petit de l’épervier (femelle) :
Osbern. deriv. p217 : ‑a, accipitur a pipiando.
Ugutio deriv. P 91, 2 : pipio…, unde … vel hec ‑a, i. accipiter.
pipiunculus, ‑i m. DuC petit de l’épervier (mâle) :
Gloss. Abav. PI 10 p. 97 : ‑s, accipiter, acceptor
(cf. ib. AC 15). Voc. Brux. f. 106vb : ‑s, accipiter.
Ugutio deriv. P 91, 2 : pipio…, unde … et hic ‑s, … i. accipiter.
piplea, ‑e f. v. pimplea.
pipleus, ‑a, ‑um v. pimpleus.
piplia, -e f. v. pimplea
pipliotheca, ‑e f. v. bibliotheca.
pipo 1. DuC ; FEW viii 559. forme pippo : Cand. Trev. (?) epist. 2 p. 484, 17 (c. 801-14 ?).
A
absol., crier (en parlant de volailles ou d’enfants), pépier, piailler :
Gloss. cod. Cas. (439) 30 : ‑nt pulli.
Gloss. cod. Matrit. (19) 58-59 : pulli et pueri ‑nt.

en part., en parlant d’un épervier, piauler (
Anon. isag. et cat. 13 p. 16, 10 : accipiter ‑t, ciconia gloterat.
Eberh. Beth. grecism. xix 39 p. 182 : hinnit equus, grunnit porcus, ‑t [v. lect. pipillat, pipilat] quoque nisus, / sed catulus latrat.
Carm. Bur. 132, 2b, 6 : vultur pulpat, accipiter ‑t
) : Alex. Neck. nat. rer. i 29 p. 82 : accipiter vero et nisus masculi … carnes afferunt suis comparibus, ‑ndo adventum suum protestantes.
v.aussi pilio, v. 3. pio, v. 2. pipio et plipio.
B chanter
1 en parlant d’oiseaux :
Paul. Alb. carm. 8, 10 : quem (sc. cunctipotentem genitorem) dulces volucres laudant cum carmina ‑nt.
ib. 11, 45 : dum volucres tremulas voces ex gutture ‑nt
(cf. ib. 9, 128). Cyprian. carm. 3, 2 : prata virentia vides, / alesque ‑nt diverso modulamine voces.
absol. : Cand. Trev. (?) epist. 2 p. 484, 17 (c. 801-14 ?) : ranicula locis umentibus garriens, sive luscinia ‑ppans.
2
(mus.) jouer :
Walth. Spir. Christoph. II v 95 p. 51 : tange, soror, liricas arguto pectine cordas, / euphonie ut moduli sua ‑ent cantica regi !
3
(rhét.) moduler :
Milo Eln. Amand. I iii 295 p. 595 : qui (sc. poete) possunt trimoda vobis ‑re Camena.
Carm. Cent. 168, 14 : quapropter male ‑ti sine nomine ludent / doctori celso residenti iure magistri / inter philosophos merito.
Carm. var. III C p. 652 (note) : (Beda) dulcisonis cantis metrorum carmina ‑ns.
v.aussi pipilo.
pipolum, ‑i n. v. pipulum.
piponella, ‑e f. v. pimpinella.
pippito 1. v. pipito.
pippo 1. v. 1. pipo.
pipula, ‑e f. DuC v. pilula.
pipulo 1. [pipulum] DuC forme populo : Gloss. Abba QUI 22 p. 112. Gloss. Aa Q 164 p. 338. criailler, brailler :
Corp. gloss. lat. v p. 478, 7 : quiritare, ‑re
(cf. Gloss. Abba QUI 22 p. 112. Gloss. Aa Q 164 p. 338 : po‑re).
Papias (DuC) : ‑o, convitior ploratu.
v. pipulum.
pipulum, ‑i n. forme pipolum : Lib. gloss. PI 178 p. 444. cri (aigu ou plaintif) :
Gloss. Aa P 632 p. 321 : ‑o, convicio, ploratu
(cf. Fest. p. 253. Lib. gloss. PI 178 p. 444 ; mais Varro ling. 7, 103 : convicio, declinatum a pipatu pullorum). v. pipatio.
piquininus, ‑a, ‑um [cf. esp. pequeño ?] ici en toponymie, petit (?) :
Cartul. cath. Compost. 103, 14 p. 251 (a. 1140) : item dono Furadelo et Sanctarem et Mariam ‑am, cum omnibus suis terminis.
pir, ‑i n. v. pyr.
1. pira, ‑e f. [cf. a. fr. pire, du lat. petreus ou *petricus ; cf. REW 6447] FEW viii 323 (cf. J. Vannérus, Les termes ‘pire’ et ‘pige’ en Belgique et dans les pays voisins dans Bull. de la Comm. royale de toponymie et de dialectologie 17 [1943] p. 19-65). chemin empierré :
Lamb. Ard. hist. Ghisn. 99 (Mortet I p. 181) : ubi nunc, sulcante aratro, reperitur ‑a (pita éd. MGH p. 609, 35), sive via dura et lapidea, a marisco in silvam calcata.
v. 1. pirgus et 3. pirus.
2. pira, ‑e f. essai :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. iii 5 p. 93, 20 : qualiter igitur ex ‑a (gr. πει̃ρα) imitativa eorum que secundum casum visa sunt, cognitio auxilii facta est.
v.aussi 2. piraterium et 1. piria.
3. pira, ‑e f. v. pyra.
piraca, ‑e f. [pirata] repaire de pirates :
Aynard. gloss. P 150 p. 107 : ‑e (pour piratice ?) sunt domicilia piratorum (pour piratarum).
piracium sive piratium ‑i n. [cf. TLL s.v. piracius] forme piratum : Rotul. pip. Henr. II B p. 137 (a. 1175). poiré, boisson fermentée à base de poire (
Voc. Brux. f. 106vb : ‑cium, potio de piris
) : Capit. reg. Franc. i 32, 45 p. 87, 19 (a. 800) : siceratores, i. qui cervisam vel pomatium sive ‑tium vel aliud quodcumque liquamen…, facere sciant.
Lupus epist. 109, 5 p. 105, 17 (a. 843) : ut ‑cio (‑ctio
PLD), quo unice delectantur, nam hoc anno penuria vini timetur, nobiscum fruantur. Hildeb. Radeg. iv 25 col. 977B : sitim, … vel aque mulse, vel ‑tii haustu mitigavit
(cf. Ven. Fort. vita Radeg. 15 et 21). Rotul. pip. Henr. II B p. 137 (a. 1175) : et in custamento vini et ‑ti et sicere, vi sol. et viii den.
piractium, ‑i n. v. piracium.
piragra, ‑e f. v. pissaygra.
pirale, ‑is n. et piralis, ‑e v. pyralis.
pirama, ‑tis n. v. pyrama.
piramida, ‑e f. v. pyramida.
1. piramis, ‑dis f. v. pyramis.
2. piramis, ‑dis f. [pour pelamis]
(zool.) poisson, (jeune) thon, bonite :
Ioh. Diac. Rom. cena 2, 144 p. 188 : Eva glutrix fert murenam, vir Adam ‑em
(cf. gen. 2, 7. Ps. Cyprian. cena p. 22, 28). v. pelamis.
pirarium, ‑i n. et pirarius, ‑i m. (et f.) DuC formes : perarium ou perarius : Cartul. Roton. 141 p. 108, 12 (a. 842) et passim. Cartul. Clun. 3122 t. 4 p. 289 (a. 1029). Doc. Port. reg. 208 p. 258 (a. 1145). Cartul. S. Mar. Firmit. 54 p. 76 (ante 1158). pererium : Cartul. Clun. 707 t. 1 p. 662 (a. 947-8).
A poirier :
Capit. reg. Franc. i 32, 70 p. 90, 13 (c. 800) : volumus quod habeant pomarios diversi generis, ‑os diversi generis
(cf. ib. p. 255, 8 [c. 810]. ib. p. 256, 39). Lex Sal. Karol. 29, 8 et 10 p. 101 : si quis inpotos de milario aut de ‑o tulerit, cxx denariis…, culpabilis iudicetur ; … si quis milarium aut ‑um decortigaverit, cxx denariis…, culpabilis iudicetur
(cf. Lex Sal. 27, 8 et 10). Cartul. Talmund. 256 p. 261 (c. 1120) : finivit quoque quidquid in domibus burgi nostri calumpniabatur, et cormarium et ‑m de horto Bruni Masculi.
servant de repère topographique :
Cartul. Roton. 193 p. 149, 13-14 (a. 856) : finem habens … a sinistra parte ad pe‑um, ad roborem, ad alium pe‑um
(cf. ib. 141 p. 108, 12 [a. 842]). Cartul. S. Iulian. Turon. II 20 p. 31 (XI s.) : factum est hoc … sub ‑o, ante domni Willelmi domum.
Cartul. S. Mar. Firmit. 54 p. 76 (ante 1158) : facta discussione … sub pe‑o de platea Sancti Ambrosii.
Cartul. templ. Dozenc. A 94 p. 91 (a. 1170) : totum illum campum, excepto illos ‑os quos ibi sunt.
B verger de poiriers (ou poirier remarquable ?), servant de repère topographique :
Dipl. Caroli M. 87 p. 126, 31 (c. 774) : pervenit … ad Wadasti villam ad illo ‑o.
Cartul. Clun. 707 t. 1 p. 662 (a. 947-8) : donamus pratum qui terminat a mane terra Sancti Petri, a medio die fossado cum salsidido, a sero pererio.
ib. 3122 t. 4 p. 289 (a. 1029) : vinea que terminatur a certio de ipsa hereditate et pe‑o.
Cartul. Talmund. 231 p. 245 (c. 1115) : dederunt tres … quarterias terre cum ‑o quod ibi est.
Doc. Port. reg. 208 p. 258 (a. 1145) : et per illam antam da strada, et per illum pe‑um das valles.
avec le gén. : Cartul. hosp. Hier. 52 p. 44 (a. 1120) : dederunt etiam totum honorem … sicut … via vadit ad ‑m Grimardi, et sicut via vetera ambulat ad pontem Vaure.
Cartul. Clareval. I 17 p. 38, 9 (a. 1147) : (dedit) quidquid habebat a clauso usque ad ‑m Boisardi, et a ‑o usque ad Petrecinium.
v.aussi 1. peraria, v. peraris et peretum.
pirarum, ‑i n. v. pyrethrum.
pirastrum, ‑i n. (cf. André, Lex. bot. p. 251).
(bot.) poire sauvage :
Corp. gloss. lat. ii p. 151, 10 : ’αχράς, -m
(cf. ib. iii p. 316, 24). ib. iii p. 316, 25 : ’αγρίαππις, -m.
pirata, ‑e m. DuC ; FEW viii 572 (cf. J. André, Les changements de genre dans les emprunts du latin au grec dans Word 24 [1968] p. 1-7). formes : pirrata : Lib. Alcid. immort. iv 18 p. 134, 1. pyrata : Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 252, 16 p. 125, 10 et passim. Remig. mus. v 252, 16 t. 2 p. 99, 29. Prud. annal. Bertin. a. 842 p. 28. Lupus epist. 116, 5 p. 112, 7 (a. 862). Anast. synod. VIII p. 171, 33. Poeta Saxo annal. iii 426 p. 41. Odo Clun. occ. ii 525 p. 30. Vita Landel. Ettenh. I 4 p. 99, 30. Abbo Flor. Eadm. 8, 23 p. 75. Fulb. epist. 18 p. 34 (a. 1008). Vita Gilde p. 452. Bernard. Andegav. mirac. Fid. ii 2 p. 154, 25. Adam Brem. gesta ii 40 p. 100, 16. Caf. hist. Hier. p. 141. nom. pl. pirates : Mag. Greg. mirab. Rome 24 p. 295, 430. gén. pl. piratorum : Aynard. gloss. P 150 p. 107. avec mention de quantité : Alex. Villa Dei doctr. 1870 p. 121 : pirula, ‑a, sit pyramis his sociata.
pirate.
A qui pratique la piraterie en mer :
1 rarement au sing.
2 le plus souvent au plur.
3
par ext., bandit
B envahisseur arrivant par la mer :
1 en général
2 caractérisé par son origine, par son paganisme, par son organisation sociale
3 généralement associé à une intervention, au paiement d’un tribut, à une fuite
C par erreur (?), combat naval
A qui pratique la piraterie en mer
1 rarement au sing. (Papias* f. 175vb : ‑a, marinus predo, latro, gladiator.
Osbern. deriv. p181 : ‑a, raptor in aquis, et dicitur ‑a quasi pir ignem habens in rate
[cf. ib. P xxix 7]. Ugutio deriv. P 92, 22 : a ‘pir’ et ‘ratis’ per compositionem, hic ‑a, ‑e, marinus latro, vispillio, quia semper ferat ignem in rate
) : Annal. Lauriss. a. 828 p. 176 : cum nullum in mari ‑m invenisset
(cf. Ademar. Cabann. hist. iii 14). Freculph. chron. i 6, 17, 87 p. 359 : in meoparonem Seleuci ‑e ipso ‑a iubente transilivit.
Beninc. Rain. 60 p. 359 : audiverat enim ‑m in mari fore, et maxime pro ipsis offendendis.
2 le plus souvent au plur.
a en général (Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 252, 16 p. 125, 10 : py‑e autem dicuntur predones qui igne aliorum naves incendunt.
Voc. Brux. f. 106va : ‑e autem dicuntur marini predones, a πυ̃ρ greco quod est ignis, eo quod per ignem pugnant.
Papias* f. 175vb : ‑e sunt predones maritimi, ab incendio navium vel insularum quas capiebant dicti
[cf. Isid. etym. x 220]) : Annal. Lauriss. a. 820 p. 153 : octo naves negotiatorum de Sardinia ad Italiam revertentium a ‑is capte ac dimerse sunt
(cf. ib. a. 809 p. 128). Freculph. chron. i 6, 17, 104 p. 360 : ‑e per omnia sparsi maria … non tantum intercipientes navium commeatus, sed etiam insulas provinciasque vastantes
(cf. Isid. etym. xviii 1, 5. Hraban. univ. xx 20, 1 col. 533B). Gesta Franc. expugn. Hier. 63 p. 537 : naves … quiete ab omnibus ventorum turbinibus et tempestatibus, atque ‑rum nocturnis incursionibus.
Fulch. hist. Hier. ii 6 p. 387 : inter ‑s hostiles … velificantes.
Caf. hist. Hier. p. 141 : cum antea ad invicem inimici essent, convenerunt in unum, cum ambo essent py‑e, et dictam navem ceperunt.
Guill. Cas. reg. 1701 t. 2 p. 236 (a. 1192) : promittit securare Raimundum et predicatas lib. dccc a domino rege Sicilie et ab omnibus hominibus sui districtus … preter a ‑is et a latronibus.
Lib. Alcid. immort. iv 18 p. 134, 1 : cum prepositus classium … egregio de pirratis certamine triunphasset.
Mag. Greg. mirab. Rome 24 p. 295, 430 : ‑es effecti, Sillam … superaverunt et in fugam converterunt.

b
en part., avec mention de leurs navires :
Bernard. Andeg. mirac. Fid. ii 2 p. 154, 25 : cum ecce de improviso obvias habuit py‑rum phalanges, … sagenarum bellicarum classe, telis, spiculis, clipeis et armis multipliciter instructas.
Guill. Apul. gesta Rob. iii 113 p. 268 : ‑is apte naves ex more parantur.
Gaufrid. Malat. gesta iv 25 p. 103, 30 : navicula in qua episcopus erat … a duabus ‑rum navibus, quas galeas appellant, hostiliter aggreditur.
Hist. Compost. ii 15, 1 p. 250, 22 : quia xx naves ‑rum Hismahelitarum mare Oceanum tenebant obsessum.
dans l’expr. ‑rum more : Gaufrid. Malat. gesta iii 8 p. 61, 5 : navibus paratis, ‑rum more, vela ventis committentes, maritima litora … insidiatum vadunt.
Suger. Ludov. VI 11 p. 72 : loricati et galeati de classe ‑rum more audacissime committunt, repellentes repellunt.

c dont on redoute les embuscades :
Adam Brem. gesta ii 40 p. 100, 16 : familiare latibulum py‑is.
Saew. Terr. Sanct. 590 p. 76 : in illo autem itinere a ‑is sepe sumus invasi.

(spir.) à propos de la mort :
Fulb. epist. 18 p. 34 (a. 1008) : promunctoria mundane potestatis pericula minantur, et mortes, more py‑rum, insidiantur ypocrite.
3
par ext., bandit :
Chron. Salern. 107 p. 117, 19 : (decuerat) ita munitos eos remittere, ut nullos vel ‑rum vel aliorum pravorum incursus inciderent.
Odo Clun. occ. ii 525 p. 30 : hac Gericontinos patimur, velut ille py‑as.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xviii 33, 12-13 p. 858 : vocatis ‑is et nefandorum scelerum artificibus.
Guill. Cas. reg. 1701 t. 2 p. 236 (a. 1192) : si ‑a vel latro auferret ei predictas res.
B envahisseur arrivant par la mer
1 en général (Lupus serm. Iudoc. p. 563 : ‑e, i. predones maritimi, maximam partem christianorum crudelissime trucidaverunt.
Remig. mus. v 252, 16 t. 2 p. 99, 29 : py‑e autem sunt predones maritimi qui igne regiones depopulantur
) : Lupus epist. 110, 2 p. 106, 3 (a. 853) : tametsi ‑rum huc difficilis videtur accessus…, tamen infirmitas nostri loci et exiguitas hominum … accendit rapacium aviditatem.
ib. 116, 5 p. 112, 7 (a. 862) : ruina…, quam et nostra peccata et py‑rum vicinia minabantur.
Vita Landel. Ettenh. I 4 p. 99, 30 : quis enim latrones in ea (sc. regione) constitutos vel py‑as populum dei mortificantes explicare potest ?
Richer. hist. i 4 p. 40, 5 : hanc (sc. Rhodomum) itaque ex antiquo a ‑is possessam esse manifestum est.
ib. i 28 p. 65, 14 : Rotbertus, Celtice Gallie dux, ‑s acriter impetebat.
ib. i 49 p. 83, 12 : congressus Rodulfi regis cum ‑is, eorumque fusio.
ib. i 51 p. 86, 5 : audito Atrebatensium regionem a ‑is aliis vexari.
ib. ii 32 p. 122, 2 : ‑s etiam tunc nihil aliud quam aut fugam acceleraturos, aut domini exsequias procuraturos.
ib. iv 78 p. 285, 21 : insidias ‑rum aliquantisper suspectas habens.
ib. iv 82 p. 288, 13 : eique (sc. urbi) per unum latus obsidionem per terram ordinat ; ad alterum vero per Ligerim classes ‑rum adhibuit ; … a ‑is per fluvium, a Brittannis per terram urbani vehementer urgentur.
ib. iv 90 p. 292, 21 : rex Fulconis partes tutabat ; Odo suorum necnon et ‑rum, qui rege deserto ad se transierant, Aquitanorumque copiis fretus incedebat.
ib. iv 90 p. 293, 10 : ratusque Belgas et ‑s tempestivos.
Abbo Flor. Eadm. 8, 23 p. 75 : quos cum liberis et uxoribus, in lecto eorum animas furando, perdidit py‑a truculentus.
Vita Bertulfi p. 54 : invasere enim Gallie loca maritima sevissimi ‑e.
Rain. mirac. Gisl. II p. 796 : hostili ‑rum incursu.
Ord. Vit. hist. xiii 26 t. 6 p. 472 : gregarii namque milites et indomiti ‑e ad devorandos devoratores aliorum ut lupi convenerant, … qui nichil aliud nisi predari obviosque ferire vel vincire cupiebant.
Gaufrid. Grossus Bernard. Tiron. iv 28 p. 229 : pugnatur utrimque fortiter ; a ‑is acriter, ut aliena diripiant, ab institoribus viriliter, ut sua defendant.
Vita Leonis Baion. p. 96 : erant autem prope villam ‑e, in cavernis habitantes.
parfois en batailles rangées :
Richer. hist. i 29 p. 66, 16 : ‑rum legiones longo sese ordine protenderant.
ib. iv 77 p. 285, 3 : ipsi in litore primo castra disponunt, in ulteriore accitas ‑rum acies ordinant.
avec prises d’otages :
Regino chron. p. 24 : cum in Gallias repedare vellet, a ‑is tenetur atque in Siciliam deducitur
(cf. ib. p. 68). Richer. hist. ii 73 p. 152, 8-12 : urgente invidia, apud ‑s egit ut ab eis dolo caperer ; … nec defuit insidiis effectus, captus fui, carcerique mancipatus ; … at iis qui mihi fide adiuncti erant omnes (sc. iure obsidum) dari reclamantibus, dimisso uno, a ‑is me recepit.
Ioh. Sarisb. epist. 175 p. 154 (a. 1166) : amaras sed … falsas et quas captivus a ‑is consuevit porrecto audire iugulo, subtexunt historias.

en part., avec mention d’une rançon :
Ademar. Cabann. hist. ii 21, 13 p. 105 : missi vero pape et imperatoris de Irlanda revertentes, Adulfus unus ex eis captus est a ‑is et ductus in Britanniam, et a quodam regis Irlandi homine redemptus, Romam reversus est.
2 caractérisé
a par son origine :
Prud. annal. Bertin. a. 842 p. 28 : Maurorum etiam py‑e per Rodanum prope Arelatum delati, cuncta passim depredati, impune oneratis navibus regressi sunt.
Anast. synod. VIII p. 171, 33 : sed Sclavenorum py‑as incurrentes, omnia que possidere videbantur penitus amiserunt.
Poeta Saxo annal. iii 426 p. 41 : insule invase Baleares esse feruntur, / … / has etenim Mauri devastavere py‑e
(cf. Annal. Einh. a. 798 p. 105). Hist. Compost. i 76, 2 p. 119, 36 : ingredientes Anglicorum ‑rum biremem et alias duas naves.
ib. ii 4, 1 p. 227, 33 : nostrum mare Oceanum ‑e Hismahelitarum non minus quam cum viginti navibus obsident.

en part., normande (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 18 : ‑a, vel piraticus, vel cilix, wicing, vel scegðman.
Angl. Sax. vocabul. II p. 73 : ‑a, wicing, oððe flot-man
) : Annal. Einh. a 800 p. 111 : in ipso mari, quod tunc ‑is (v. lect. peratis) Nordmannicis infestum erat, classem instituit
(cf. Annal. Lauriss. a. 800 p. 110. Regino chron. p. 61. Annal. Mett. I a. 800 p. 85). Richer. hist. i 4 p. 39, 11 : ‑e, qui Rhodomensem provinciam incolebant … ad rerum immanitatem incitantur.
ou danoise :
Mirac. Wandr. p. 549 : temporibus igitur quo gravissima Danorum ‑rum lues … Oceani litus infestum haberet.
Mirac. Bav. I p. 302 : ‑e Danorum sedibus suis non contenti, Walachram petentes cuncta devastant.
Vita Gilde p. 452 : a foris autem py‑is Danorum universam Britanniam longe lateque depopulantibus.

b par son paganisme :
Ioh. Scot. carm. 4, 47 p. 74 : paganos py‑as vastantes regna per orbem.
Transl. Leodeg. p. 350 : Pictavensem urbem impii ‑e populantur.
Richer. hist. i 33 p. 69, 3 : primum de pace et religione sancte dei ecclesie … salubriter ac competenter tractatum est, post vero de ‑rum mitigatione atque conversione uberrime agitatum.

c par son organisation sociale :
Remig. mus. v 252, 16 t. 2 p. 99, 29 : archipirata, i. princeps ‑rum.
Richer. hist. ii 30 p. 119, 16 : rex ibi cum provinciarum principibus affuit, Hugone videlicet cognomento Magno, Arnulfo Morinorum, Wilelmo ‑rum ducibus ac Heriberto tiranno.
spéc., autour d’un roi :
Richer. hist. ii 35 p. 123, 10 : cum … referretur regem ‑rum Setrich cum classe copiosa fluvium Sequanam ingressum.
3 généralement associé
a à une intervention
α le plus souvent militaire :
Richer. hist. i 5 p. 42, 5 : rex interea per loca que ‑is irruentibus aditum prebebant munitiones exstruit.
ib. ii 28 p. 118, 13 : Wilelmus itaque Aquitanorum dux, Britannorumque Alanus, ‑s regiam rem curare comperientes, accessum maturant.
Vita Godesc. p. 62, 10 : quomodo si rei maiestatis ‑e diu tolerati, quiescere premoniti, ad satisfactionem citati, regia tandem classe iusta ultionis causa … exhorrescant.
Adam Brem. gesta i 15 p. 21, 14 : fratri eius … ut ‑is obsisteret partem Fresie concessit.

β parfois diplomatique :
Richer. hist. ii 20 p. 112, 13-4 : Wilelmus dux ‑rum regi contra omnes fidem iurat ; … Wilelmus ‑rum dux legatos regi dirigit, qui sese satis ei fidelem indicent.
ib. iv 90 p. 293, 7 : ‑is etiam legatos dirigens, copias sibi non negari deposcit.

b au paiement d’un tribut :
Richer. hist. i 48 p. 83, 1 : exactio pecunie publice ‑is dande.
Thietm. chron. iv 24 p. 158, 32 : execrata vero ‑rum turba, cum maximam collecte pecunie partem immenso suimet pondere perciperent.

c à une fuite :
Richer. hist. ii 32 p. 121, 23 : insurgentium vero ‑rum vim evaderent.
avec déplacement de reliques :
Vita Winn. II 15 p. 272 : de ‑rum intra fines Flandrarum irruptione sacrique corporis translatione.
C par erreur (?), combat naval :
Gloss. Augiens. alph. 1140 p. 181 : ‑a (pour piratica ?), pugna navium in mare.
v.aussi piratis.
1. piraterium, ‑i n. DuC forme piratirium : Notk. Balb. gesta ii 14 (DuC).
1 groupe de pirates :
Radbert. bened. ii 324 : ‑m dicitur cohors quedam et conspiratio piratarum
(cf. Rufin. patr. 2, 19, 10).
2 repaire de pirates :
Voc. Brux. f. 106va : ‑m, habitaculum piratarum
(cf. Max. Taur. 72).
3 piraterie :
Notk. Balb. gesta ii 14 p. 77, 3 : ad cuius (sc. Narbone) portum … ‑m (v. lect. ‑irium
DuC) exploratores Nordmannorum fecerunt.
2. piraterium, ‑i n. [πειρατήριον, de πειράω] DuC essai, épreuve :
Voc. Brux. f. 106va : ‑m quoque dicitur experimentum.
v. 2. pira.
piratica, ‑e f. DuC v. s.v. piraticus III.
piraticum, ‑i n. [1. pira] DuC péage (sur la route) :
Cartul. Paris. 63 p. 86 (a. 936) : neque theloneum, neque portaticum, neque ‑m seu viaticum, nec etiam vultaticum exinde aliquid accipiat potestas iudiciaria
(cf. Dipl. Ludov. IV [Hist. France IX p. 586] [a. 937]). Carta a. 942 (Muratori, Antiq. vi col. 44) : salinis, ‑is, molendinis.
piraticus, ‑a, ‑um forme pyraticus : Astronom. Ludov. 33 p. 400, 1. Adam Brem. gesta iv 31 p. 264, 8 et passim. Anscher. vita Angilb. p. 125. Caf. hist. Hier. p. 141. Osbern. deriv. P xxix 8.
I adj. :
A pirate :
1 qui pratique la piraterie
2 causé par des pirates
B de pirate
II subst. piraticus, ‑i m. pirate
III subst. piratica, ‑e f. piraterie, brigandage en mer
I adj.
A pirate
1 qui pratique la piraterie, en parlant
a des hommes (
Ugutio deriv. P 92, 23 : pirata…, unde ‑us, ‑a, ‑um
) : Doc. cath. Ovet. 17 p. 61 (a. 905) : dum navalis gentilitas ‑o solent exercitu properare.
Flodoard. triumph. Palest. iii 528 col. 540A : dumque alta legit, ‑a grassans / fertur adesse manus.
Chron. Namn. p. 111 : Normanni, viri diabolici et ‑i.
Anscher. vita Angilb. p. 125 : ei innotuit quantum periculum immineret ex hoste py‑o.
Henr. Pis. lib. Maior. 1651 : tunc cum Pisanas quondam ‑a cepit / turba rates.
Gaufrid. Grossus Bernard. Tiron. 28 p. 229 : ab armorica Britannia ‑i raptores, tribus cum armatis ratibus, exeunt… ; tandem ‑a multitudo seviens prevaluit.

b de leur activité :
Adam Brem. gesta i 21 p. 27, 1 : Nortmanni ‑is excursionibus usquequaque degrassati.
en part., dans les expr. ars ‑a : Caf. hist. Hier. p. 141 : quidam civis Ianuensis … py‑am artem exercens.
bella ‑a : Hraban. univ. xx 1 col. 533B : ‑a bella sunt sparsa latronum agmina per maria myoparonibus levibus et fugacibus
(cf. Isid. etym. xviii 1, 5. Freculph. chron. i 6, 17, 104 p. 360). Henr. Pis. lib. Maior. 2182 : qualiter excelse spatiosa per equora naves / sepius ire solent, ‑a bella timentes.
Gaufrid. Monem. hist. iv 206 : bella ‑a toto / exercet pelago.
Gunth. Par. Ligurinus ix 241 : navigioque potens, ‑a bella gerendo, / gaudebat crebris stagnum infestare rapinis.
latrocinium ‑um : Ruotg. Col. Brun. 40 p. 42, 9 : imminet regno illi … seva clades, Nordmannorum gens, quibus in ‑o latrocinio non sunt alii exercitatiores.
Guill. Gemet. gesta vii 21 (42) t. 2 p. 182 : inhonestas opes ‑o latrocinio sibi contrahentes.

c de leur flotte :
Hist. Compost. iii 28, 4 p. 466 : violenta Sarracenorum manus Gallecie fines ‑o navigio invadere cepit.
en part., dans les expr. classis ‑a : Guibert. Nov. pign. sanct. iii 571 p. 155 : interim ‑a classis portui allabebatur, … urbem depopulatura repentinis incursibus.
Fulch. hist. Hier. iii 57 p. 806 : meticulosus … erat propter classem babylonicam vel ‑m, quam in Ponto audiebat late diffusam.
navis ‑a : Annal. Lauriss. a. 820 p. 153 : de Nordmannia vero tredecim ‑e naves egresse … repulse sunt
(cf. Ademar. hist. iii 6, 36 p. 120). Astronom. Ludov. 33 p. 400, 1 : nuntiatum est imperatori naves py‑as xiii a Nordmannie sedibus mare conscendisse, et predatum nostros fines appellere velle.
Hist. Compost. iii 29, 2 p. 468, 20 : prefata navis ‑a, que vulgo ‘galea’ dicitur.
Ioh. Wigorn. chron. p. 576, 10 : qui mox Hiberniam petiit, et decem et octo ‑is navibus adquisitis rediit.
Concil. Later. 24 p. 223, 7 (a. 1179) : sunt etiam qui pro sua cupiditate in galeis et ‑is Sarracenorum navibus regimen et curam gubernationis exercent.
2 causé par des pirates :
Eupol. Mess. ii 506 : quem ‑a pascit / preda Cilix.
Hist. Hier. II 37 p. 580 : de navibus cum ingenti strepitu et ‑o horrore exsiliunt.
B de pirate :
Gloss. Abba PI 21 p. 107 : ‑us, subaudis ut carcer.
Gloss. Abstr. PI 15 p. 67 : ‑us, subaudis ut caster
(cf. ib. CA 76. Lib. gloss. PI 200 p. 444). en part., dans les expr. more ‑o : Annal. Fuld. II a. 854 p. 45, 2 : qui … ab eo regno pulsus ‑o more vixit.
Rob. Torig. chron. a. 876 t. 1 p. 11 : cum … tam Germaniam quam Galliam more ‑o per eadem oceani littora excursantes infestassent.
ritu ‑o : Freculph. chron. ii 5, 2, 15 p. 675 : ‑o ritu vivebat.
Fulch. hist. Hier. ii 44 p. 548 : in tyrio portu … qua saraceni ritu ‑o christianis nostris peregrinis persepe oberant.
II subst. piraticus, ‑i m. pirate :
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 18 : pirata, vel ‑s, vel cilix, wicing, vel scegðman.
III subst. piratica, ‑e f. DuC forme pyratica : Einh. Carol. 14 p. 40 et passim. Notk. Balb. gesta ii 12 p. 70, 11. Abbo Flor. Eadm. 5, 24 p. 72. Hugo Flav. chron. i p. 305, 44. piraterie, brigandage en mer
a en général (Osbern. deriv. p183 : ‑a, latrocinium in aquis
[cf. ib. P xxix 9]. Ugutio deriv. P 92, 23 : pirata…, unde … et hec ‑a, ‑e, latrocinium in mari
) : Notk. Balb. gesta ii 12 p. 70, 11 : cum imperator Karolus propter … latrocinia py‑mque Northmannorum sive Maurorum, … consedisset.
Sigebert. Gembl. chron. p. 347, 55 : rex … Danos qui per ‑m Fresones incursabant vincit et tributarios facit.

b en part., dans l’expr. ‑m exercere : Hugo Flav. chron. i p. 305, 44 : de mari oceano ascendentes, quo py‑m exercentes vagabantur, Gallias invadunt.
Access. ad auct. p. 40, 48 : Sextus vero Pompeius in Siciliam fugiens ‑m (py‑m
éd. 1953, p. 472, 49) exercuit (cf. Vell. 2, 73, 3). Ioh. Sarisb. epist. 152 p. 52 (a. 1165) : Pisani et Genuenses et etiam Arelatenses mare ingressi sunt, ex mandato Teutonici tyranni, ut ei tendant insidias, et ‑m exercent.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. iii 23 p. 146 : Flandria, Holanda et Frisonia, in quibus partibus ‑m annis octo exercuerant.
spéc., à propos des Maures :
Annal. Einh. a. 798 p. 105 : insule Baleares … a Mauris ‑m exercentibus depredate sunt
(cf. Poeta Saxo annal. iii 426 p. 41). Annal. Fuld. II a. 798 p. 14, 13 : Mauri ‑m exercere incipiunt
(cf. Annal. Sith. a. 798 p. 36. Herm. Augiens. chron. a. 798 p. 101, 12). Einh. Carol. 17 p. 52 : fecit idem … contra Mauros nuper py‑m exercere adgressos.
à propos des Danois et des Normands :
Adrevald. mirac. Bened. 33 p. 71 : (Nortmanni) non iam ‑m exercendo, sed libere terras nullo obsistente pervadendo.
Annal. Vedast. a. 876 p. 41 : Dani seu Nortmanni, ‑m exercentes Sequanam ingressi.
Abbo Flor. Eadm. 5, 24 p. 72 : maxime Dani, occidentis regionibus nimium vicini, quoniam circa eas py‑m exercent frequentibus latrociniis.
Aimoin. Flor. mirac. Bened. i 1 p. 93 : Nortmannorum, qui ‑m exercendo maritima regni eius loca … depopulati sunt.
par opp. à une invasion :
Einh. Carol. 14 p. 40 : contra Nordmannos qui Dani vocantur, primo py‑m exercentes, deinde maiori classe litora Gallie atque Germanie vastantes, bellum susceptum est
(cf. Chron. S. Ben. Divion. p. 82 : ‑m).
piratirium, ‑i n. DuC v. piraterium.
piratium, ‑i n. DuC v. piracium.
piratrum, ‑i n. v. pyrethrum.
piratum, ‑i n. v. piracium.
piratura, ‑e f. v. pigmentura.
piraxera, ‑e f. v. pissaxera.
pirazeon, ‑i n. v. pyrazeon.
pirectus, ‑i m. v. pyretus.
pireisa, ‑e f. [cf. πείρασις ?] DuC essai ou escarmouche (?) :
Trad. Ratisb. 16 p. 16, 36 (a. 819) : hec sunt nomina eorum qui audierunt rationem istam, et cavallicaverunt illam commarcam, et fuerunt in ista ‑a die mercurii xviii kal. ian.
piren, ‑is f. v. pyren.
pirestris, ‑is genre inc. [orig. inc.] sorte de tissu :
Mon. dipl. Croat. i 2 (a. 999) : panno serico i, lisic i, pennulas ii, ‑es xx, mappas iiii.
piretes, ‑e m. v. pyrites.
pireton, ‑i n. v. pyreton.
piretron et piretrum, ‑i n. DuC v. pyrethrum.
1. piretum, ‑i n. [pirus] verger de poiriers :
Ugutio deriv. P 92, 5 : pirus…, unde … et hoc ‑m, locus ubi crescunt piri.
2. piretum, ‑i n. DuC v. pyretum.
piretus, ‑i m. v. pyretus.
pirfireticus, ‑a, ‑um v. porphyreticus.
pirfricacio, ‑nis f. v. 2. perfricatio.
pirga, ‑e f. [pirgus ou pyrgus ?] route ou hauteur (?) :
Hist. Langued. ii 80 col. 178 (a. 832) : ascendit in ‑as et super clota Boso, et vadit in gurg Cabalar.
v. pirgus et pyrgus.
[pirgestrato, ‑nis m. fautif pour pyrgus Stratonis : Papias* f. 175vb : ‑is dicta est Cesarea.]
pirgius, ‑i m. DuC v. 1. pirgus.
pirgo, ‑nis m. [pirgus ou pyrgus ?] ici formes per(i)ghio. (en Italie) route ou hauteur (?) :
Reg. Pis. 303 p. 200 (a. 1126) : sicut trahere videtur a perghione vetus usque ad perghionem novum.
ib. 558 p. 405 (a. 1182) : recto tramite vadit ad perighione.
ib. p. 406 : in monte de perighione quedam pendia.
v. 1. pirgus et pyrgus.
1. pirgus, ‑i m. [cf. a. fr. pierge, du lat. *petrica ; cf. REW 6447] DuC ; FEW viii 323-324 (cf. J. Vannérus, Les termes ‘pire’ et ‘pige’ en Belgique et dans les pays voisins dans Bull. de la Comm. royale de toponymie et de dialectologie 17 [1943] p. 19-65). formes : pergius : Hist. Mosom. i 4 p. 148, 34. pergus : Dipl. Henr. I spur. 932 (DuC). Cartul. S. Vinc. Laud. a. 1172 (DuC). pigrus : Carta a. 1076 (Achery, Spicil. XII p. 157). pirgius : Acta com. Namurc. 9 (a. 1154). pirius : Carta (DuC). indécl. pirges : Gisleb. Trud. gesta Trud. x 5 p. 293, 2.
A grand chemin (empierré ?)
1 (en France du Nord) route principale
a en général : Carta a. 1134 (DuC) : transeundo fluvium, qui dicitur Vidulus, ad ‑m, qui vocatur Marlois, usque ad territorium de Scon.
Cartul. S. Nicol. Prat. 33 p. 70 (c. 1180) : quorum unus … est contiguus ‑o, alter … similiter adiunctus ex ‑o.
parfois qualifiée par un toponyme :
Acta episc. Laud. 191, 6 p. 293 (a. 1139) : a ‑o Laudunensi, qui est inter abbatiam et Iuminiacum.
Acta pont. Rom. Gall. IV 206 p. 256 (a. 1179) : totum territorium … quod incipit a ‑o Laudunensi.
Cartul. S. Nicol. Prat. 33 p. 70 (c. 1180) : est autem dirrectio mete ‑s qui vadit ab Aurigniaco … ad Sairi, qui dicitur ‑s furtivus.

b
en part., objet de justices :
Consuet. Picard. 3 p. 132 (a. 1076-77) : iura ‑orum vel viarum … violenter usurpando, … neque in omnibus supranominatis locis et districtis, ‑is … seu viis interprepositis aliquam iustitiam … usurpare audeat
(cf. Carta a. 1076 [Achery, Spicil. XII p. 157] : pigrorum
et pigrisque). Acta episc. Laud. 103, 16 p. 183 (a. 1123) : advocatus nichil accipiet, excepto in sanguine qui fit in ‑o et vadimoniis datis pro bello.
Cartul. S. Vinc. Laud. a. 1172 (DuC) : (vendicabat) illas etiam forisfacturas que ibi in pe‑is et antiquis viis solent evenire… ; eandem etiam ecclesiam et curtem maxime de Mechumia a forisfactis pe‑orum et antiquarum viarum prorsus absolvit in posterum.
Carta (DuC) : compromissum inter nos … super controversia iustitie et dominii in quodam pirio protenso ante parvum montem S. Eligii.

c en toponymie :
Gisleb. Trud. gesta Trud. x 5 p. 293, 2 : ad illam pertinebat, et census de alost iii libre, et ecclesia de ‑es iiii libre, et ecclesia de dunc ii libre, et ecclesia de guebechem ii libre
(cf. ib. xiii 7 p. 315, 10).
2 spéc., route royale :
Hist. Mosom. i 4 p. 148, 34 : tandem vix ad villam … pervenit, et ducente se via regio, ut dicunt, pergio substitit.
Cartul. Dinand. 1 p. 2-3 (ante 1064) : via regia, que vulgo dicitur ‑s.
B
par méton., justice (droits et revenus) portant sur une route principale :
Dipl. Otton. III 92 p. 503, 23 (post 992) : habeant ibi bannum et iustitiam, impetum et burinam, ictum et sanguinem, reperturam (rupturam DuC), ‑m regium, wagaria, vectigalia, fora, telonea
(cf. Dipl. Henr. I 43 p. 78, 13 [spur. 932]. Carta a. 1131 [Martène, Coll. I p. 707]. Acta com. Namurc. 9 [a. 1154] : pirgium).
Acta episc. Laud. 316, 45 p. 455 (a. 1144-51) : omnes ‑os per totum territorium Villercelli … liberos et absque omni redditu excolendos in perpetuum donaverunt.
v.aussi 1. pira, v. pirgo et 3. pirus.
2. pirgus, ‑i m. DuC v. 1. pyrgus.
1. piria, ‑e f. [cf. gr. ’εμπειρία, πει̃ρα] essai :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. iii 3 p. 89, 29 : qui ‑m (gr. εμπειρία), i. experienciam colunt.
v. 2. pira.
2. piria, ‑e f. v. pyria.
piriasis, ‑is f. v. pyriasis.
pirichius, ‑a, ‑um v. pyrrichius.
pirineum, ‑i n. ou pireneus, ‑i m. [orig. inc. ; cf. lat. pirus ?] sens inc., (verger de) poiriers (?) :
Cartul. cath. Legion. 220 p. 308, 30 (a. 950) : iuxta ‑um quoque, bustum vaccalem quod Deregenda nuncupatur.
pirisculus, ‑i m. v. bitrisculus.
pirites, ‑e m. v. pyrites.
piritis, ‑dis f. v. pyritis.
1. piriton, ‑i n. v. pyrethrum.
2. piriton, ‑i n. v. pyreton.
piritum, ‑i n. v. pyrethrum.
piritus, ‑i m. v. pyrites.
pirium, ‑i n. [cf. gr. λεπύριον ?] charpie (?) :
Coll. Salern. iii p. 308, 5 : ‑m, alcrarium, carpia, rasura panni, idem.
pirius, ‑i m. DuC v. 1. pirgus.
piroma, ‑tis n. v. pyroma.
piromantia, ‑e f. DuC v. pyromantia s.v. pyromantius.
piromanticus, ‑a, ‑um v. pyromanticus.
1. piromantius, ‑a, ‑um v. pyromantius.
2. piromantius, ‑i m. v. s.v. pyromantius.
piropinion, ‑i n. v. pyropinion.
piropolus, ‑a, ‑um v. pyrropecilus.
piropum, ‑i n. v. pyropum.
piropus, ‑i m. v. pyropus.
pirorium, ‑i n. [2. pirus] jonchée (de glaïeuls ?) :
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 33 : ‑m, laefer-bed.
pirosis, ‑is f. v. pyrosis.
pirotalma, ‑e f. [cf. gr. ’εν ‘ριπη˛̃ ’οφθαλμου̃] (en un) clin d’œil :
Gerard. Mores. delib. vii p. 111, 134 : istiusmodi pennis in ‑a Abacuc de Iudea in Babilone portatus est, et Paulus raptus usque ad tercium celum
(cf. Dan. 14, 36).
pirotans, ‑tis m. [cf. ital. pilota ?] ici forme pirotaus (DuC). pilote, gondolier (?) :
Dipl. Frid. I spur. 1188 (DuC) : intelliges, quid nostre victrices aquile, … quid Anconitana marchia, quid Venetus ‑aus, quid Pisanus nauclerus ?
pirothicus, ‑a, ‑um v. pyreticus.
pirphireticus, ‑a, ‑um v. porphyreticus.
pirrata, ‑e m. v. pirata.
pirrichia, ‑e f. v. pyrricha.
pirrichius, ‑i m. v. pyrrichius.
pirriteon, ‑i n. v. pyrethrum.
pirritis, ‑dis m. v. pyritis.
pirritum, ‑i n. v. pyrethrum.
pirronagnon, ‑i n. [πυρὁς ’άγριος ; pour pyron agrion] (cf. André, Lex. bot. p. 266).
(bot.) ficaire, petite éclaire :
Summ. Henr. iv 7 t. 1 p. 191, 267 : celidonia minor, vel ‑n, vel senetion, vel erigeron, vel dia, i. rietachel vel brennewurz
(cf. ib. ii 15 t. 2 p. 51, 322). v. pyros.
pirrula, ‑e f. DuC v. pirula.
pirveria, ‑e f. [a. fr. espervier ; cf. sparvarius] DuC épervier, filet de pêche :
Carta a. 1119 (DuC) : donavimus etiam et concessimus predictis monachis piscationem aque Thoerii, … vare et ‑e atque vervicune.
v. sparvarius.
pirula, ‑e f. DuC formes : perula : Epist. var. III 2 p. 132, 27 (a. 855). pirrula : Alex. Villa Dei doctr. 1870 (DuC). avec mention de quantité : Alex. Villa Dei doctr. 1870 p. 121 : pī‑a (pirrula
DuC), pirata, sit pyramis his sociata. extrémité (
Ugutio deriv. P 92, 6 : pirus…, unde … et hec ‑a, ‑e, extremitas, a formula illius pomi)

1 du nez, bout (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 43 : ‑a, foreweard nosu.
Papias* f. 176a : ‑a dicitur extremitas nasi, a formula piri
[cf. Isid. etym. xi 1, 48. Voc. Brux. f. 106vb]. Ugutio deriv. N 57, 61 : foramina nasi nares dicuntur, extremitas eius, ‑a, a forma pomi piri
) : Adam Parvipont. utens. p. 48, 15 : ocillo oblungo, columna narium obliquata, ‑a obtusa, penulis retractis interfinio extante.
v.aussi 4. perula et 1. pinnula.
2 de l’oreille, lobe :
Papias* f. 176a : ‑a, pars auricule acuta.
pirum, ‑i n. FEW viii 572 (cf. André, Lex. bot. p. 251). forme perum : Cod. Cavens. viii 1324 p. 174, 17 (a. 1061). Cartul. S. Mar. Auron. Med. 18 p. 48 (a. 1188).
A poire, fruit du poirier
1 en général (Papias* f. 176a : hoc ‑m pro fructu.
Voc. Brux. f. 106vb : ‑m, eius [sc. piri] pomum.
Ugutio deriv. P 92, 5 : pirus…, unde hoc ‑m, fructus eius
) : Theodulf. carm. 74, 11 p. 573 : quo crepitans croceum ‑um rubet arbore, feta / ficus odorifico flore virescit ubi.
Arnulf. Aurel. (?) Lidia 508-510 p. 250 : dux ait « Ascende, collige, Pirre, ‑a ! » / Pirrus ad alta piri surrepit ; Lusca profatur / « Iam meliore piro succute, Pirre, ‑a ! »
ib. 544 p. 250 : sepe quidem Pirro sunt ‑a missa piro.
et passim. dans le langage des signes :
Anon. Floriac. sign. 30 p. 59 : pro signo ‑rum, modo precedenti iungas sed erga celum evertas.
Udalr. consuet. Clun. ii 4 col. 704B : pro signo pomorum, maxime ‑i et mali, pollicem cum aliis digitis conclude
(cf. Consuet. Ungiac. 67 p. 96). spéc., dans l’expr. ‑i arbor : Guill. Cas. reg. 1553 t. 2 p. 176 (a. 1192) : petiam unam in qua est arbor ‑i una et susenarium i.
2 caractérisée par
a sa forme :
Osbern. deriv. P xxix 4 : hoc ‑m, ‑i, pro fructu, quia sicut ignis quanto altius ascenderit tanto acutior fit, sic et ‑m, ex qua parte pendet acuitur sursum.
v.aussi pirula.
b son espèce :
Rotul. sacc. Norm. t. 1 p. 17 (a. 1180) : compotum de cc ‑is de sancto Regulo
(cf. ib. p. 57 [a. 1195]). Alex. Neck. nat. rer. ii 166 p. 274 : dabit tibi et nobilis hortus mespila, cidonia, seu coctana, volema, persica, ‑a sancti Reguli, malagranata, poma citrina, aurea mala, amygdala, dactylos, qui sunt palmarum fructus, et ficus.
spéc., poire sauvage, dans l’expr. ‑m silvaticum : Corp. gloss. lat. iii p. 535, 31 : acarta, i. pera silvatica.
ib. p. 549, 38 : acardes, ‑a silvatica.

c sa maturité :
Constant. Afric. theor. 5, 68 f. 23a : ‑a matura et aquosa sunt temperata … magis nutritiva.
Serlo Wilt. carm. 2, 71 : sunt matura mora ‑a, ficus, amigdala, mora (=
Hildeb. (?) carm. 3, 25 p. 432).
3 en part.
a objet de consommation :
Chron. Andag. 12 (MGH, Script.VIII) p.574, 60 : cui cum forte inter prandendum deferrentur ‑rum primitie, cepit ea pontifex manibus attrectare, sepius olfacta super mensam reponere.
Radulf. Tort. Bened. metr. 1437 p. 425 : testarisque ‑m iam quadam parte comesum / maius facturum, claudit id ora ‑m.
Bernard. apol. 7 p. 88, 2 : (febribus) commendet autem, qui quartanis laborat, tertiano aquam, ‑a et frigida queque sumenda, cum tamen ipse ab his abstineat.
Dan. Beccl. urb. magn. 2680 p. 87 : sint ‑a poma data paucissima coctana cocta.
avec du vin :
Petr. Cantor sacram. iii 166, 45 p. 44 : a nullo … reciperet amplius quam duodecim ‑a et lagenulam vini.
Quest. Salern. P 111 p. 248 : si ‑a sumantur nisi vino conficiantur, / est Ypocras testis quoniam sequitur mala pestis.
Alex. Neck. laus div. sap. viii 93 p. 483 : at ‑a letitie potus gratissima reddit, / que si non dentur vina nocere solent.
id suppl. defect. i 241 p. 22 : ni Bachus desit, ‑a sunt gratissima cene.

b servant de redevance :
Doc. Sabbat. 665 p. 360 (a. 1181) : medietatem vini et ficuum et olivarum et cannarum et ‑orum et susenarum.
Cartul. S. Mar. Auron. Med. 18 p. 48 (a. 1188) : medietatem de quanto Deus dederit ei…, sc. blava et legumina et vinum, et de omnibus aliis rebus in integrum, preter pera, cirexe et perzege.
B par confusion, poirier :
Cod. Cavens. viii 1324 p. 174, 17 (a. 1061) : pastenent ibidem ficus, pera, bolumbra cerasa, seu aliis arboribus fructiferis.
v.aussi 1. pirus.
1. pirus, ‑i f. DuC (cf. André, Lex. bot. p. 253). forme perus : Cartul. Parm. t. 1 p. 229, 2 (a. 921). avec mention de quantité : Alex. Villa Dei doctr. 1868 p. 121 : vult pyra sive viri, ‑s et resonans lyra demi.

A poirier (arbre donnant les poires)
1 en général (Paul. Diac. Donat. p. 59, 15 : similiter declinantur … fagus, ‑s, persicus, mespilus et multa similia arborum nomina.
Lib. gloss. PI 223 p. 444 : ‑um, arborem pomiferum
[cf. ib. 225 p. 444]. Remig. Prisc. nom. p. 19, 10 : ‑s dicitur arbor, quod folia eius in acumen surgunt.
Osbern. deriv. P xxix 5 : hec ‑s, ‑i, pro arbore que fert pira
[cf. Papias* f. 176a]. Voc. Brux. f. 106vb : ‑s, arbor.
Ugutio deriv. P 92, 4 : a pir, hec ‑s, ‑i, quedam arbor, quia eius fructus ab amplo incipit et in angustum finitur sicut ignis
[cf. Isid. etym. xvii 7, 15]) : Concord. 33, 22 p. 272, 52 : si quis castenea nuce ‑o aut malo inciderit, conponat solidos iii.
Aimoin. Flor. mirac. Bened. i 5 p. 105 : poma ‑i ad vescendum inquiri.
Arnulf. Aurel. (?) Lidia 509-511 p. 250 : Pirrus ad alta ‑i surrepit ; Lusca profatur / « Iam meliore ‑o succute, Pirre, pira ! » / inque ‑o Pirrum succernens Lidia lustrat ; / arboris in fructu fructus amoris erat.
ib. 544 p. 250 : sepe quidem Pirro sunt pira missa ‑o.
et passim. Alex. Neck. suppl. defect. i 239 p. 22 : at pirus exurgens superas petit ignea partes.
associé à d’autres arbres fruitiers :
Theod. S. Trud. (?) quid virt. (17) 507 p. 62 : accurrunt rubei malus floris, ‑s albi, / persicus autumni, veris honor cesarus.
2 en part.
a objet de transaction :
Carta a. 1026 (L. Génicot, L’économie rurale namuroise iii 5 p. 388) : item Mathildis dedit ii ancillas … et i iornalium ‑i reddentem iiiiºʳ denarios census.
Reg. S. Apoll. Nov. 26 p. 41 (a. 1058) : medietatem de uno vacuamento … cum ‑o suo, posito in eadem regione.
Cartul. Berard. 412 p. 584 (a. 1136) : unam petiam de terra cum vinea…, cum castaneis et ‑is.
Obert. Scriba reg. 71 p. 30 (a. 1190) : una pecia ante domum Belini in qua est ‑s.

b servant de repère topographique :
Cartul. S. Barn. Rom. II 100 p. 15 (a. 1050) : ab occidente inserta ‑s et albispinus videntur adesse.
Acta Phil. I 3 p. 10 (a. 1060) : quandam terram acceperunt…, que terminatur ex una parte quadam ‑o, et acervo rupium
(cf. Cartul. S. Petri Carnot. 57, 12 t. 1 p. 135 [ante 1070]). Cartul. Molism. 453 p. 417 (a. 1097) : usque ad arborem que vocatur ‑s miritellus.
spéc., dans l’expr. ‑s arbor : Cartul. Cormar. 55 p. 110 (a. 1123) : per arborem ‑m que est retro puteum ipsum.
Cartul. Caduin. p. 41 (a. 1156) : sub arbore ‑o.

c en toponymie (?) :
Cartul. S. Hubert. Andag. 22 p. 23 (a. 1066) : in villa ‑rum habebam paterno iure clericalem abbatiolam.
B par anal., arbre fruitier, en réf. à ii reg. 5, 23-24 : Gaufrid. Autiss. apoc. 19, 329 p. 233 : sive enim ‑os intelligamus arduos montes in modum flamme consurgentes, … sive genus arborum que similiter diriguntur in altum, in omnibus presentis vite molestiis earum reputatio et exageratio plus affligit.
C par confusion, poire (
Papias* f. 176a : ‑s, dicta videtur quod in ignis specie sit formata, nam hoc genus pomi ab amplo incipit, et in angustum finit, sicut ignis
[cf. Isid. etym. xvii 7, 15]) : Bernard. Silv. cosm. i 3, 290 p. 111 : fructus Ade ficus, mensa secunda ‑s.
Cartul. Persen. 9 p. 23 (XII s.) : ad circulos propter tonas … et dollia ad pomos et ‑s.

en part., de différentes espèces (
Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 30 p. 261, 30 : ’όγχνη est species ‑i, quam volemam latini vocant.
Papias* f. 176a : ‑s…, cuius species sunt diverse, ex quibus sunt crustumia, quedam sunt dulciora, quedam accida, quedam austera
) : Ioh. Alt. Arch. iv 46-52 p. 90 : et ‑s, huicque sacrum tituli dat Regulus omen, / et ‑s, hancque vole plenus denominat orbis, / et ‑s, huicque dedit matrina angustia nomen, / et ‑s, Augusto que patrinante vocatur, / et ‑s, hec nota est et filiolata Roberto, / et ‑s, est huius alius baptista Iohannes, / et ‑s a quovis precio signata, vel oris / cena, vel aspectus.
v.aussi pirum.
2. pirus, ‑i f. [erreur pour cypirus ?]
(bot.) glaïeul :
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 33 : ‑s, gladiolus, laefer.
3. pirus, ‑i m. [cf. a. fr. piré, du lat. petreus] (cf. J. Vannérus, Les termes « pire » et « pige » en Belgique et dans les pays voisins dans Bull. de la Comm. royale de toponymie et de dialectologie 17 [1943] p. 19-65). formes pyrus : Cartul. hosp. Hier. 936 p. 592 (a. 1193). acc. sg. piru : Cod. Cavens. i 26 p. 30, 11 (a. 845). chemin empierré :
Cod. Cavens. i 26 p. 30, 11 (a. 845) : (vindedi) ipso casale meus, quas habeo in rotalo, cum qui ad ‑u cupantur cum casilis et curtis.
Reg. archiep. Ianue II p. 33, 14 (a. 992) : habet fines per costa de ‑o terra.
Cartul. hosp. Hier. 936 p. 592 (a. 1193) : vadit usque ad pyrum, de pyro usque ad Cerufa.
spéc., dans l’expr. ‑s antiquus : Acta Pont. 59 p. 88, 28 (a. 1158-59) : viam planam per ‑m antiquum, usque ad callem Fretellensem.
Acta pont. Rom. Gall. IV 99 p. 218 (a. 1164) : domum ad usus pauperum, videlicet ab antiquo ‑o, usque ad callem Fretellensem.
v. 1. pira et 1. pirgus.
4. pirus, ‑i m. [erreur pour pyr ? piratus ?] pirate :
Voc. Brux. f. 106va : ‑i, pirate.
5. pirus, ‑i m. v. birrus.
1. pis indécl. [pisum]
(bot.) gessette, petite lentille :
Mirac. Columbani 5 p. 1000, 8 (X s. ex.) : legumen ‑s, quod rustici herbiliam vocant.
2. pis indécl. [orig. inc.] sorte d’outil, arme (?) :
Reg. Phil. Aug. 74 p. 519, 4 (a. 1213) : tradidit mihi in turri … ii crocos, iiii ‑s, ii martellos…
1. pisa, ‑e f., pisum, ‑i n., et (plus rarement) pisus, ‑i m. DuC ; FEW viii 605-609. formes : peisum ou peisus : Cartul. Engol. 62 p. 89 (XI s. ex.‑XII in.). Cartul. S. Maxent. 304 p. 329 (a. 1108-34). phisos ou pisos : Papias* f. 176va. pissum : Rotul. scacc. Norm. t. 2 p. 32 (a. 1198). neutr. pisum contesté par des grammairiens : Ugutio deriv. P 94, 2 : pis…, unde hec ‑a, ‑e, quoddam genus leguminum quia ea pensabatur aliquid auri minutim (v. lect. minutum), et peccant illi qui dicunt quod ‑a est pluralis numeri et neutri generis, sc. hec ‑a, ‑orum ; peccavit ergo ille qui dixit, ‘hec ‑a sunt bona, sunt quoque pinguia, sunt sine lardo’.
Alex. Villa Dei doctr. 449 p. 32 : tignus vel tignum declina, ‑aque ‑um.

(bot.) pois
A légume, légumineuse
1 en général : Papias* f. 176a : ‑a, genus leguminis, dicta quod ea pensabatur aliquid auri minutum, unde pisatum dicitur.
ib. f. 176va : phisos (‑os éd.) ‑a, genus leguminis, grece istacia dicta.
Alex. Villa Dei doctr. 403 p. 30 : his plurale damus, sic dant far, ‑a, lupinus
(cf. ib. 449 p. 32 Ugutio deriv. P 94, 2 ). au sing. coll. : Ioh. Sarisb. metal. i 3, 44 p. 16 : ad disceptationes collectam fabam et ‑am deferre … consueverat.
dans le langage des signes :
Anon. Floriac. sign. 9 p. 57 : pro signo ‑orum, verte indicem per medium palme, sicut vellet facere circulum.
Guill. Hirs. const. i 7 col. 941C : pro signo ‑arum, e converso pollicis summitatem supremo articulo indicis supponas.
2 servant à nourrir
a les hommes :
Bernard. Silv. cosm. i 3, 357 p. 113 : dividit in species tunicata legumina tellus : / in cicer italicum, pictoniasque fabas, / et cecas lentes, et ‑a moventia ventrem, / nigrantes vicias phaseolosque leves.
Matth. Vindoc. epist. 2, 7, 62 p. 138 : allec vina petens et que predaria ventris / a sterili stomacho, ‑a tributa petunt.
Nigel. Wirek. stult. 2245 : quid caro peccavit plus quam faba, ‑a, legumen, / ne posset comedi conditione pari ?
Innoc. III reg. 481 p. 705 (a. 1198) : (fratres) nil emant ad victum, preter panem et pulmentum, sc. fabas et ‑a et huiusmodi legumina.
au sing. coll. : Alex. Neck. laus div. sap. viii 19 p. 481 : plus nutrit, turbatque minus lens, ‑a, lupinus, / phaseolus, vicia medica cedit ei.

b des animaux :
Carta a. 1109-1115 (R. Sprandel dans DA 22 [1966] p. 241) : farrago visciarum et ‑arum tota erit prepositi.
Walth. Angl. Esop. p. 47, 7 : proposuit autem muri domesticos glandes, ‑a et consimilia.
3 versés en redevance
a en général : Cartul. Engol. 62 p. 89 (XI s. ex.‑XII in.) : et de isto alodo habet Iterius … i quarterium de vinea et milios et panicios et geisas et peisos.
Cartul. Valpriez 8, 8 (a. 1142) : ista quod annuatim ei et heredibus suis persolventur a fratribus nostris sex modii annone, quatuor videlicet frumenti et duo avene, cum duobus assainis ‑orum.
Cartul. hosp. Hier. 205 p. 159 (a. 1156-67) : salvo … iure beati Leodegarii, sc. redecimationem, tam in frumento quam avena et ‑is.
Cartul. Thurg. 215, 18 p. 134 (c. 1170-99) : dederunt mihi … tringinta et quinque sol. argenti, et unum quarterium ‑arum, et alterum de blado.
au sing. coll. : Cartul. S. Maxent. 304 p. 329 (a. 1108-34) : (dedit) de terra sancti Maxenti … viciam et ‑um et tertiam partem de districtis et honoribus.
Cartul. Valpriez 7, 15 p. 37 (a. 1182) : preterea sex aissinos ‑e … et sex aissinos frumenti … singulis annis persolvet ecclesia … de eadem decima.
Carta XII s. (Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine p. 519 n. 1) : in iunio iii panes et ‑m.
Acta episc. Atreb. 290, 10 p. 309 (a. 1200) : annis singulis … tres modios et quatuor raserias avene, et duas raserias ‑e ad mensuram Duacensem … persolvet.

b
en part., comptée
α en gallons :
Acta Pont. Rom. Gall. IV 46 p. 141 (a. 1146) : sub annua pensione … duorum galetorum ‑orum.
avec des céréales :
Cartul. S. Vinc. Laud. 29 p. 213 (a. 1163) : sub censu quinque modiorum frumenti, … duorum quoque galetorum ‑arum ad mensuram.
au sing. coll. : Acta episc. Laud. 244, 14 p. 358 (a. 1144) : quicquid habebat in decima … perpetuo concessit pro censu trium modiorum annone, … et pro iiiiºʳ galetis de ‑a.
Acta pont. Rom. Gall. IV 46 p. 141 (a. 1146) : ad censum duorum modiorum frumenti et duorum galetorum ‑e.

β en muids, avec d’autres légumes ou des céréales :
Gesta abb. Fontan. 13, 8 p. 118 : faba modios x, ‑o modios xx.
Acta episc. Laud. 219, 8 p. 326 (a. 1142) : quinque modios melioris frumenti sue curtis, excepto semine, et iiiiºʳ modios avene, et dimidium modium de ‑is … eis persolvant.
Acta pont. Rom. Gall. VII 81 p. 343 (a. 1157) : censum octo modiorum, quatuor frumenti et quatuor avene, et dimidium de ‑is.
Cartul. S. Nicol. Prat. 41 p. 80 (a. 1158) : pro decem modiis frumenti et uno ‑arum.
Cartul. Halenval. 5 p. 7 (a. 1163) : quatinus … darent … xxti modios de frumento et iios de ‑is singulis annis dum adviverent.
Cartul. Ursicamp. 100 p. 68 (a. 1164) : sub annuo censu quinque modiorum annone, duorum sc. frumenti et duorum avene, et dimidii ‑orum et dimidii vece.
Rotul. scacc. Norm. t. 2 p. 32 (a. 1198) : iv modios de grosso blado et dimidium modium ‑ssorum.
au sing. coll. : Cartul. S. Nicol. Prat. 47 p. 87 (a. 1168) : undecim modios frumenti et unum modium ‑e.

γ en setiers :
Cartul. S. Ioh. in Vall. 42 p. 27 (c. 1131) : duos sextarios ‑orum.
Cartul. Baioc. 59 t. 1 p. 78 (a. 1150) : quadraginta sextarios ‑orum.
Cartul. Camberon. 6 p. 97 (a. 1154) : fratres … sacerdoti … unum sextarium ‑arum ad mensuram ville … persolvent.
Acta Pont. Rom. Gall. VI 97 p. 168 (a. 1163) : duos sextarios ‑orum et sexaginta solidos ex dono comitis Theobaldi.
Cartul. S. Petri Cult. 105 p. 92 (c. 1170) : unum sextarium ‑orum redditurus.
Cartul. S. Vinc. Cenom. II 61 p. 124 (a. 1176) : requirebat ab eis annuatim pelliciam et crepitas et sextarium ‑arum.
Cartul. S. Mar. Carnot. 137 p. 258 (a. 1197) : duobus quoque modiis vini, ‑orumque duobus sextariis.
avec d’autres légumes ou des céréales :
Acta duc. Norm. 57 p. 180 (a. 996-1026) : octo sextarios ordei, iiiiºʳ sextarios ‑arum ad Pascha.
Doc. Cisterc. 37 p. 58 (c. 1110) : unum sextarium leguminis de fabis vel ‑is vel lentigulis.
Cartul. Icaun. 289 t. 1 p. 445 (a. 1148) : quod ecclesia Vallislucentis persolveret ecclesie Sancti Petri Vivi pro illa terra, unoquoque anno … tria sextaria ‑orum et tria sextaria avene.
au sing. coll. : Acta episc. Laud. 53, 11 p. 126 (a. 1100) : ut … singulis annis duos modios frumenti et sextarium unum ‑e domi eius … persolvat.
Cartul. S. Evod. Bran. 18, 18 p. 165 (a. 1141) : ad censum unius modii branensis communis annone, qualis in terra crescit, et duorum sextariorum ‑e, et quatuor avene
(cf. ib. 19, 84 p. 169 [a. 1145-48]).
4 spéc., ‑s Mauriscus, haricot :
Capit. reg. Franc. i 70 p. 90, 11 (a. 800) : volumus quod in horto omnes herbas habeant, i. lilium … fabas maiores, ‑os Mauriscos.
B spéc., petite pièce de jeu, pion :
Ruodl. carm. iv 212 : is (sc. rex) mihi deponit, sibi me deponere nil vult / et dat que posuit, ‑a quod non una remansit.
2. pisa, ‑e f. DuC v. pensa s.v. pendo : dans les expr. ad ‑m : Capit. reg. Franc. i 128 p. 252, 14 (c. 810) : de lino, ad ‑m seigam i.
‑a caseorum : Cartul. S. Petri Bland. 91 p. 71 (a. 1003) : (alodem) unde singulis annis solvuntur xl ‑e caseorum
(cf. ib. 119 p. 84 [a. 1037]). Cartul. S. Evod. Bran. 67, 3 p. 213 (a. 1144-45) : ad levamen fratrum in habitu religionis ibi degentium … per annum decem ‑as caseorum … concessi
(cf. ib. 69, 11 p. 215 [a. 1164-65]).
3. pisa, ‑e f. [erreur pour ipsa ?] sens inc. :
Cartul. cath. Astur. 111 p. 138, 6 (a. 963) : duas vilas Bonata ex ‑as villa qui fuerunt de Aldreto Olitiz et de domna Tironia.
4. pisa, ‑e f. v. pissa.
pisacis, ‑is f. v. pityriasis.
pisadum, ‑i n. [pour pensatum ?] unité de poids (?) : Cartul. S. Mar. Conim. 576 p. 771, 5 (a. 1145) : tendarii vendant libram cere pro xvi denariis, et alukia et quarta pro i denario, … crudo ‑do de carneiro, v alukias.
v. pensata s.v. penso.
pisaigra, ‑e f. DuC v. pissaygra.
pisalis, ‑e DuC v. 1. pensilis (Aynard. gloss. A 293 p. 23. Summ. Henr. v 8 t. 2 p. 83, 111. ib. xi t. 2 p. 414, 318) : Forma mon. Sangall. p. 136.
pisaninus, ‑a, ‑um [Pisa] pisan, de Pise, en parlant de monnaie :
Obert. Scriba reg. 239 p. 94 (a. 1190) : solvere Pisis denarios ‑os veteres mundos.
t : Obert. Scriba reg. 239 p. 94 (a. 1190) : sicut valebunt ‑i ad Ianuam.
[pisana, ‑e f. fautif pour pisaria : Cartul. Icaun. 104 t. 2 p. 112 (c. 1160) : adiecit quod ipse custodivit ‑m in eadem terra.]
pisaria, ‑e f. DuC plantation de pois :
Lex Sal. Karol. 29, 13 p. 101 : si quis in napinam, in fabariam, in ‑m, in lenticulariam vel in his similia ad furtum faciendum ingressus fuerit, cxx denariis qui faciunt solidos iii culpabilis iudicetur
(cf. Lex Sal. 27, 12). Cartul. Icaun. 104 t. 2 p. 112 (c. 1160) : adiecit quod ipse custodivit ‑m (pisanam éd.) in eadem terra.
1. pisarium, ‑i n. [pisum] pois :
Cartul. Thurg. 216, 7 p. 135 (XII s. ex.) : (vendidi) et dimidiam acram … pro xxix sol. argenti, et pro uno quarterio de ‑is et uno quarterio de altero blado premanibus.
2. pisarium, ‑i n. v. pessarium.
pisata, ‑e f. v. s.v. 1. piso.
[pisatis, ‑is f. fautif pour pisa : Acta pont. Rom. Gall. IV 160 p. 293 (a. 1174) : sub trecensu quinque modiorum frumenti, et duorum avene, et duorum galetorum ‑is (pour pisarum) tenetis.]
pisatius, ‑a, ‑um [pisum ? ; cf. psiathium ?] DuC de pois (?) : Arnald. Bonnevall. Bernard. ii 6, 40 col. 291B : secedens in casulam ‑is torquibus circumtextam.
pisatum, ‑i n. v. s.v. 1. piso.
1. pisatus, ‑a, ‑um v. s.v. 1. piso.
2. pisatus, ‑a, ‑um v. pensatus s.v. penso : Cartul. S. Greg. Mai. 49, 27 p. 135 (a. 1196) : quinque uncie de auru de tari de Sicilia ‑u ad uncie iuste, asque omni amaricatione
(cf. ib. 43 p. 120, 13 [a. 1191-92] et 45 p. 125, 28 [a. 1192]).
1. pisca, ‑e f. [piscor] DuC forme pesca : Cartul. S. Cruc. Burdigal. 111 p. 137 (XII s.). (droit de) pêche :
Carta XII s. in. (DuC) : acomodavit quoque eidem Stephano quinquaginta solidos pro ‑a scluse.
Cartul. S. Cruc. Burdigal. 111 p. 137 (XII s.) : medietatem de pe‑a esterii Begairau.
v. piscia.
2. pisca, ‑e f. DuC v. pista s.v. 2. pinso.
piscabilis, ‑e [piscor] où l’on peut pêcher :
Osbern. deriv. P liii 13 : ‑s, vel piscatilis.
Ugutio deriv. P 35, 19 : piscor…, unde … ‑is, ‑e.
surtout dans l’expr. ‑s aqua : Cartul. S. Furs. Peron. 28 p. 45 (spur. 1164) : in pago Santernensi Boyscurt, cum ecclesia et furno et aqua ‑i
(cf. Acta pont. Rom. Gall. IV 98 p. 216 [a. 1164]). Cartul. prov. Lugdun. 39 p. 54 (a. 1158-79) : tres sexariatas terre et tertiam partem nemoris essartorie, aquas ‑es, et quidquid habebat a Sentilione usque ad bennam Contii de portu.
piscacio, ‑nis f. v. piscatio.
piscalis, ‑e [piscis] DuC forme peschalis : Dipl. Frid. I 903 t. 4 p. 162, 12 (a. 1185). de poisson, poissonneux :
Dipl. Henr. I (DuC) : denique precepimus inserere gurgites ‑es tres.
Carta a. 1160 (Camden Miscellany IV 1 p. 43) : in aqua, in locis -bus.
Dipl. Frid. I 903 t. 4 p. 162, 12 (a. 1185) : quicquid iuris habet in pescharia peschali.
Cartul. S. Steph. Wirz. 211 p. 218 (a. 1196) : tria ‑a beneficia … duobus … fratribus … concessimus
(cf. ib. 241).
piscamen, ‑inis n. [piscor] DuC (droit de) pêche, pêcherie :
Cartul. S. Iulian. Mar. p. 16 (a. 933/67) : una cannalera de ‑a in illa pescaria que vocitant vado levanegio.
Cod. Cavens. ii 223 p. 15, 29 (a. 963) : ‑n quod in ipsa eadem clusa et in ipsa aqua piscaberit.
Cartul. S. Emil. Cocul. 33 p. 33 (éd. Ledesma Rubio) (a. 1080) : (tribuo) meam terciam partem in monasterio … cum … terris, vineis, ortis, pomariis, fontis, riguis, solariis molendinorum et cannaribus ‑um in illo flumine Tirone (cf. ib. 198 p. 206 [éd. Serrano] [a. 1070]). Dipl. Urr. 20 p. 388, 11 (a. 1111) : per alio vado, super illa Barrella, cum sua ‑a, et per pando de Loteto.
v. piscamentum.
piscamentum, ‑i n. [piscor] DuC pêche, pêcherie :
Cartul. S. Petri Virsion. 10 p. 108 (a. 999) : ut … teneamus exclusam … et foramina ad ‑m nostrum in fluminis Cari
(cf. ib. 37 p. 157 [a. 1025]). v. piscamen.
piscanolum, ‑i n. v. picicariolum.
piscara et piscarea, ‑e f. v. piscaria s.v. piscarius III.
piscaria, ‑e f. DuC v. s.v. piscarius III.
piscaricia, ‑e f. v. piscaritia s.v. piscaritius B.
piscariolum, ‑i n. v. picicariolum.
piscaritia, ‑e f. v. s.v. piscaritius B.
piscaritius, ‑a, ‑um [piscarius]
A (adj.) de pêche, dans l’expr. ‑a aqua : Carta a. 1010 (DuC s.v. cocolarius) : salinam unam integram cum aliis vasis atque mortario suo, … et pro omnibus aquis ‑is, sive cocolariis, que ad nostram pertinent, concedo et largior vobis.
Dipl. Henr. III 351 p. 478, 5 (a. 1055) : ut fossam … et omnem aquam ‑am ad ipsam pertinentem … restituatis.
Hadr. IV epist. 175 col. 1548D (a. 1158) : firma vobis vestrisque successoribus, et illibata permaneant, … villam que dicitur Fossanova, capellam S. Marci ibidem sitam, aquam ‑am que dicitur Morticiacum, ecclesiam S. Michaelis cum suis pertinentiis.
v. piscarius.
B subst. piscaritia, ‑e f. ici forme piscaricia. pêcherie :
Cartul. Nonant. p. 61, 15 (c. 970) : campo inundato iusta qui contine argele Ansiano ‑a piscationibus.
Alex. III epist. 1324 col. 1152C (a. 1177) : medietatem Lendenarie maioris et minoris, cocolariam Lami, ‑am Zemedelle, mansum in capite Sandali positum.
v. piscaria s.v. piscarius III.
piscarium, ‑i n. DuC v. s.v. piscarius III.
piscarius, ‑a, ‑um FEW viii 580. forme pescherius : Reg. Mant. 106 p. 71 (a. 1086).
I (adj.) de pêche :
A de pêcheur
B poissonneux
II subst. piscarius, ‑i m. :
A pêcheur
B poissonnier, par opp. à piscator
III subst. piscaria, ‑e f. et piscarium, ‑i n. pêche (les sens A, B et C sont souvent difficiles à distinguer) :
A lieu où l’on pêche, pêcherie :
1 en général
2 aménagée sur une eau courante, une eau stagnante, le bord de mer
3 caractérisée par sa production de poissons
4
par ext., étang
5 spéc., équivalent de l’a. fr. gort
B droit de pêche :
1 attribué à un individu ou à une communauté
2 en assoc. avec une pêcherie (sens A), un moulin
C produit de la pêche :
1 objet de taxation (associé au sens B)
2 (servant de) redevance
D objet de donation, de transaction (associant les sens A, B et C) :
1 en général
2
en part., dans une énumération de biens fonciers
3 en assoc. avec d’autres installations banales (et leurs revenus), un moulin, une écluse, une saline, un four
4 spéc., objet d’une exclusion, de contestation
I (adj.) de pêche (
Ugutio deriv. P 35, 18 : a piscis…, et ‑us, ‑a, ‑um)

A de pêcheur :
Reg. Mant. 106 p. 71 (a. 1086) : de postis pescheriis, tercio piscium.
Carta a. 1177 (Duvivier, Actes ii 47 p. 95) : concessi … tres libras, ut inde navis ‑a quam ad opus eiusdem ecclesie emi quotannis reparari possit.
dans une métaph. spir. :
Honor. Aug. spec. col. 906A : edulium huius hami caro Christi erat, que in sacra virgine ut in vase ‑o abscondita fuerat.
B poissonneux :
Dipl. Caroli M. 131 p. 181, 34 (a. 780) : cum … saltora, confinibus ‑is, seu et portatico.
en part., dans l’expr. aqua ‑a : Cartul. Eberb. 45 p. 93, 8 (a. 1190) : insulam … excepta aqua ‑a in eadem insula … fratribus in Eberbach … dedit.
Cartul. Grat. Dei 7 p. 143 (a. 1197) : (accipiant) et aquam ‑am et mareschium de Riost.
v.aussi piscaritius.
II subst. piscarius, ‑i m.
A pêcheur :
Osbern. deriv. p460 : ‑s, piscator
(cf. ib. P liii 6). Ugutio deriv. P 35, 18 : a piscis…, et hic ‑s, i. piscator.
B poissonnier, par opp. à piscator : Papias* f. 176b : ‑s, qui vendit pisces, piscator qui rapit.
Voc. Brux. f. 106b : ‑s dicitur qui pisces vendit, piscator vero qui capit.
Ugutio deriv. P 35, 18 : sed piscator proprie qui capit, ‑s qui vendit
(cf. Isid. diff. i 467).
III subst. piscaria, ‑e f. et piscarium, ‑i n. DuC formes : pelcheria : Lib. rub. Wigorn. 40 p. 33 (c. 1182). pescar : Cartul. S. Vict. Mass. 1086 t. 2 p. 553 (c. 1080). pescarea : Doc. Port. part. 370 p. 324 (a. 1111). pescaria : Doc. cath. Ovet. 18 p. 71 (a. 906). Cartul. Regens. 92 p. 235 (X s.). Acta duc. Norm. 107 p. 267 (a. 1046-48). Cartul. Lesat. 75 t. 1 p. 56 (a. 1085-96). Doc. Port. part. 62 p. 56 (a. 1102). Cartul. hosp. Trencat. 5 p. 6 (a. 1130). Cartul. S. Vinc. Ovet. 215 p. 340 (a. 1144). Doc. Port. reg. 226 p. 277 (a. 1148). Cartul. hosp. Hier. 581 p. 395 (a. 1180). pesceira : Doc. Port. reg. 157 p. 188 (a. 1137-39). pescharia : Cod. Lang. col. 398C (a. 865). Dipl. Frid. I 903 t. 4 p. 162, 12 (a. 1185). peschera : Cartul. S. Emil. Cocul. 18 p. 25 (a. 926). pescheria : Cartul. ins. Norm. 167 p. 244 (c. 1090). Cartul. S. Salv. Vicec. 48 p. 61 (c. 1136) et passim. pesqueira : Doc. Port. part. 55 p. 51 (a. 1102). pesquera : Cartul. S. Facundi 1262 t. 4 p. 160 (a. 1137). pesqueria : Cartul. hosp. Hier. 597 p. 408 (a.1181-2). picheria : Cartul. S. Salv. Vicec. 38 p. 42 (c. 1080). piscara : Cod. Bar. VIII 1 p. 1, 11 (a. 897). Cartul. Sax. 1197 t. 3 p. 473 (a. 967). piscarea : Reg. archiep. Ianue II p. 20, 23 (a. 973). Dipl. Conr. II 80 p. 107, 32 (a. 1027). pisceria : Cartul. Gemet. 122 p. 46 (a. 1178-90). pischalia : Cartul. S. Mar. Conim. 61 p. 106, 11 (a. 1116). pischaria : Carta a. 830 (Manaresi, Placiti i 40 p. 126). Cartul. S. Alb. Andeg. 3 t. 1 p. 9 (a. 974). Cartul. Mon. Nov. Pictav. 6 p. 13 (a. 1077). Acta pont. Rom. Gall. III 11 p. 48 (a. 1109). Cartul. S. Petri Arlan. 115 p. 213 (a. 1166). Rotul. pip. Henr. II B p. 59 (a. 1184). Cartul. Mai. Mon. Cenom. 6 t. 2 p. 50 (a. 1189). pischerium : Cartul. S. Vict. Mass. 353 t. 1 p. 366 (c. 1060). piscuaria : Chron. Abbend. i p. 135 (a. 862). piskaria : Dipl. Verem. III Legion. 4 p. 70 (a. 1030). Doc. cath. Ovet. 48 p. 161 (a. 1043). pisquaria : Acta com. Flandr. I 100 p. 230, 19 (a. 1121). pêche (les sens A, B et C sont souvent difficiles à distinguer)
A lieu où l’on pêche, pêcherie
1 en général : Adalhard. consuet. 1, 4 p. 367, 10 : isti (sc. laici) vero extra monasterium, ad molinum duodecim, ad ‑am sex, ad stabulum duo…
Cod. Bar. VIII 1 p. 1, 11 (a. 897) : descendit de ipso ribo qui descendit de ipsa ‑ra.
Cartul. Clun. 2083 t. 3 p. 279 (a. 993) : donamus ad ipsam ‑am unum curtilum.
Dipl. Henr. III 357 p. 485, 41 (a. 1055) : ‑a que vocatur dirupta usque ad pectus Ruze.
Cartul. S. Vict. Mass. 353 t. 1 p. 366 (c. 1060) : mansiones et omnes arbores que sunt in ipsa terra et ‑herio donamus.
Cartul. Berard. 368 p. 528 (a. 1074) : subtus fine sicut iam fuit nostra ‑a.
Cartul. Clun. 3633 t. 4 p. 801 (c. 1088) : ipso etiam retia componente, ‑as construente.
Cartul. hosp. Trencat. 5 p. 6 (a. 1130) : unam barcham liberam ab omni censu in pe‑a Bulmonis
(cf. Cartul. hosp. Hier. 581 p. 395 [a. 1180]). Doc. Port. reg. 157 p. 188 (a. 1137-39) : et ipsa pesceira media parte ad palacium.
Cartul. Remens. 114 p. 328 (a. 1154) : liceat abbati et fratribus suis ibidem habere caumas, furnos, molendinos, ‑as, et viridaria, et mercatum.
Cartul. Gemet. 122 p. 46 (a. 1178-90) : custos … comitis et custos abbatis, qui ‑erias custodiunt cum piscatoribus.
2 aménagée
a sur une eau courante
α en général : Aimoin. Sangerm. mirac. Germ. p. 118 : quamdam ‑am, quam olim proavus noster … in fluvio … Sequane fieri iussit.
Cod. Laudens. 214 p. 34, 31 (a. 991) : ‑a una que est in fluvio Adua.
Cartul. Pared. Mon. 6 p. 6 (X s. ex.) : dedit etiam ex quadam ‑a in fluvio Harari posita, … omnem medietatem cum ipsius piscatoribus.
Cartul. Novigent. 2 p. 10 (a. 1099) : (permaneant) ‑a in Iogune fluvio, a vado Bellivilaris usque ad aquam que dicitur Edera.
Acta Pont. 8 p. 12, 18 (a. 1100) : medietatem de ‑is quas habebam super fluvium Alteie
(cf. ib. p. 11, 14). Doc. Port. part. 370 p. 324 (a. 1111) : et in rio pe‑eas cum aquis aquarum et sesigas molinorum.
Cartul. S. Trud. 48 p. 64 (a. 1144) : in ‑a sue potestatis in flumine … sagenam unam liberam habere ab omni iure … promisit ecclesie.
Cartul. S. Petri Bland. 250 p. 148 (a. 1156) : ‑as … quas … possiderunt in fluvio Scalda.
associé à vivarium : Cartul. Marciniac. 7 p. 9 (c. 1060) : ‑um sive vivarium … quod est in ripa Ligeris.
spéc., équivalent de l’a. fr. passiere : Cartul. Clun. 2846 t. 4 p. 47 (a. 1030) : sedem etiam ad ‑am quam vulgo dicunt ‘passeriam’ faciendam in flumine Ligeris inter meas duas exclusas.

β
en part., associée à un moulin :
Cartul. S. Vinc. Ovet. 38 p. 88 (a. 1045) : aquas cursiles vel incursiles, sive et sesigas molinarum, necnon etiam et suas ‑as, tam in ore maris quomodo et per illo rio ad sursum.
Cartul. S. Marcel. Cabil. II 41 p. 73 (a. 1073) : data … in usibus, et cursus aque, in ‑is et in faciendis molendinis
(cf. Cartul. S. Marcel. Cabil. I 39 p. 43). Cartul. Lesat. 75 t. 1 p. 56 (a. 1085-96) : sua parts del moli … cum ingressu et regressu et cum pacheras et aquas et pe‑as.
Cartul. S. Mar. Aut. 295, 12 p. 415 (a. 1095/8) : damus vobis inde, … et sesicas molinarum, et omnis (sic) ‑as eorum, cum eductibus earum.
Cartul. S. Martial. 21 p. 8 (XI s.) : ‑a cum molendino.
Cartul. Conch. 485 p. 353 (a. 1107) : et ‑am molini ante portam castri.
Carm. molend. Bris. 1 p. 85 : erat Brisesarte sclusa, molinum, ‑a, / que possederamus longa temporum per spacia (=
Hilar. Aurel. vers. 18, 1 p. 61, 25). Acta pont. Rom. Gall. B 40 p. 65 (a. 1179) : molendina de Chenseio, et ‑am que fieri potest circa molendina illa.
Lib. rub. Wigorn. 40 p. 33 (c. 1182) : dimidiam virgatam … geldat antiquitus, et i molendinum … et i pelcheriam de i virgata antiquitus.
spéc., à un moulin à foulons :
Cartul. hosp. Hier. 842 p. 525 (a. 1188) : in insula … duos molendinos ad pannos fullandos, et ‑am fossati in perpetuum possidendos.

b sur une eau stagnante :
Carta a. 830 (Manaresi, Placiti i 40 p. 126) : in ‑haria illas ad pissina Fischina
(cf. ib. p. 127). Reg. Sublac. 7 p. 14 (a. 858-67) : lacum in integro, cum ‑is et aquimolis suis.
Cartul. Mon. Nov. Pictav. 6 p. 13 (a. 1077) : (dono) ipsi monasterio stagnum…, cum ‑haria et cum molendinis in eodem positis, et cum consuetudine molarum.
Cartul. S. Marcel. Cabil. I 11 p. 15 (c. 1077) : ‑am que est inter duos lacus.

c sur le bord de mer :
Doc. cath. Ovet. 7 p. 29 (a. 857) : aquas aquarum, cum eductibus earum et ‑a in mari.
Lib. fid. Brac. 108 p. 128 (a. 1081) : in ipso mari suas ‑as.
Cartul. Anian. 11 p. 99 (a. 1146) : ‑as quas idem monasterium habet in mari et in stagno.
Carta a. 1152 (Gallia christ. noviss. Arles 566 col. 221) : ‑um quod est de Todobra, quod est iuxta mare.
Cartul. Mon. Nov. Pictav. 91 p. 144 (a. 1157) : domum et capellam in castro Oleronis, … cum ‑is in mari et salinis decem et septem.
Acta pont. Rom. Gall. II 99 p. 188 (a. 1158) : ‑am in mari super fluvium Thar
(cf. ib. V 81 p. 163 [a. 1152]). Cartul. de Lucerna 26 p. 22 (a. 1187-91) : (concessimus) quandam ‑am in mare iuxta Donvillam
(cf. ib. 6 p. 4 [a. 1162]).
3 caractérisée par sa production de poissons :
Cartul. Mai. Mon. Andeg. 1 p. 61, 8 (a. 989) : (dono) omnes pisces iuris mei pertinentes ex ‑a Balei…, exceptis luciis.
Cartul. Regens. 92 p. 235 (X s.) : quand (sic) ipsa pe‑a bene podet pescare.
Cartul. Mai. Mon. Vindoc. 31 p. 50, 10 (a. 1050-66) : molendinum … emerit…, et pisces ex eius ‑a investituram dederit … monachis.
Carta a. 1086 (V.C.H. [Devon] I p. 401 et DB I p. 109a) : ibi ‑a reddit xxx salmons. Cartul. Terr. Sanct. 4 p. 27 (a. 1114) : sunt autem qui hec largiti sunt … Rotbertus de Sancto Loth apud ‑am suam Agrest, ccccc libras piscium unoquoque anno.
Greg. Cat. chron. Farf. t. 1 p. 207 : ad piscandum in ‑a.
Dipl. Frid. I 903 t. 4 p. 162, 12 (a. 1185) : quicquid iuris habet in pesch‑a peschali.
spéc., dans le cadre d’une pêche hebdomadaire :
Cartul. de Lucerna 6 p. 5 (a. 1162) : in ‑a, quicquid capietur in ea unaquaque quarta feria ab ortu solis usque in sequentem diem eadem hora.
d’une espèce particulière :
Acta com. Flandr. I 100 p. 230, 19 (a. 1121) : pensam nichilominus anguillarum de ‑quaria mea de Brodburg
(cf. ib. II 216 [a. 1202]). Cartul. de Lucerna 28 p. 24 (a. 1192) : dedit et in ‑a sua salmonaria … quicquid capietur in ea unaquaque quarta feria.
Cartul. Baioc. 51 t. 1 p. 66 (a. 1165-1205) : miles concessit … capitulo Baiocensi decimam anguillarum ‑e sue de Arundel.
4
par ext., étang :
Cartul. S. Florent. Santon. 4 p. 36, 30 (a. 1067) : pratum quoque, et ‑am de Urticeto, vineam de Loirel.
Cartul. Clun. 3506 t. 4 p. 621 (a. 1077) : (trado) stagnum sive ‑am, cum molendinis.
Simon Sith. gesta Bertin. i 29 p. 204 (c. 1093) : quicquid infra notatos terminos in ‑is sive in alliorum terris, in presenti utilitatis est seu in futurum…, reconfirmo.
Paschal. II epist. 152 col. 160B (a. 1105) : (pergunt) per paludes et ‑as usque Vitricam.
5 spéc., équivalent de l’a. fr. gort (cf. bourguignon gord, gourd, gor ; lyonnais gour, gourd) : Acta duc. Norm. 85 p. 225 (a. 1031-35) : dedi quoque ‑am, quod vulgo ‘gordum’ dicitur.
Cartul. Paris. 235 p. 239 (a. 1131) : postremo tres ‑as, que vulgariter appelantur ‘gorz’
(cf. Acta Ludov. VI 451 p. 428, 6 [spur. 1131]).
B droit de pêche
1 attribué à un individu ou à une communauté
a en général : Cartul. Clun. 2827 t. 4 p. 31 (a. 1030 ?) : (dono) quartam partem de portu … cum ‑a.
Cartul. Mai. Mon. Andeg. 1 p. 16, 25 (a. 1070-80) : dedit etiam … ‑am per omnes suas aquas.
Cartul. Mai. Mon. Pictav. 5, 12 p. 100, 7 (c. 1090) : totam aquam totamque ‑am Ingelardi, a rota molendini … usque ad exclusam comitensem, donasse monachis.
Cartul. Molism. 173 p. 322 (a. 1108) : donans eidem ecclesie aquarum suarum ‑am.
Cartul. Andegav. III 202 p. 131 (c. 1115) : in loco qui dicitur ad Fossas, … cuiuscumque essent prata, ‑a sanctimonialium erat.
Chron. S. Petri Besuens. col. 985C : ‑um etiam ipsis donavi a Belmonte desuper, ubi, vel quando, vel quomodo eis placuerit piscari, subtus vero Belmontem pede tenus piscari tantum concessi.
Acta pont. Rom. Gall. D 61 p. 142 (a. 1166-79) : episcopo … iniungas ut eisdem monialibus ‑am quam eis dicitur abstulisse sine dilatione restituat.

b certains jours par semaine :
Acta duc. Norm. 61 p. 186 (a. 1030) : (dono) dies dominicos ‑e de Archas
(cf. Cartul. S. Trin. Rotom. 1 p. 422 [a. 1030]). ou par an :
Acta duc. Norm. 27 p. 115 (a. 1024) : cum … ‑a per totam ebdomadam precedentem festum sancti Wandregisili.
Acta Phil. Aug. II 496 p. 30, 30 (a. 1195) : (dedit) ‑am in vivario … per duos dies annuatim
(cf. Acta com. Bellimont. 66 p. 56 [a. 1194-95]).
c sur un type de poissons :
Cartul. S. Petri Carnot. 53 t. 2 p. 558 (a. 1096) : in reliquis gurgitibus, ad minutias et anguillas tantum capiendas, per omnia omnibus diebus unius piscatoris assiduam ‑am concedimus.
Carta a. 1103 (Fantuzzi, Monumenti Ravennati dei secoli di mezzo II p. 96) : ‑a sua de mare et de aqua dulze.
2 en assoc. avec
a une pêcherie (sens A) :
Acta Ludov. VI 6 t. 1 p. 10, 4 (a. 1102) : addo insuper totam aquam … ad molendina edificanda, … similiter ad exclusas faciendas seu reficiendas, … et totam ‑am eiusdem aque, ab Attinei ponte usque ad ‑am Risiaci, piscatore in Attineio manente ab omni consuetudine absoluto
(cf. Cartul. Molism. 20 p. 30 [a. 1102]). en part., vivarium : Cartul. Mai. Mon. Bles. 55 p. 66, 11 (a. 1083) : dono etiam eis aquam … cum omni ‑a et bosco et pratis, … excepto quodam vivario meo … non longe ab illa aqua sito.

b un moulin :
Cartul. S. Maxent. 248 t. 1 p. 276 (a. 1111) : (dono) molendinum cum motagium et ‑am de aqua.
Acta pont. Rom. Gall. I 19 p. 201 (a. 1126) : (duximus) allodium … cum molendinis et tota ‑a.

c d’autres droits :
Dipl. Caroli II 471 t. 2 p. 561, 11 (spur. 848) : (donamus) in ipso comitatu pulveraticum, pascuarium, piscaticum (v. lect. ‑um), tam maris quam aque currentis.
Cod. Sard. 125 p. 262 (a. 1188) : per venditionem curatoriarum, armentariarum, maioriarum, ‑arum, kerkiteriarum, venationum.
C produit de la pêche
1 objet de taxation (associé au sens B) : Cartul. S. Salv. Vicec. 38 p. 42 (c. 1080) : de omnibus picheriis meis dedi eis decimas.
Cartul. Mai. Mon. Pictav. 4, 3 p. 77, 5 (c. 1090) : (dedit) decimam de ‑a stagni sui.
Cartul. S. Salv. Vicec. 45 p. 50 (c. 1090) : et de pescheriis quas habeo in meo dominio in aqua que vocatur Unva, et de aliis pescheriis quas homines de me tenent, concedo eis decimam
(cf. Cartul. ins. Norm. 167 p. 244 [c. 1090]). Carta XI s. (Morice, Mém. Bretagne I col. 495) : (dedit) censum ‑e de aqua que vocatur Rentia.
Carta a. 1171 (Chifflet, Histoire de Tournus p. 453) : collecta que in ‑a ad opus cellarii coquine fieri solet.
Rotul. scacc. Norm. t. 2 p. 112 (a. 1184) : in decima … ix solidos vi denarios hoc anno de ‑a.
Rotul. pip. Henr. II B p. 59 (a. 1184) : et eisdem xx sol. numero in ‑haria de Hersepol.
Cartul. de Lucerna 28 p. 25 (a. 1192) : totam decimam ferie et ‑e anguillarum.
en assoc. avec un moulin :
Cartul. S. Alb. Andeg. 398 t. 2 p. 6 (a. 1038-49) : tertiam partem molendini et ‑e que unquam exiet de portu et molendino.
Cartul. S. Salv. Vicec. 48 p. 61 (c. 1136) : (dedit) et totam decimam molendinorum suorum et omnium pescheriarum suarum.
Cartul. Lesat. 34 t. 1 p. 27 (a. 1162) : (dono) medietatem del terso del quart de la pescaria del moli Verned.
Cod. Crem. 448 p. 165 (a. 1187) : quicquid curature telonei atque ripatici et portatici … pertinuit, … necnon ripas et ‑as…, cum molendinis et cum uniuscuiusque navis solito censu.
Cartul. Mai. Mon. Cenom. 6 t. 2 p. 50 (a. 1189) : (dedi) decimam molture molendinorum meorum et decimam ‑harie eorumdem molendinorum.
avec une saline :
Acta duc. Norm. 9 p. 80 (a. 1006) : tertiam partem ‑e et duas salinas et aliquid terre arabilis cum prato.
2 (servant de) redevance
a au propre : Gaufrid. Amb. epist. 3 col. 740B (a. 1105) : ad ‑am suam centum anguillas per singulos annos monasterio obtulit.
Cartul. Mai. Mon. Dun. 184 p. 175 (a. 1175) : dedimus etiam decimam … anguillarum…, ‑am in Lido ad bocellas et vincatas.
v.aussi supra IIIA3.
b corvée de pêche :
Cartul. S. Facundi 1262 t. 4 p. 160 (a. 1137) : et saquo pesqueram et fossaderam, cum saione de tota vestra hereditate.
Cartul. S. Sepulcri Hier. 54 p. 104 (a. 1160) : ‑as per octo dies, et angariam per diem unum.
D objet de donation, de transaction (associant les sens A, B et C)
1 en général : Chron. S. Soph. 28, 10 p. 383 (a. 835) : (concedimus) ‑am sacri nostri palatii … in integrum.
Dipl. Karlom. 26 p. 324, 24 (a. 879) : concessimus … curticellas quas ipsa petiit predicta abbatissa, … et ‑a de Sermione.
Ioh. X epist. 5 col. 804C (a. 920) : quatenus concederemus tibi, … et silvam que dicitur Grumpi, seu ‑um que (sic) vocatur Longole, verum etiam curtem que vocatur Romiliacus.
Cartul. S. Emil. Cocul. 18 p. 25 (a. 926) : (donamus) duas villas … cum suas pescheras.
Dipl. Ludov. IV 27 p. 67, 7 (a. 946) : (concederemus) villam…, cum pascuis, exitibus et regressibus et omnibus adiacentiis, et universis ‑is, quesitum et inquirendum.
Dipl. Otton. I 235 p. 325, 33 (a. 962) : (offerimus) de proprio nostro regno civitates et oppida, cum ‑is suis.
Acta pont. Rom. Gall. I 5 p. 180 (a. 1028) : (confirmamus) unum (sc. mansum) et quartarios v cum ‑a.
Dipl. Rodulf. III Burg. 121 p. 293, 37 (a. 1029) : (concedimus) ‑am quoque Giuriacensem, cum omni terra ad eam pertinenti
(cf. Cartul. Clun. 2817 t. 4 p. 23 [a. 1029]. ib. 3055 t. 4 p. 243 [a. 1049]). Acta duc. Norm. 107 p. 267 (a. 1046-48) : (firmo) terram Corbelini cum pe‑a de Posas.
Doc. Port. part. 55 p. 51 (a. 1102) : ipsa villa de Concela cum suas pesqueiras.
ib. 62 p. 56 (a. 1102) : ipsa pe‑a de Riu Malo ad illo porto sub illo saxo, i. mediam de ipsam pe‑a tantum venit de parentibus meis.
Simon Sith. gesta Bertin. ii 9 p. 219 (a. 1107) : totum illud atrii spatium … firmamus cum ‑is Mera et Grath, Mardic et Strangnerh et Laugha, et terris adiacentibus.
Acta pont. Rom. Gall. III 11 p. 48 (a. 1109) : cum toto districtu et ‑hariis eius.
Cartul. S. Mar. Conim. 61 p. 106, 11 (a. 1116) : placuit sibi tantum illis concedere … medietatem de illa ‑halia de Mondeco.
Doc. Port. reg. 53 p. 66 (a. 1120) : (concedo) supradictas hereditates sive ‑as.
Cartul. Sord. 6 p. 5 (a. 1128) : (do) omnia, … tam de villis quam de ‑is.
Doc. Port. reg. 226 p. 277 (a. 1148) : dictum cautum confirmamus, cum suis pescariis et pertinentiis.
Acta pont. Rom. Gall. A 44 p. 88 (a. 1154) : terram cum ‑a de Morange.
Acta pont. Rom. Gall. G 146 p. 193 (a. 1190) : escherium de Maurus cum arundineto et ‑a a predicto molendino usque ad mare.
en toponymie :
Acta Henr. II 48 t. 1 p. 55 (a. 1153) : (dederunt) unam ‑am que vocatur Quinque ‑e.
2
en part., dans une énumération de biens fonciers :
Chron. Abbend. i p. 135 (a. 862) : (concedo) terram x cassatorum … cum omnibus utilitatibus ad eam pertinentibus, campis, pratis, pascuis, ‑uariis.
Dipl. Karoli III 16 p. 25, 22 (spur. 880) : ut … quandam insulam … cum curte et capellas seu ‑a atque silvis, mansis quoque omnibus … iure proprietario concederemus.
Doc. cath. Ovet. 18 p. 71 (a. 906) : pe‑as, prata.
Cartul. Sax. 1197 t. 3 p. 473 (a. 967) : in … campis, pascuis, pratis, silvis, ‑risque.
Cartul. S. Alb. Andeg. 3 t. 1 p. 9 (a. 974) : concedo … insulam … cum terris videlicet cultis et incultis, silvis, pratis, ‑hariis…
Dipl. Conr. II 80 p. 107, 32 (a. 1027) : (confirmamus) quarum vocabula sunt … ecclesia … cum castello in loco Insula, et pratis et paludibus et fossis et ‑eis et callabus et navilibus et silvis.
Dipl. Verem. III Legion. 18 p. 105 (a. 1035) : cum montibus circumiacentibus, promuntoriis, collibus et vallibus, pratis, pascuis, silvis, rivis, fontibus, fluminibus et ripis eorum, et insulis, et pelagis, et vadis, et ‑is factis et faciendis, et locis aptis, vel qui postea rivus apta fecerit ad faciendas vel mutandas ‑as.
Cartul. S. Ben. Divion. p. 323 (a. 1038) : mansum … cum pratis, … ripis, ‑is.
Doc. cath. Ovet. 48 p. 161 (a. 1043) : suas ‑karias, rozas et felkarias, zessum et regressum.
Cartul. Clun. 3381 t. 4 p. 477 (a. 1062) : (donamus) predium hereditarium nostrum … cum omnibus appenditiis suis, cultis et incultis, planis et saltuosis, aquis aquarumve decursibus, ‑a et piscatoribus.
Cartul. S. Marcel. Cabil. I 31 p. 34 (a. 1073-85) : ‑am propriam et silvam ad omnes usus eorum (sc. monachorum) … dono.
Mon. hist. Port. dipl. 952 t. 1 p. 563 (XI s.) : cum suas pe‑as et suas devesas.
Doc. cath. Ovet. 120 p. 325 (a. 1101-9) : prata, pascua, montes, rozas, felgarias…, et ‑a in flumine et in mari.
en assoc. avec aqua : Cartul. Clun. 976 t. 2 p. 72 (a. 955 ?) : (donare) mansum … cum … silvis, pratis, ‑is, aquis, molendinis
(cf. ib. 628 t. 1 p. 585 [a. 943]. Cartul. S. Mar. Paris. 32 t. 1 p. 274 [c. 982]. Cartul. S. Vict. Mass. 1076 t. 2 p. 544 [a. 1059]). Cartul. Gemet. 12 p. 33 (a. 1027) : cum pratis, vineis, silvis, aquis aquarumve decursibus, et ‑is
(cf. Carta a. 1006 [Plancher, Hist. de Bourgogne i 32 p. 25]). Cartul. S. Petri Bland. 171 p. 111 (a. 1100-35) : quod habeant decursus aquarum … et ‑as suas.
Cartul. S. Saturn. Tolos. app. 21 p. 498 (a. 1125) : (offerimus) totum honorem et alodium et territorium…, cum omnibus suis pertinentiis…, sc. … boscos et bartas, forostagium, aquas et ‑as et agreria
(cf. ib. 691 p. 462 [a. 1172]). Cartul. S. Vinc. Ovet. 215 p. 340 (a. 1144) : in quantum ad ipsa villa pertinet intus et foris…, pe‑as, felgarias, montes, fontes, aquis aquarum, cessum et regresum.
Cartul. hosp. Hier. 597 p. 408 (a. 1181-82) : cum fontibus, aquis et pesqueriis.
3 en assoc. avec d’autres installations banales (et leurs revenus)
a un moulin :
Doc. cath. Ovet. 6 p. 24 (a. 857) : exigas molinarias et ‑as.
Doc. Exal. 117 p. 335 (a. 993) : terras, vineas, … molendinos, ‑as, colonias, mansos, servus et ancillas.
Concil. Rom. (Mansi, Concil. xix) col. 231, 55 (a. 998) : refutavit eundem monasterium … cum omnibus suis rebus, … rupibus et fontibus, molendinis et ‑is, rivis, aquis aquarumque decursibus.
Font. Flor. 19 p. 53, 29 (a. 1009) : cum … aquis aquarumque decursibus, tam in montibus quam et in planis, rupis, rupinis, molendinis, ‑eis.
Dipl. Verem. III Legion. 4 p. 70 (a. 1030) : davo tibi medietate in … sesiga molinarum, cum suas ‑karias.
Acta Phil. I 8 p. 26, 4 (a. 1060) : vineas, molendinos, decursum aque, ‑as, … annuente domno … de cuius beneficio videntur hec esse, … confero possidendum.
Cartul. Clun. 3492 t. 4 p. 605 (a. 1076) : (offerimus) monasteria, … cum domis et iacentiis et antiquioris terminis, scilicet montes et colles, fontes, aquis aquarum ductibus, … serricas molinarum, ‑as, introitus et exitus.
Cartul. S. Ioh. Ang. 201 t. 1 p. 243 (a. 1077) : (donamus) dimidium molendinum … et ‑am dimidiam.
Cartul. S. Vict. Mass. 829 t. 2 p. 188 (a. 1095) : concedo quoddam regale monasterium … quod est in penna Fidel, cum … vineis ac terris, pratis, pascuis, paludibus, molendinis, ‑is.
Cartul. hosp. Hier. 62, 26 p. 56 (ante 1123) : dederunt … aquas et ‑as, loca mollinaria et nemora et agrarios et herbas.
Rahew. gesta iv 7 p. 240, 15 : adiudicaverunt ducatus, marchias, comitatus, consulatus, monetas, thelonea, fodrum, vectigalia, portus, pedatica, molendina, ‑as, pontes, omnemque utilitatem ex decursu fluminum provenientem.
Cartul. S. Petri Arlan. 115 p. 213 (a. 1166) : (dono) vobis quantum ibi habeo … cum pratis et pascuis, cum molendinis et ‑hariis.

b une écluse, un barrage :
Cartul. Vindoc. 86 t. 1 p. 156 (a. 1045-49) : ecclesiam … cum omnibus in tota curte iure ad me pertinentibus, terris videlicet, … aquis, exclusis, ‑is…, dono.
Cartul. Mon. Nov. Pictav. 43 p. 67 (a. 1112) : (dono) in flumine Caranta apud Sanctonas exclusam et ‑am unam, retenta tercia parte piscium.
Cartul. S. Martin. Camp. 232 t. 2 p. 80 (a. 1108-17) : ipsis quoque monachis concessit exclusam ‑e in terra sua firmare.

c une saline :
Dipl. Caroli II 433 t. 2 p. 467, 29 (a. 877) : (concedimus) in Frisia terram et mancipia ad salem, ‑am in Meremunda.
Cartul. S. Vict. Mass. 839 t. 2 p. 206 (a. 1089) : portum igitur Massiliensem et ‑as et salinas, et omnia vobis confirmantes in perpetuum possidenda.

d un four :
Cartul. S. Vict. Mass. 1076 t. 2 p. 544 (a. 1059) : necnon et furnos qui sunt apud ipsum castrum Firmitatis, et ‑as.
Cartul. Novigent. 113 p. 226 (a. 1187) : (duximus) furnos, ‑am in eadem villa, molendina…
(cf. ib. 1 p. 4 [a. 1160]).
4 spéc.
a objet d’une exclusion :
Cartul. Templ. 490 p. 304 (c. 1147-51) : quicquid in … donatione comprehendimus, … in liberam possessionem concessit, eo tamen excepto quod usum ‑e sibi soli in parte reservavit.

b objet de contestation :
Cartul. Mai. Mon. Vindoc. 37 p. 62, 5 (a. 1080) : nosse debebitis … calumniatum nobis fuisse ‑am aque Glandesse.
Greg. Cat. chron. Farf. t. 1 p. 169 : contendebat ‑as.
Cartul. Talmund. 20 p. 106 (c. 1074-1127) : stagnum et molendina et ‑a sint sine calumpnia.
Cartul. Sithiens. II 170 p. 69 (c. 1132) : controversia de quadam ‑a.
v.aussi piscaritia s.v. piscaritius B, piscatoria s.v. piscatorius II et piscatia.
piscarum, ‑i n. v. piscarium s.v. piscarius III.
piscataria, ‑e f. v. piscatoria s.v. piscatorius II.
piscaterium, ‑i n. v. piscatorium s.v. piscatorius II.
piscatia, ‑e f. [piscor] pêcherie :
Transl. Eloq. p. 212 : designatur … ‑a respiciens ad Walciodorense indominicatum beneficium
(cf. Hist. Walc. 27 p. 518, 19). Hist. Walc. 70 p. 533, 12 : et in ea quecumque erant, mansus indominicatus, prata, silve, ‑a prolixa, reddituum census, familia.
Reg. Engelb. p. 226, 27 (ante 1199) : item de alia possessione, ix nummos qui pertinent ad ‑am, iii seracia de molendino.
v. piscaria s.v. piscarius III.
piscaticum, ‑i n. [piscor] DuC droit de pêche :
Dipl. Caroli II 471 t. 2 p. 561, 11 (spur. 848) : (donamus) in ipso comitatu pulveraticum, pascuarium, ‑m (v. lect. piscarium), tam maris quam aque currentis.
Cartul. capit. Agath. 352 p. 326 (a. 1173-74) : donamus etiam tibi … ‑m, tam maris quam stagni et aque currentis.
Cartul. select. Ficker 192, 2 p. 235, 6 (a. 1196) : de ripatico, ‑o.
v. pescagium.
piscatilis, ‑e [piscor] de pêche :
Osbern. deriv. P liii 14 : piscabilis, vel ‑s.
Ugutio deriv. P 35, 19 : piscor…, unde … et ‑is, ‑e.
piscatio sive piscacio, ‑nis f. DuC formes : biscatio : Cartul. Regens. 90 p. 230 (a. 999). piscazo : Cartul. S. Mar. Aut. 77, 9 p. 140 (a. 1008). pisscatio : Chron. Venet. 1, 508 p. 212. pêche.
I (activité de) pêche :
A au propre :
1 en général
2
en part., associée à la chasse, en parlant d’une pêche miraculeuse
3 au gén., dans des expr. faisant réf. à l’activité, au droit de pêche, au produit de la pêche
B
(spir.) en parlant des apôtres
II droit de pêche, d’installation ou d’utilisation d’une pêcherie :
A en général
B avec précision sur :
1 le lieu de pêche
2 le temps de pêche
3 le nombre de pêcheurs ou de bateaux
4 les espèces prises
5 les techniques de prise
III pêcherie, lieu de pêche aménagé de façon à piéger le poisson :
A en général
B en précisant sa localisation
C rapprochée de ou associée à d’autres dispositifs :
1 un moulin
2 une écluse
3 un port
4 une saline
5 un pont
IV produit (ou revenus) de la pêche :
A en général
B en précisant le lieu de pêche :
1 secteur d’une côte ou d’un cours d’eau
2 moulin
3 écluse
4 vivier
I (activité de) pêche
A au propre
1 en général (Osbern. deriv. P liii 12 : piscor…, unde … ‑o
) : Cartul. Pontiniac. 84 p. 153 (post 1147) : concedens usuariam in omnibus … aquis ‑i commodis.
Cartul. Magalon. 115 p. 228 (a. 1163) : de decima piscium qui, quadam inconsueta et nova ‑e, videlicet partim terrestri, partim aquatica, navigio capiebantur in mari.
Carm. Bur. 57, 7, 3 : sol, quia regnat in Piscibus / celestibus, / dat copiam / plenariam / ‑i.
avec ad : Cartul. S. Bened. Floriac. 22 t. 1 p. 53 (a. 855) : villa et sex mansos alios ad ‑em necessarias
(cf. ib. 34 t. 1 p. 94 [a. 900]). Acta duc. Norm. 27 p. 115 (a. 1024) : unam navem liberam et quietam ad omnem ‑em per omnes portus Normannie.
Cartul. S. Petri Cult. 13 p. 20 (c. 1050) : aquam Arvam concedo … ad ‑em.
Doc. Cisterc. prim. I 15, 11 p. 48 (a. 1119) : aquasque ad faciendos molendinos, ad proprios … usus et ad ‑em.
en précisant les techniques utilisées :
Cartul. S. Bened. Floriac. 89 p. 235 (a. 1080) : valeant ponere homines ad ‑em tam in retibus quam in nassis et combris.
2 en part.
a associée à la chasse :
Agobard. epist. 2 p. 156, 8 (c. 816) : querit consolationem et avocationem in … venationibus, aucupationibus ac ‑bus.
Astronom. Ludov. 46 p. 466, 9 : ‑i atque venationi quamdiu libuit indulsit
(cf. ib. 52 p. 492, 7). Regino chron. p. 132 : venatu ac ‑e victum cotidianum queritant.
Chron. Venet. 1, 508 p. 212 : non in piss‑e sive in aucellatione nichil intermitendum esset.

b en parlant d’une pêche miraculeuse (cf. Ioh. 21, 11) : Alcuin. Ioh. evang. col. 996C : in illa ‑e tanti capti sunt, ut retia rumperentur.
Vita Gang. 1, 2 p. 158, 18 : legimus in evangelio beatum Petrum apostolum post sui a Domino vocationem passionemque salvatoris ac resurrectionem … ‑i insudasse.
Aelr. serm. 15, 278 : post illam ‑em, … cum Dominus manducasset cum discipulis suis, dixit ad Petrum…
repêchage (miraculeux) de corps noyés :
Hugo Flav. chron. ii 29 p. 402, 4 : omittimus necationem et ‑em noveni capitis parvulorum in vivario.
3 au gén., dans des expr. faisant réf.
a à l’activité de pêche :
Vita Bertin. I 21 p. 768, 6 : tres … viri in ‑is arte periti.
Mirac. Remacli 3, 23 p. 701, 88 : pro quo (sc. facinore) mihi omnis est abnegata facultas ‑is.
Hist. Langued. ii 99 col. 202 (a. 897) : locum … quem ibi … ad ‑is opportunitatem prefati monachi susceperunt.
Dipl. Rob. I 43 p. 170, 26 (a. 900) : insula … quam fratres ad ministerium cellerarii fratrum et tractum ‑is ipsorum … vindicaverunt.
Odilo Clun. epitaph. Adalh. 3 p. 639, 11 : habebat (sc. piscator) ignem secum, sicut solent illi qui ‑is exercent negocium.
Cartul. Mon. Nov. Pictav. 100 p. 160 (a. 1166) : piscatores quoque qui et nostri solitum sue ‑is cursum exercebunt.
associée à la chasse :
Regino chron. p. 132 : venationum et ‑um exercitiis inserviunt.

b au droit de pêche :
Cartul. de Moris 19 p. 57 (a. 1174) : (concedo) prefate ecclesie usuarium ‑is in flumine Uxe.
Cartul. Pontiniac. 274 p. 299 (a. 1180-81) : quod … dederim … decem diebus et totidem noctibus per annos singulos usum plenarium ‑is in omnibus aquis meis, quando voluerint et quot voluerint piscatorum ministerio.

c au produit de la pêche :
Cartul. Vindoc. 449 t. 2 p. 236 (a. 1124) : habebit tota congregatio Vindocinensis de reditu ‑is eiusdem pidantiam generalem.
B
(spir.) en parlant des apôtres (cf. Matth. 4, 18-19 ; Marc. 1, 16-17) : Radbert. in Matth. vii 1105 : qui profecto piscatores ab initio Evangelii usque ad finem seculi laboraturi sunt in hac ‑e humane salutis.
Fulc. Meld. nupt. vii 1142 : officiumque duplex hami ‑o suplex / signat.
Ioach. Flor. evang. ii p. 232, 23 : piscatores … descenderant et lavabant retia sua, quia cum non possunt predicatores veritatis proficere in ‑e, humiliantes se ipsos, vacant saltim doctrine (cf. Luc. 5, 2).
dans les expr. : ‑o animarum : Petr. Cantor sacram. iii 183 p. 98 : tria precedunt ‑em animarum, vite meritum, … celestis auctoritas, … electio hominum.
‑is ars : Ioh. Ford. serm. cant. 89, 202 : quasi hamus quidem est ‑is nostre ars sedulitasque laboris, que de mari spatioso seculi huius ea que nobis necessaria sunt eruere consuevimus.
‑o hominum : Ivo pan. iii 177 col. 1172C : apostoli de piscatione lacus Genesareth ad ‑em hominum transierunt.
Heriv. Burgidol. cena Cypr. prol. p. 258 : Petrum et Iacobum, quorum primus cathedram sacerdotalem, secundus hominum ‑em meruit.
II droit de pêche, d’installation ou d’utilisation d’une pêcherie
A en général : Dipl. Loth. Franc. 35 p. 87, 21 (a. 974) : aquam cum omni ‑e et omni iustitia … possidere concedimus.
Cartul. S. Vedast. p. 346 (XII s.) : ‑o universa Sancti Vedasti est et ad ministerium cellerarii pertinet, qui easdem aquas … visitare frequenter et circuire debet et piscem suum ubicumque suspicatus fuerit tam in omnibus fossatis qui circa mansos sunt, quam in universis aquarum divortiis … libere investigabit et capiet.
Cartul. hosp. S. Egid. 38, 15 (a. 1202) : (excipio) michi et meis successoribus in predictis tenementis ‑es et venationes cirogrillorum.
B avec précision sur
1 le lieu de pêche :
Cartul. prep. Mal. 8 p. 10 (a. 1058) : (donamus) ‑cionem de lacubus frigidi montis et in flumine Serene et transicionem lacus.
Mem. Autiss. p. 27 (a. 1076-84) : silvas etiam concessit ad usum ecclesie et ‑em in Icauna.
Chron. Namn. p. 94 : omnes Ligeris insule cum omni ‑e hunc terminum continentes.
Cartul. Novigent. 18 p. 57 (ante 1094) : (dono) in omnes alias aquas meas ‑em.
Cartul. S. Steph. Vall. 17 p. 15 (a. 1098-1104) : quandam helemosinam … dedit nobis … ut piscator noster … haberet … ‑em in aqua que est in suo feodo.
Cartul. Gemet. 103 p. 4 (a. 1170) : (concedo) monachis ‑em a capite insule sue usque ad molendinum suum.
avec gén. : Acta Phil. I 18 p. 52 (a. 1065) : omnem ‑em aque que contigua est ecclesie supradicte.
Cartul. S. Bened. Floriac. 78 t. 1 p. 205 (a. 1067) : de stagnis … tribus que ibi feci, ‑em superioris mihi retinui.
Cartul. S. Iulian. Turon. 40 t. 2 p. 55 (a. 1084-90) : (concessit) omnem ‑em dominice sue aque tam maioris quam minoris apud Coturdonem.
Cartul. Excub. 1 p. 83 (a. 1104) : attribuunt omnem ‑em et defentionem rivulorum qui intra ambitum loci superius nominati confluunt.
Cartul. Remens. 42 p. 280 (a. 1126) : tres molendinos cum tota aqua et ‑e ipsius fluminis, a divisione ipsius fluminis super molendinum Maschot usque ad molendinum Macele.
Acta Ludov. VI 287 t. 2 p. 127 (a. 1129) : postulans quatinus ‑em Sequane, a superiori capite insule Sancte Marie usque ad magnum Parisiorum pontem, monachis … cuncederemus.
2 le temps de pêche :
Cartul. S. Iulian. Turon. 25 t. 2 p. 37 (a. 1058) : (concesserunt) monachis … ‑em in septimana per totam suam aquam.
Cartul. S. Bened. Floriac. 101 t. 1 p. 257 (a. 1106-08) : ad natale Domini ‑em aque dum monachus noster aberit.
Cartul. S. Cruc. Aurel. 15 p. 31 (a. 1121-36) : ‑em aque habebit in unaquaque ebdomada in die Veneris.
Acta pont. Rom. Gall. VII 81 p. 344 (a. 1157) : forum quod Ioannes … dedit vobis in secunda feria post octavas pentecostes et ‑em sue aque in vigilia, nocte et die.
Cartul. S. Vinc. Cenom. II 250 p. 281 (XII s.) : in omnibus stannis suis cum piscatore suo et instrumentis suis spatio unius diei ‑em in elemosinam dederunt.
ou en combinant ces deux types de restriction :
Cartul. Carrof. p. 28 (a. 1021-87) : de ponte de Brullio usque ad molendinum de Ginifie ‑em in anno quatuor vicibus.
Cartul. S. Maxent. 219 p. 248 (a. 1107) : exceptis tribus noctibus ‑cionum quas habemus in omnibus molendinis que circa nos sunt.
Cartul. S. Cruc. Aurel. 17 p. 34 (a. 1154) : tertia consuetudo est quod dominus Craciacensis habebit ‑em aquarum Sancte Crucis omni sexta … feria.
Acta pont. Rom. Gall. VII 145 p. 423 (a. 1172) : ‑em vivarii de Buglis octo vicibus in anno.
3 le nombre de pêcheurs :
Cartul. S. Petri Virsion. 31 p. 149 (a. 1017) : addidit ut piscator … ‑em exerceret unus scilicet qui monachorum usibus deserviret cotidie sine aliquo impedimento alicuius ad libitum eorum die ac nocte.
Doc. Vindoc. 55 p. 75 (a. 1070-90) : in eodem rivulo unius piscatoris ‑em.
ou de bateaux :
Acta pont. Rom. Gall. IV 206 p. 357 (a. 1179) : ‑em duarum navium in aqua a Maisi usque ad Rore.
4 les espèces prises :
Cartul. S. Launi Toarc. 54 p. 46 (c. 1130) : ‑em anguillarum … canonicis in perpetuum habere concessit.
5 les techniques de prise :
Cartul. Pontiniac. 84 p. 154 (post 1147) : in reliqua … parte aque ipsius domine concessit eis ‑em absque laqueis filis conexis.
III pêcherie, lieu de pêche aménagé de façon à piéger le poisson
A en général : Cartul. Abbend. 10 t. 1 p. 45, 7 (a. 821) : quandam ruris mei portionem, i. quindecim mansas cum omnibus utilitatibus, … dirivatisque cursibus aquarum, ‑bus…, in eternam largitum sum hereditatem.
Dipl. Caroli III 18 p. 31 (a. 899) : silva quam Wilhadus monasterio contulit, ‑es, et inter Mespilarios et Tunnes mansi v.
Vita Deic. II p. 107 : sive in silvis sive in ‑bus regalibus.
Cartul. S. Mar. Conim. 576 p. 770, 29 (a. 1145) : omne pescatum, tam de mari quam de fluminibus, aut undecumque fuerit, aut de quali -e fuerit, nullo modo vendatur.
Doc. Cisterc. 202 p. 163 (a. 1171) : ut neque ecclesiam neque cimiterium neque molendinum … neque ‑em aque habeant.
Cartul. hosp. Castrodun. 21 p. 15 (a. 1173) : (recognovit) medietatem supradicte ‑is et aque nostri iuris fuisse et esse debere.
Vita Godr. 3 p. 22 : cum … in navi sua, in marisco, penes ‑em suam more solito quieti deditus fuisset.
Cartul. Celsiniac. 577 p. 428 (s.d.) : (dedit) ‑em que fuerit facta in specie ipsius sylve.
spéc., équivalent de l’a. fr. gort (cf. bourguignon gord, gourd, gor ; lyonnais gour, gourd) : Cartul. Clun. 3477 t. 4 p. 586 (c. 1074) : ‑es etiam, hoc est gortos.
B en précisant sa localisation :
Doc. cath. Ovet. 6 p. 25 (a. 857) : non facit aliquod fiscale servicium regis, … non portaticum in officinis salinarium (sic) nec in ‑bus fluminum vel maris.
Transl. Laun. p. 253 : cum portu et ‑e in Moriniaco super Sequana consistente.
Dipl. Ludov. IV 45 p. 101 (a. 953) : est … memorata ‑o in comitatu Petrelatense posita, que dicitur stagnum de Castilione, cum tribus insulis sibi adiacentibus.
Cartul. Anian. 1 p. 78 (a. 965-72) : monasterium quod vocatur Aniana cum casis, … aquimolis, ‑bus, tam infra mare quam etiam in stagnum sive etiam in lacis.
Cartul. Paris. 2 p. 4 (a. 1002-15) : has omnes ‑es que sunt et fieri possunt in utraque parte fluminis.
Cartul. Vindoc. 449 t. 2 p. 235 (a. 1124) : (offerimus) vobis … aquas omnes et ‑es fluvii Meduane.
Cartul. S. Vinc. Ovet. 200 p. 317 (a. 1140) : ‑ciones in mare et flumine.
Cartul. hosp. Hier. 181 p. 141 (a. 1149) : ‑es in mari et in aqua dulci.
v.aussi supra IA1.
C rapprochée de ou associée à d’autres dispositifs
1 un moulin :
Cartul. cath. Legion. 20 p. 34, 28-31 (a. 906) : nostram porcionem ab integro, tam populatum quam inpopulatum, et molinos, et ‑es ; … monasterium … cum ‑bus in predicto flumine.
Cartul. S. Mar. Aut. 77, 9 p. 140 (a. 1008) : ic sunt terras, pumares, … exitis, aquis aquarum, molinarias, ‑zonibus, cessum, regressum.
Cartul. Lesat. 268 p. 209 (a. 1023) : ipsos mulnares cum suos regos et cum suos glevarios et cum suis capud aquis et cum suas ‑es.
Cartul. S. Petri Bland. 124 p. 88 (a. 1044) : contuli manerium … cum … redditibus … in piscariis et ‑bus, in molendinis.
Cartul. S. Ioh. Ang. 38 p. 63 (c. 1088) : molendina, cum aqua et ‑e, que Insula possideo.
Cartul. Lerin. 169 p. 168 (a. 1092) : (donamus) predictam capellam … cum molendinis et ‑bus.
Cartul. S. Mar. Morim. 20 p. 38 (a. 1093) : molendinis cum ripis et rebus ad ipsa molendina pertinentibus, rupinis, ‑bus.
Cartul. S. Mar. Grass. 48 t. 1 p. 211 (a. 1095) : Petrus Oliba donavit filium suum … cum sua parte de molino et de ‑cione de predicta fonte.
Cartul. Talmund. 20 p. 105 (c. 1074-1127) : dederunt S. Cruci unum stagnum cum molendinis ad -em faciendum, tali pacto quod abbas S. Crucis faciat stagnum et molendina et omnia necessaria -um de silva Petri propria.
Cartul. Userc. 186 p. 167 (a. 1125-33) : stagnum cum molendinis que in ipso sunt … insupra ‑em quam sibi retinuerat.
Acta Ludov. VI 312 p. 168, 11 (a. 1131) : cursum … predicti fluvii … cum area unius molendini et ‑e.
Cartul. Pontiniac. 101 p. 171 (a. 1133-34) : ecclesia … Pontiniacensis ad quam proprie molendini sedes et aqua pertinebat, omnes eiusdem aque pisces atque ‑es infra terminos aque sue sibi specialiter retinuit.
Gesta episc. Tull. 30 p. 639, 13 : farinarium unum cum ‑e.
spéc., ‑o(nes) molendini(orum) : Cartul. Lover. 1 p. 2 (a. 943-96) : ‑es molendinorum de Loviers
(cf. Acta duc. Norm. 5 p. 76 [a. 962-96]). Cartul. S. Vinc. Cenom. I 201 col. 126 (c. 1090) : ipsius molendini totam ‑em.
Cartul. S. Evod. Bran. 1, 34 (a. 1147) : quicquid habebat in ‑e molendinorum Brane.
‑o de molendino(- i s) : Cartul. Mai. Mon. Bles. 105 p. 108 (a. 1101-36) : (dedit) ‑em suam de molendinis aurei montis.
v.aussi supra IA1.
2 une écluse :
Cartul. Cellafr. 6 p. 102 (a. 1060-76) : unam sclusam et ‑em per totam aquam planam.
3 un port :
Cartul. Saviniac. 437 p. 238 (ante 994) : portum cum ‑bus.
Urban. II epist. 202 col. 472C (a. 1096) : castrum de Torsa cum ecclesiis et dominicaturis et portibus maris, ‑bus et omnibus sibi pertinentibus.
4 une saline :
Vita Lantb. 3 p. 611, 5 : simulque terram super litus mare et areas salinarum ‑umque que ibidem institute erant.
Dipl. Conr. Burg. 40 p. 157, 39 (a. 966 ?) : cum … salinariis et ‑bus.
Cartul. Vindoc. 146 t. 1 p. 258 (a. 1060) : ecclesia … cum salinis et ‑bus.
5 un pont :
Cartul. S. Vict. Mass. 219 t. 1 p. 241 (c. 1031) : concedimus eis in supradicti pontis ‑bus omnem decimum cunctorum piscium.
IV produit (ou revenus) de la pêche
A en général : Cartul. Talmund. 51 p. 136 (a. 1100) : ‑is … tertiam partem habebit abbas.
Acta episc. Laud. 61, 42 (a. 1112) : donavit piscatorem quemdam Herluinum nomine qui certis diebus monachis de sua ‑e serviret.
Cartul. templ. Dozenc. A 118 p. 111 (a. 1166) : medietatem ‑is ibi factam cum medietate tensurarum quam mittamus inde habeamus.
Acta pont. Rom. Gall. VII 169 p. 455 (a. 1175) : ut prefatus Sagalo … medietate tantum ‑is contentus nullam in stagno piscandi … habeat facultatem.
Carta XII s. ex. (Perrin, Recherches p. 352 n. 1) : investituram ecclesie Stivagiensis … cum tercia parte ipsius banni in terris et censibus, … aquis et ‑bus earum, silvis et venationibus earum.
Cartul. S. Florent. Petrigor. 15 p. 129 (s.d.) : ‑cionem unius cete a Reibolo in suam partem dedit.
en parlant d’une pêche miraculeuse :
Mirac. Macar. p. 111 : imponitur aque sagena, representatur statim ‑o apostolica
(cf. Luc. 5, 4-11). ib. p. 112 : mirifica ‑e ditati regrediuntur ad monasterium.
B en précisant le lieu de pêche
1 secteur d’une côte ou d’un cours d’eau :
Acta duc. Norm. 214 p. 407 (a. 1056-66) : dedit predictus dux medietatem ‑cionis aque Sene quam antea tenebat in dominio suo.
Cartul. Terr. Sanct. 3 p. 25 (a. 1113) : barcam unam cum duobus piscatoribus tantum habendam ad piscandum in parvo mari Tarentine urbis liberam a consuetudine tercie partis ‑is.
Chron. S. Soph. 5 p. 342, 3 : (offero) integram -em sacri nostri palatii in mare Sipontina passos trecentos.
2 moulin :
Cartul. Gellon. 242 p. 204 (a. 1098) : de tota ‑e que facta fuerit in universis his molendis … donamus medietatem.
associé aux revenus du moulin :
Cartul. Gorz. 123 p. 222 (a. 1007) : ut … moliture medietatem ac ‑is perciperent.
Cartul. Vindoc. 186 I p. 321 (a. 1068) : de qua medietate sextam partem (molini) tam in molitura quam in ‑e et aliis omnibus solitis reditibus dedit.
Cartul. Bean. 450 p. 183 (a. 1075-80) : decimam unius molendini quod dicitur Curtis Andree tam annone quam ‑is.
Acta pont. Rom. Gall. VI 109 p. 179 (a. 1165) : quartam partem aque sancti Deodati in Ligeri tam in ‑bus quam in molendinis.
3 écluse :
Cartul. Nuchar. 8 p. 11 (c. 1035) : (do) illis omnem decimationem ‑is sclusarum mearum que sunt in flumine Andrie.
4 vivier :
Cartul. Andegav. III 1 p. 3, 38 (a. 1028) : donamus vivarium optime ‑is.
Carta a. 1187 (Duvivier, Actes II 65 p. 134, 20) : ‑em vivarii … inter se divident.
piscator, ‑is m. DuC pêcheur.
I au propre :
A en général
B chargé aussi de la vente du poisson
C chargé de l’exploitation et de l’entretien des pêcheries pour le compte d’un individu ou d’une communauté
D en parlant du métier de certains apôtres
E en parlant d’un individu né sous le signe du Verseau
II spir. :
A en parlant des apôtres :
1 en général
2 spéc., Pierre, d’autres apôtres
3
péj., dans l’expr. ‑es pecuniarum
B en parlant du Père
C en parlant des anges
I au propre
A en général (Osbern. deriv. P liii 9 : piscor…, unde ‑r
[cf. Ugutio deriv. P 35, 19]. Ugutio deriv. P 35, 18 : hic piscarius, i. ‑r, sed ‑r proprie qui capit, piscarius qui vendit
) : Agobard. imag. sanct. 33, 5 : stantes in navibus ‑es et retia iaculantes.
Egbert. Leod. rat. i 1234 : preterea rebus te nobilitabo duabus / retibus atque hamis fulges ‑r et auceps.
Dipl. Henr. IV 287 p. 375, 32 (a. 1077) : quidam pauperes homines ‑es habitantes in villa que nominatur Lacese.
Adam Brem. gesta ii 31 p. 93, 1 : cum de captivis solus marchio Sigafredus cuiusdam ‑is auxilio … evaderet.
Andr. S. Vict. reg. i 15, 1644 : tractum est a ‑bus qui sepe cum piscibus quos capere volunt quedam sicut ranas et huiusmodi que capere nolunt retibus involvunt.
Bernard. convers. cler. 20 p. 93 : non omnes quos sagena trahit, ‑rum vasa recipient.
spéc., qui repêche des noyés ou des personnes menacées de noyade :
Hraban. martyr. 12, 7, 115 : corpora eorum, que per ‑es inde oblata, sepulta sunt.
Mythogr. I 154, 12 (2, 55, 7) : inventa est (sc. Dane) a ‑e Perseo.
Flodoard. annal. a. 939 p. 74 : quidam tamen ferunt quod a ‑bus sit repertus et humatus.
Liutpr. antap. 1, 31 : de corpore Formosi a Sergio in flumen proiecto atque a ‑bus invento
(cf. ib. 1, 31, 656). Odilo Clun. epitaph. Adalh. 3 p. 639 : incidit in quandam paludem (sc. Willa) … venit quidam subito ‑r navigio deferens in navicula piscem qui vocatur sturio.
Mirac. Fiac. I 2 p. 94, 13 : ‑es in navibus affuerunt, aduncis perticis pueros submersos quesierunt.
en contexte spir. :
Abelard. Astral. 863 : escam ‑r modicam componit in amo / ut magnum piscem sublevet inde sibi.

par métaph., en parlant d’un oiseau aquatique :
Theodulf. carm. 27, 7 : mergulus atque niger Ligeri ‑r in undis / Brigenses silvas nunc habitare solet.
B chargé aussi de la vente du poisson :
Cartul. Biterr. 65 p. 75 (a. 1050) : non mitte alios usaticos in ipsos macellerios, nec in ipsos ‑es.
Cartul. Mont. Mart. p. 81 (a. 1147) : plateam ‑um que est inter domum carnificum et regis castellulum.
Cartul. Paris. 384 p. 339 (a. 1154-55) : plateam … piscium venditoribus ad vendendum suos pisces … in perpetuum concedimus… ; si vero aliquis eorum ita defecerit, … ‑um erit communiter alium substituere, qui locum deficientis obtineat.
C chargé de l’exploitation et de l’entretien des pêcheries pour le compte d’un individu ou d’une communauté :
Capit. reg. Franc. i 32, 45 p. 87, 17 (a. 800) : ut unusquisque iudex in suo ministerio bonos habeat artifices, i. … carpentarios, scutarios, ‑es.
Polypt. Rem. p. 100 : aliam medietatem tenet Alius, ‑r, servus.
Dipl. Rodulf. Franc. reg. 19A p. 86, 24 (a. 932) : (donamus) ad supradictum cenobium tres ‑es his nominibus Constabulum et Constantium atque Rainoardum.
Dipl. Rodulf. Franc. reg. 23 p. 101, 8 (a. 933-34) : ‑es tamen in servitio maneant episcopi per iussionem prepositi canonicorum.
Cartul. S. Petri Virsion. 30 p. 146 (a. 1007) : ‑em suum proprium habeant in omnibus aquis … tam in die quam in nocte
(cf. ib. 31 p. 148 [a. 1017]). Cartul. Clun. 2801 t. 3 p. 5 (a. 1027) : (dono) unam medietatem de uno ‑e quem ibi habeo.
Cartul. S. Petri Cult. 12 p. 18 (c. 1050) : (concessi) in flumine Sarte unum ‑em.
Acta duc. Norm. 122 p. 291 (a. 1050) : dedit furnos tres eodem loco Mostariolo … et duos ‑es de Ternanti.
Carta a. 1084 (Perrin, Recherches p. 632 n. 1) : in vernaculis abbatis, i. in pistoribus, in cocis, in fullonibus, in ‑bus ceterisque prebendariis eius.
Cartul. S. Alb. Andeg. 91 t. 1 p. 105 (a. 1080-1120) : ab ipso Guillelmo emit … unum ‑em per omnes aquas suas.
Cartul. S. Sepulcri Hier. 74 p. 149 (a. 1132) : necnon totam angariam et auxilium omnium ‑um meorum per unum diem ipsis annuatim concedo.
Cartul. Remens. 61 p. 291 (a. 1137) : ‑es ecclesie qui in maresco nassas suas tendebant.
Acta Pont. 28 p. 48 (a. 1143) : Segonem proprium ‑em … a servitute piscandi mihi debita deinceps liberum esse et pauperibus prefatis servire mandavi.
Cartul. S. Michael. Mos. 92 p. 318 (a. 1106-50) : dedit piscaturam in Mosella, donans unum de suis ‑bus cum possessione et familia sua.
Cartul. Clun. 4143 t. 5 p. 492 (a. 1149-56) : debentur … ab unoquoque ‑e, qui habet officium piscandi, una cordata piscium, et vii sunt ‑es.
Cartul. S. Martin. Sparn. 13 p. 139 (a. 1178) : largitus sum eis … Renaldum ‑em apud Rodolium cum familia sua.
cf. aussi s.v. piscatio IA3 et IIB1-3. énuméré parmi les biens afférents à un domaine :
Cartul. Clun. 689 t. 1 p. 643 (a. 946) : villa cum pascuis … et universis ‑bus et piscatoriis.
ib. 3381 t. 4 p. 477 (a. 1062) : cum omnibus appenditiis suis, cultis et incultis, … piscaria et ‑bus et cum mancipiis.
spéc., en parlant du maître-pêcheur :
Richer. hist. ii 57 p. 139, 17 : ille etiam ‑um ducis magistrum se asserit.
Honorant. civ. Pap. 10 p. 21 : sunt … ‑es in Papia, qui … debent habere unum magistrum.
D en parlant du métier de certains apôtres (cf. Matth. 4, 18-19 ; Marc. 1, 16-17) : Alcuin. Ioh. evang. col. 995A : queri … potest cur Petrus, qui ‑r ante conversionem fuit, post conversionem ad piscationem rediit.
Radbert. Matth. vii 1135 : ad hoc … similitudo ista componitur ut … captores piscium fecerit hominum piscatores, scilicet ut divini iudicii typus arte ‑is monstraretur.
Vita Audom. metr. 15, 604 p. 87 : ‑es delegerat esse ministros.
Gerard. Mores. delib. vi 520 : iudices mundi ‑es et prevaricatores constituit.
Aelr. serm. Clar. I 15, 4, 35 : ut modo plus honoretur ille mortuus ‑r (sc. Petrus) quam vivus imperator.
Innoc. III reg. 92 p. 132 (a. 1198) : in nova ecclesia gentium in apostolos eligens ‑es.
cf. infra IIA.
en part., opposés aux savants :
Sedul. in Matth. p. 123, 52 : ‑es et illiterati mittuntur ad predicandum.
Rather. Ursm. col. 345B : doctrinam simplicem ‑um quam sophismata philosophorum deo magis placuisse in salvatione conversarum ubique cernimus nationum.
Petr. Damian. epist. 49 t. 2 p. 63, 8 (a. 1057) : cum non philosophorum sed discipuli sint utique ‑rum.
ib. 132 t. 3 p. 452, 8 (a. 1065-71) : ‑um … sumus discipuli, non oratorum.
Gerard. Mores. delib. iv 320 : non eruditos sed ‑es.
Abelard. theol. iii 13, 173 : non creditur philosophis, creditur ‑bus.
Petr. Lomb. sent. iii 22, 1, 3 : ‑bus creditur non dialecticis.
Guibert. Gembl. epist. 15, 53 : non philosophos aut oratores ad describendas seu predicandas salutares testamentorum quorum sanctiones, sed pastores et ‑es idiotas et simplices vocavit.
ou aux puissants :
Rather. prel. v 9, 294 : divitum voluptas superari quam ‑um sanctitas sequi ambitur.
Petr. Damian. epist. 144 t. 3 p. 526, 16 (a. 1076) : ingerat tibi nauseam aulla regalis imperii, sola tuis naribus sagena redholeat ‑is.
Rup. Tuit. Iudic. 19 p. 1178, 1198 : ‑es non imperatores.
E en parlant d’un individu né sous le signe du Verseau :
Dan. Morl. philos. 193 p. 245 : ille qui natus est sub Aquario ‑r dicitur, non quia semper artem piscatoriam exercebit, sed quia maiorem aptitudinem piscandi habebit quam si alio signo nasceretur.
II spir.
A en parlant des apôtres
1 en général : Petr. Damian. epist. 40 t. 1 p. 497, 20 (a. 1052) : (Petri) qui clavum sagene regit, que ‑bus est commissa.
Bernard. serm. per ann. 2, 2 p. 434 : faciam, inquit, de piscatoribus ‑es, immo predicatores.
avec gén. : Ps. Calixt. Iacob. col. 1383C : isti barones sunt ‑es Dei, animas peccatorum extrahentes de mundano mari periculoso
(cf. ib. col. 1392B). Petr. Cantor sacram. iii 183 p. 98 : faciam celesti auctoritate vos fieri humano ministerio ‑es hominum, predicatores scilicet et lucratores animarum.
cf. supra ID.
2 spéc.
a Pierre :
Annal. Xant a. 868 p. 25 : ut piscationem sibi iam olim a Domino conmissam veteranus ‑r (sc. Petrus) … ad finem usque mundi prosequeretur.
Alfan. carm. 37, 10 : claviger in celis, terris ‑r haberis.
Rog. Cadom. contempt. 597 : philosophus Varro, Petrus ‑r, et ecce / optinet iste polum, possidet ille lacum.
Rup. Tuit. Spir. iv 5 p. 144 : ‑r, ut homines piscaretur, fortissimi sillogismi hamum preacutum proiecit.
Bernard. convers. cler. 1, 2 p. 71, 7 : Simon Ioannis, ‑r hominum.
Suger. Ludov. VI 10 p. 54 : ad sepulchrum ‑is Petri.
Ioh. Bel. div. off. 138, 20 : cum vellent corpora separare, … responsum est celitus maiora esse ossa predicatoris (sc. Pauli), minora vero ‑is.
pour parler du pape ou de la papauté :
Petr. Damian. epist. 104 t. 3 p. 141, 23 (a. 1063-65) : imperatrix Agnes Romam adiit stulticiam ‑is.
Ioh. Sarisb. epist. 67 p. 102 : navem ‑is egregii ecclesiam esse scimus.
id. policr. vii 18 t. 2 p. 169 : eo quod imperatori non queritur successor sed ‑i.
Iulian. Vizeliac. serm. 19, 289 t. 2 p. 420 : Petri ‑is capellanus.
Innoc. III reg. 271 p. 374 (a. 1198) : in illius necessitatis articulo … quo tumescentibus scismaticorum cordibus nostri ‑is navicula tumultuosis fluctibus iactabatur.
Statut. Cisterc. p. 221 (a. 1198) : in navi nostri ‑is gubernatoria gerentes officium.

b d’autres apôtres, désignés par leur nom :
Radbert. in Matth. vii 1147 : misit Christus ‑es suos, Petrum videlicet et Andream, Iacobum et Iohannem probatos arte.
Petr. Damian. carm. B 27, 1 p. 116 : captator olim piscium, / iam nunc ‑r hominum, / tuis Andrea retibus / mundi non rape fluctibus.
Abelard. sic et non 25, 7 p. 168 : Iohannes rusticus, ‑r indoctus ; et unde illa vox, obsecro… (=
Hier. epist. 53, 4).
3 (péj.) dans l’expr. ‑es pecuniarum : Petr. Cantor abbrev. A 24 col. 90A : mille alia fraudis commenta, quibus loculos pauperum exhauriunt, facti ‑es pecuniarum non animarum.
B en parlant du Père :
Hildeb. Nov. Test. 11, 1 col. 1277B : ‑r Pater est ; mare, mundus ; Filius, hamus
(cf. Ps. Hildeb. Vet. Test. 40, 1 col. 1270).
C en parlant des anges :
Walth. Dan. sent. p. 323, 19 : quando ad litus pervenerit (sc. sagena) … ‑es angeli pisces bonos in vasa colligent, mali vero foras mittentur (cf. Matth. 13, 48).
piscatoria, ‑e f. v. s.v. piscatorius II.
piscatorile, ‑is n. [piscator] pêcherie :
Cartul. Belliloc. Lemov. 62 p. 112 (a. 893) : (dedi) ‑e ad integrum.
piscatorium, ‑i n. v. s.v. piscatorius II.
piscatorius, ‑a, ‑um forme piscatotorie : Acta duc. Norm. 42.
I (adj.) de pêche :
A qui relève de la pêche :
1 dans l’expr. ars ‑a désignant l’art du pêcheur
2 dans l’expr. tractus ‑us désignant un lot de pêche
B qui sert à la pêche, en parlant :
1 d’un bateau
2 d’un lieu
3 d’instruments ou de dispositifs
II subst. piscatoria, ‑e f. et piscatorium, ‑i n. :
A lieu de pêche, pêcherie :
1 en général
2 en précisant sa localisation
3 associée à d’autres dispositifs
B droit de pêche :
1 en général
2 avec précision sur le lieu, le temps de pêche, le nombre de pêcheurs
C pêche, produit (ou revenus) de la pêche
I (adj.) de pêche (
Ugutio deriv. P 35, 19 : piscor…, unde … et ‑us, ‑a, ‑um)

A qui relève de la pêche
1 dans l’expr. ars ‑a désignant le métier, l’art du pêcheur :
Mirac. Bav. I 1 p. 295, 51 : quia ‑e artis erat, nocte quadam excitus somno ut missa levaret retia ibat.
Cartul. Clun. 3621 t. 4 p. 786 (a. 1087) : unum de servientibus nostris … arte ‑a notum.
Cartul. Onia I p. 140 (a. 1096) : artem ‑am mitere, nec molendina facere.
Acta Ludov. VI 287 t. 1 p. 127 (a. 1129) : ut … aliqua ‑a arte excepto gurgite episcopi nullus ibidem audeat piscari.
Phil. Harv. cant. 2, 7 col. 262A : captus (piscis, sc. murenula) arte ‑a epulantium mensas ditat.
Bernard. serm. per ann. 3 p. 189, 27 : quid ergo docuerunt vel docent nos apostoli sancti ? Non ‑am artem, scenofactoriam, vel quidquid huiusmodi est.
Dan. Morl. philos. 193 p. 245 : piscator dicitur, non quia semper artem ‑am exercebit, sed quia maiorem aptitudinem piscandi habebit.
Transl. Honorin. III 8 p. 136 : vir … ‑e arti deditus.
2 dans l’expr. tractus ‑us désignant un lot de pêche :
Acta duc. Norm. 34 p. 129 (a. 1025) : (concedo) in fluvio Sequane … tractus ‑os, a loco qui dicitur Barfaldus usque ad eum locum qui dicitur Iosephsartum, cum fossatis ‑is tribus, et in loco qui dicitur Estindrap, tractum ‑um unum, cum fossatis iiiiºʳ similiter ‑is
(cf. Cartul. Lover. 2 p. 5 [a. 1026]). Cartul. Gemet. 12 t. 1 p. 41 (a. 1027) : lxta ambras salis et duos tractus ‑os.
B qui sert à la pêche, en parlant
1 d’un bateau :
Anast. chron. p. 257, 1 : ‑e navicule.
Freculph. chron. i 4, 6, 60 : sed cum pontem hibernis tempestatibus dissolutum offendisset, ‑a scafa trepidus transiit.
Acta duc. Norm. 220 p. 419 (a. 1060-66) : duas domos secus mare in portu…, cum duobus ‑is navibus et pari piscium amptione.
Rup. Tuit. Ioh. 13 p. 720, 351 : de ‑a navicula.
Doc. Port. reg. 168 t. 1 p. 205 (a. 1139) : cauto etiam vobis vestram ‑am navem in mari et in flumine.
Cartul. S. Ioh. Orbist. 4 p. 9 (a. 1182) : (concedo) quod dicti monachi … habeant vayssella ‑a, propria sive parcionaria, quantacumque voluerint vel potuerint habere in portu Olone.
Gunth. Par. hist. Const. p. 129, 69 : habebat … mille sexcentas ‑as naves.
2 d’un lieu
a où l’on pêche :
Acta duc. Norm. 42 p. 148 (a. 1015-26) : in sumitate gurgitis ‑totorie monachorum.
Acta pont. Rom. Gall. IV 6 p. 67 (a. 1105) : vasa sive corpus ecclesie…, cum aqua ‑a et aqua de Seboldi sclusa.
Cartul. Conch. 481 p. 349 (a. 1108) : de venis … ‑is, cum facte fuerint, ingenue concedimus terciam partem.
Cartul. S. Sever. Burdig. 147 p. 115 (s.d.) : quendam locum ‑um a Lagaha.
v.aussi supra II A2.
b d’où l’on part à la pêche :
Acta duc. Norm. 71 p. 208 (a. 1034) : cum portu ‑o.
3 d’instruments ou de dispositifs :
Cartul. S. Alb. Andeg. 851 t. 2 p. 321 (a. 1160-80) : cum omnibus ingeniis ‑is et cum tramallio faciant piscari.
Cartul. S. Germ. Prat. 243 t. 2 p. 23 (a. 1187) : instrumento ‑o quod dicitur penchun.
II subst. piscatoria, ‑e f. et piscatorium, ‑i n. DuC formes : picatorium : Cartul. S. Alb. Andeg. 395 t. 2 p. 4 (a. 998-1001). piscataria : Cartul. cath. Astur. 388 p. 314, 10 (a. 1070). piscaterium : Cartul. Austr. sup. 152 p. 223 (a. 1146). piscaturia : Cartul. Roton. 198 p. 155, 4 (IX s.). pischatoria : Doc. Exal. 96 (a. 969). Cartul. templ. Dozenc. D 4 (a. 1147).
A lieu de pêche, pêcherie
1 en général : Anseg. capit. 3, 91 p. 614 : (volumus) domos et ville et septa villarum et ‑a manu facta … eodem immunitatis nomine contineri.
Cartul. Compend. 1 p. 6 (a. 877) : culturam … cum ‑a concessimus.
Cartul. Conch. 4 p. 6 (a. 883) : mansum … cum ipsa pistoria et cambone ad ipsa ‑a aderente.
Cartul. Roton. 198 p. 155, 4 (IX s.) : per viam publicam usque ad ‑uriam.
Cartul. Engol. 43 p. 47 (a. 954) : terra cum pratis et cum ipsa ‑a.
Cartul. Avenion. p. 89 (a. 986) : ab occidente terras fiscales et ‑as, a meridie fluvium Rodani.
Cartul. S. Alb. Andeg. 395 t. 2 p. 4 (a. 998-1001) : aquam ad pic‑a faciendam.
Acta Phil. I 26 p. 78, 7 (a. 1066) : curtem cum ecclesia, ‑o, ceteris appenditiis.
rapprochée de banna ou venna : Acta duc. Norm. 34 p. 129 (a. 1025) : (concedo) in fluvio Sequane ‑am que dicitur venna sancti Leutfredi
(cf. Cartul. Lover. 2 p. 5 [a. 1026]). Helgaud. Rob. 26 p. 124 : portum Sequane qui dicitur Karoli venna, hoc est ‑a.
Dipl. Merov. spur. 13 p. 45, 25 (XI s.) : (cedimus) fiscum … cum ‑a que appellatur bana.
2 en précisant sa localisation :
Cartul. Belliloc. Lemov. 183 p. 257 (a. 829) : ipsam curtem … cum adiacentiis et iuxta fluvium Dornonie ‑is.
Cartul. S. Gervas. Foss. 2 p. 203 (a. 989) : concessit etiam decimum de totos pisces qui in ‑as de Ponte fuerint apprehensi.
Cartul. Talmund. 24 p. 50 (a. 1091) : dedit furnum unum infra burgum … et ‑am quam ipse habebat in flumine.
Cartul. Carrof. p. 56 (XI s.) : (cedimus) quamdam ‑am in fluvio Karantone factam … et aliam ‑am in Vigenna … quam quidam servus noster comparavit.
Cartul. S. Vict. Mass. 284 t. 1 p. 303 (a. 1076) : et damus una ‑a in Eza, et alia in Durentia, et una loca ad molinum faciendum.
Cartul. S. Vinc. Cenom. I 124 col. 81 (XI s. ex.) : (concessit) quandam ‑am apud Conedriacum sitam.
Carta a. 1105 (L. Duhamel, Le Canal de Vaucluse, Avignon, 1905, p. 11) : ut nullus illorum in rivis illarum paludum ‑as ibi faciat.
Acta Henr. II 205 t. 1 p. 342 (a. 1156-59) : cum decima acra pratorum eiusdem Petri, et cum ‑o in Humbre.
Cartul. Coron. 64 p. 141 (a. 1159) : finivimus querelam quam habebamus in quadam ‑a fratrum de Corona, prope molendinum eorum de Brolio.
en toponymie :
Cartul. Vizeliac. I 1, 74 : in villa que dicitur P‑a, que est sita super Hyonam fluvium.
3 associée à d’autres dispositifs, en part.
a un moulin :
Cartul. Nobiliac. 17 p. 32 (a. 857) : cum ipso farinario et ‑is.
Dipl. Caroli II 230 t. 2 p. 14, 6 (a. 861) : molendinum unum cum ‑o uno iuxta pontem.
Dipl. Ludov. Balb. 16 p. 50 (a. 878) : cum domibus, … farinariis, ‑is de ipso rivo Ferrarii usque in Palatiolum.
Dipl. Odon. 8 p. 39 (a. 889) : lateraciones vel adpenditia fluvium qui exinde currit cum farinariis et molinariis et ‑is.
Cartul. Matisc. 70 p. 59 (a. 937-62) : silve et ‑a et duo molendina.
Carta a. 1040-50 (Perrin, Recherches p. 258 n. 1) : villam cum ecclesia i et ‑a et molendinis.
Cartul. cath. Astur. 388 p. 314, 10 (a. 1070) : sic damus terras, vineas, … et totas arbusta fructuarias et infructuarias, … ‑arias, cessum vel regressum, et usque in cursibus molinarias.
Cartul. S. Petri Carnot. 41 p. 548 (c. 1090) : de farinariis seu de ‑is.
Hariulf. chron. iii 15 p. 129 : villam que dicitur Hasloas, cum farinariis et ‑is et omnibus sibi pertinentibus
(cf. Dipl. Carol. II). Cartul. Biterr. 108 p. 148 (a. 1107) : ipsos meos molinos de Vallis … cum paxeriis et ‑is.
Cartul. Vindoc. 444 t. 2 p. 223 (a. 1123) : medietatem duorum molendinorum … cum acquis et ‑is.
Cartul. hosp. Hier. 62, 13 p. 53 (a. 1123) : boscum, et erbam, et ‑a, et duo aripenta de terra ad vineam faciendam, et aquam, et unum locum mollini.
Acta pont. Hispan. 49 t. 1 p. 316 (a. 1130) : villare Hildesindi cum stagnis, ‑is, molendinis et adiacenciis suis.
Cartul. templ. Dozenc. D 4 p. 275 (a. 1147) : cum omnibus molendinis et molendinaribus et ‑chatoriis.
spéc., ‑a molendini : Acta Henr. II 34 t. 1 p. 136 (a. 1157) : centum anguillas in ‑a molendini Guerout.

b une écluse :
Cartul. Nobiliac. 55 p. 95 (a. 942) : in ipso loco super fluvium et in fluvium Vienne cedimus tibi unam clusam vel ‑um, cum omnibus misteriis (sic) a se pertinentibus.
Cartul. Biterr. 27 p. 22 (a. 958) : (donamus) cum ‑as et resclusas
(cf. ib. 39 p. 39 [a. 977]). Cartul. Salvan. 210 p. 169 (a. 1159) : duo ‑a in capitibus pauscerie.

c un port :
Acta duc. Norm. 3 p. 71 (a. 968) : predictam potestatem cum ‑is et portu iusta assertione reclamaverunt.

d une saline :
Cartul. S. Ioh. Ang. 2 p. 16 (a. 951 ?) : salinas trecentas areas et ‑as viginte duas.
Cartul. Conch. 17 p. 22 (a. 998-1010) : cum boscos, cum ‑as, cum salinas.

e un étang :
Dipl. Caroli II 44 t. 1 p. 123 (a. 844) : cum insula cuius est vocabulum Duniana cum suis ‑is, necnon stagnum quod dicitur Decimus cum suis similiter ‑is.
Cartul. Talmund. 3 p. 7 (a. 1056) : (dedi) dimidium stagni et ‑e.
B droit de pêche
1 en général : Hist. Langued. ii 61 col. 141 (a. 822) : (dono) in eodem pago illos regos cum ‑a.
Cartul. Compend. 8 p. 22 (a. 917) : flumen cum utrisque ripis et ‑a et navium transitu.
Hist. Langued. v 239 col. 479 (a. 1034) : ‑a fluminis et mari, seu rivis atque salinis, cum cortoriis et matrocibus et planitiis.
2 avec précision sur
a le lieu de pêche :
Helgaud. Rob. 15 p. 88 : ‑am Ligeritti fluminis benignissimus adtribuit.
Cartul. Lerin. 282 t. 1 p. 288 (a. 1102-10) : (tradidit) partem ‑i Civanie fluvii, ubi illabitur mari.
Cartul. Remens. 22 p. 262, 5 (a. 1113) : (contradidit) cursum etiam aque, et totum ‑um, a prato … usque ad divisionem territorii.
Cartul. Mont. Pessul. 442 p. 622 (a. 1123) : quicquid … possedit ab abbatibus monasterii Sancti Salvatoris in ‑is stagni.
Acta pont. Rom. Gall. I 236, 47 (a. 1147) : ‑am ante portam monasterii a muro civitatis usque ad vadum Sancti Pauli.
Cartul. Remens. 114 p. 329 (a. 1154) : ‑am quam Henricus comes donavit vobis in toto banno Cundati.

b le temps de pêche :
Acta duc. Norm. 32 p. 122 (a. 1021-25) : ‑am in fluvio Tolca per sabbati vesperum et diem dominicum integrum.

c le nombre de pêcheurs :
Cartul. S. Vinc. Cenom. I 363 col. 216 (a. 1035-55) : dono ‑am unius piscatoris.
C pêche, produit (ou revenus) de la pêche :
Cartul. S. Ioh. Ang. 6 p. 26 (c. 990) : in pago Alnense, que vocatur Epsnenda, de ‑a indominicatas decimas do ad locum Sancti Ioannis, et de ‑a ipsius loci censum relinquo.
Cartul. Avenion. 128 p. 150 (a. 1032 ?) : pro eo quod ipsa piscatoria que nominant Ausonis bene hedificatis … cedimus tibi de ipsa ‑a una medietatem.
Cartul. Talmund. 316 p. 234 (a. 1135) : (dedit) partem ‑e et decimum unius minete terre.
en précisant le lieu de pêche :
Cartul. S. Alb. Andeg. 317 t. 1 p. 359 (ante 1080) : donamus et medietatem ‑e nostre stagni nostri.
v. piscatum s.v. pisco.
piscatotorius, ‑a, ‑um v. piscatorius.
piscatria, ‑e f. DuC v. piscatoria.
piscatrix, ‑cis f. ici forme gén. pl. piscatriscum. ici employé adjt pour qualifier un navire de pêche :
Rotul. scacc. Norm. t. 1 p. 134 (a. 1195) : de venta v navium ‑scum (piscatoriscum
éd. Léchaudé d’Anisy t. 1 p. 41) quas Malvesin cepit in tempore guerre.
piscatum, ‑i n. DuC v. s.v. pisco.
piscatura, ‑e f. [cf. a. fr. pescheure] DuC pêche
I action de pêcher
1 au propre : Hugo S. Vict. didasc. ii 26 p. 42, 3 : venatio dividitur in ferinam, aucupium et ‑m.
Cartul. Sord. 115 p. 97 (a. 1136) : sic ‑e tempus et lucrum ammittebant.
dont le type est précisé :
Cartul. Vindoc. Sant. 35 p. 64 (a. 1045-82) : ut ipsi … ‑e ingenia, tam de filo quam de virga, quantumcumque opus esset abundanter ministrarent.
Hugo S. Vict. didasc. ii 26 p. 42, 6 : ‑a fit sagenis, retibus, gurgustiis, hamis, iaculis.
Cartul. Baioc. 132 t. 1 p. 159 (post 1166) : (concedisse) aquagium … percipiendum de ‑a que dicitur hokerie, pariter cum aquagio ‑e retibus facte.
2 en réf. à la profession des apôtres (cf. Matth. 4, 18 ; Marc. 1, 16) : Sedul. Matth. p. 125, 26 : hi piscatores eliguntur spiritales, siquidem a corporali ad spiritalem electi sunt ‑m.
Guill. S. Dion. Odon. Diogil. 10, 64 p. 100 : ipse (sc. filius hominis) non tam ex phylosophorum studiis quam ex retibus et ‑a apostolorum quosdam elegit.
II lieu, droit et produit de la pêche (les sens A, B et C sont souvent difficiles à distinguer)
A lieu de pêche, pêcherie
1 en général : Cartul. Carcas. t. 2 p. 225 (a. 951) : et in villa Salsas et in villa de Canoras, ‑s.
Dipl. Otton. I 447 p. 606, 10 (spur. 965) : (subtitulare) in Mirewoldo, mansos v et ‑m i, in Henwizh, molendinum dimidium et dimidiam ‑m et curtile i.
Carta a. 1010-32 (Marca, Béarn i 325 [note]) : ‑m … sine ulla contradictione investitem, et in salinis quandam pagensem, … cum patella salinaria
(cf. Cartul. S. Vit. Virdun. 33 t. 1 p. 436 [a. 1031]. Dipl. Conr. II 166 p. 220, 2 [a. 1031]). Carta a. 1096-1103 (Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine app. 2 p. 708) : est ibi ‑a, a ponte … usque ad molendinum.
Cartul. Remens. 41 p. 278 (a. 1125) : protestatus est … eandem ‑m cum terra violenter pervasisse.
Acta pont. Rom. Gall. II 210 p. 312 (a. 1181) : duas ‑s in eadem villa.
associé ou opposé à vivarium : Cartul. S. Evod. Bran. 20, 8 p. 171 (a. 1150) : vivarium quod est apud Anci, et ‑m cum universa superiore aqua que ad eam pertinebat … dedit.
Magn. brev. p. 155 : anguille ex ‑a mm, ex vivario mmmm.
dans les expr. ‑a dominica : Cartul. S. Vict. Mass. 425 t. 1 p. 429 (a. 1031-2) : ‑s dominicas et medietatem parrochie.
‑a indominicata : Cartul. Remens. 51 p. 286 (a. 1129) : recognovit … ‑m vero propriam et indominicatam Sancti Theoderici, usque ad furcaturam qua dividitur aqua ipsa ad molendina…, et usque ad fossam vel vivarium…, supra vero communem.
2 en part.
a avec mention de son personnel :
Dipl. Henr. II 340 p. 434, 20 (a. 1015) : ‑m quoque, que ab antecessore iniuste fuerat ablata, eidem loco restituit cum piscatoribus et terra ad eosdem pertinente
(cf. Dipl. Conr. II 166 p. 221, 5 [a. 1031]). Cartul. S. Michael Mos. 92 p. 318 (a. 1106-50) : dedit ‑m in Mosella, donans unum de suis piscatoribus cum possessione et familia sua.
Acta pont. Rom. Gall. A 29 p. 65 (a. 1145) : manum piscatoris de Parlisia cum ‑a et possessione eorum.

b servant de repère topographique :
Cartul. Roton. 198 p. 155, 2 (IX s.) : ita ut … habeatis potestatem ad faciendum, finem habens a ‑a … ad albam spineam in quadrivium.

c dans une énumération de biens fonciers :
Cartul. S. Bened. Floriac. 26 t. 1 p. 70 (c. 876) : cum … silvis, terris cultis et incultis, ‑is, molendinis.
Dipl. Henr. II 340 p. 433, 9 (a. 1015) : dedit … ‑m bonam apud Tilliacum et decimam arietum
(cf. Carta a. 1031 [Duvivier, Actes i p. 92]). Dipl. Phil. I 120 p. 305, 23 (a. 1090) : liceat … habere et cammas et furnos et artes et molendinos et ‑s et viridiaria et mercatum
(cf. Cartul. Remens. 69 p. 242, 12 [a. 1090]). Cartul. S. Alb. Andeg. 409 t. 2 p. 18 (a. 1082-1106) : ‑m de Famart et pratorum triginta arpennos.
Acta pont. Rom. Gall. I p. 189, 11 (a. 1114) : quicquid … in campis, in pratis, in ‑is, in molendinis … confirmamus.
Cartul. Avenac. 7 p. 76 (a. 1137) : sedem molendini in eodem alodio, et ‑e, et furni bannalis.
Acta Henr. II 10 t. 1 p. 105 (a. 1156) : cum omnibus decimis eiusdem ville, in pratis et bladis et ‑is.
Acta Pont. 62 p. 94, 12 (a. 1159-60) : ubicumque autem molendina, sive prata, sive ‑s habet, similiter libere possidenda concedo.

d associée à un moulin :
Acta duc. Norm. 13 p. 88 (a. 1011) : duo molendina cum fertili ‑a.
Cartul. Remens. 41 p. 278, 3 (a. 1125) : reclamante ecclesia … de ‑a que est in Vidula, inter molendinos ipsius ecclesie
(cf. Acta Phil. Aug. II 571 p 121, 1 [a. 1197]). Cartul. Mont. Mart. p. 108 (a. 1171) : molendinum quoddam et ‑m eiusdem molendini.
Cartul. Talmund. 421 p. 368 (c. 1210) : (dedit) quadraginta areas salinarum et unum vaseium et unam ‑m in molendinis suis.
Cartul. S. Steph. Wangion. 99 p. 219 (a. 1224) : vendidisse … ‑m ipsius molendini.
B droit de pêche
1 en général
a le plus souvent au sing. : Concil. S. Dion. p. 692, 28 (a. 829/30-32) : et ‑m in Tellis.
Carta a. 950 (DuC) : ‑a bannalis.
Cartul. Talmund. 286 p. 277 (c. 1130) : habitator stagnum illud cum tota ‑a tranquilla pace possideat.
ib. : ‑am vendicare et relevamentum moriente abbate … sibi nitebatur.
Acta Ludov. VI 350 p. 232, 22 (a. 1134) : ‑m quam Parisius in Secana habebamus
(cf. Cartul. S. Martin. Camp. 203 t. 2 p. 16 [a. 1134]. Cartul. Mont. Mart. p. 61 [a. 1134]). Mem. Autiss. p. 36 (a. 1134) : ‑m etiam utriusque fluminis in proprios usus eiusdem monasterii concesserunt.
Acta pont. Rom. Gall. E 44 p. 77 (a. 1163) : ‑m de aqua Laignie.
Cartul. S. Cruc. Burdigal. 121 p. 143 (a. 1200) : concessi … ‑m in fossatis que sunt, vel que poterunt fieri infra stagnum et riveriam.

b rarement au plur. : Cartul. Vindoc. 219 t. 1 p. 343 (ante 1070) : donavit eis tractum sagene unius in universis aquis, ubicumque ‑as habere dinoscitur.

c dans l’expr. ius –e (cf. supra I1) : Cartul. Sord. 115 p. 96 (a. 1136) : ius autem ‑e tale erat…
2 en part.
a associé à d’autres droits banaux :
Cartul. S. Nicol. Prat. 19 p. 51 (a. 1083) : dimidiam partem vivarii et … molendini, pascua et opportunitates eiusdem ville, et in aqua … ‑m ad opus monachorum.
Cartul. Absiens. ii p. 128, 18 (s.d.) : dedimus medietatem molendini et stanni et ‑e que est in riberia.
v.aussi infra C3. spéc., dans l’expr. aqua et ‑a : Cartul. hosp. Castrodun. 21 p. 15 (a. 1173) : cum … et medietatem aque et ‑e, quantum territorium … extenditur, sui iuris esse assereret…, recognovit … medietatem supradicte piscationis et aque nostri iuris fuisse et esse debere.
Acta Phil. Aug. I 182 p. 217, 28 (a. 1186) : suscepit iiiiºʳ molendinos … cum aqua et ‑a.

b avec mention
α du temps de pêche :
Cartul. S. Cyr. Nivern. 76 p. 128 (c. 1080) : concessit eis … et in suis gurgitibus ‑m ante festivitatem sancti Cyrici, ut vigilia eiusdem martyris canonici habeant inde refectionem.
Cartul. Font. Ioh. 10 p. 324 (a. 1179) : dono ei ‑m eiusdem stagni, quoties abbas illo venerit.

β du produit de la pêche :
Cartul. Neron. Vil. 36 p. 329 (c. 1110-20) : donavit … ‑m piscium.
C produit de la pêche
1 en général : Theod. S. Trud. Rumold. p. 216, 87 : iactis retibus nobilem ‑m haurit.
2 objet de taxation, de redevance :
Cartul. S. Martin. Sparn. 9B p. 130 (a. 1145) : in ‑a … quinque solidos.
Magn. brev. p. 158 : operibus ‑e et varie cclxv lib. xi sol. ii den.
ib. p. 165 : ex ‑a nichil, ex corveis xxxii sol.
3 servant de redevance (associé au sens B) :
Acta Phil. I 79 p. 202, 5 (a. 1075-76) : dimidiam ‑m in duabus aquis, et anguillas de altera aqua, et sex aquaturas.
Cartul. Molism. i 15 p. 22 (a. 1090-1111) : ‑m et gauream et omnes consuetudines quas rustici predicte ville ei debebant
(cf. ib. i 14 p. 21 [a. 1076-77]. ib. ii 694 p. 505 [a. 1076-81]). Cartul. Talmund. 20 p. 107 (c. 1074-1127) : in quo abbas mediam partem ‑e clamabat.
Carta a. 1196 (Arch. hist. Poitou 11 p. 411) : dedimus eciam predicte abbacie partem illam ‑e quam accipiebamus in portu Olone, et partem feodi vinearum quod in Olona possidebamus.
v. piscaria s.v. piscarius III et piscatoria s.v. piscatorius II.
piscaturia, ‑e f. v. piscatoria s.v. piscatorius II.
piscazo, ‑nis f. v. piscatio.
piscecariolum, ‑i n. v. picicariolum.
piscenarius, ‑i m. DuC v. piscinarius.
pisceninus, ‑a, ‑um [piscis ; erreur pour piscinus ?] de poisson :
Hraban. cena p. 148, 9 : Ionas (accepit vestem) ‑am (v. lect. piscinam ;
cf. Ion. 2, 1). v. piscinus.
piscens indécl. [piscor] pêcheur :
Osbern. deriv. P liii 5 : hic et hec et hoc ‑s, i. piscans, nomen indeclinabile
(cf. Ugutio deriv. P 35, 18). ib. p459 : ‑s, indeclinabile, dicitur pro piscans.
piscerna, ‑e m. DuC v. pincerna.
pisceus, ‑a, ‑um
1 de poisson :
Cartul. Vindoc. 515 t. 2 p. 346 (c. 1147) : ut infirmarius … infirmis fratribus de carne ferina, et sanis (sic)‑is in refectorio … provideat.
Girald. itin. Cambr. ii 3 p. 115 : de caudis quoque ‑is, ut aiunt, potius quam carneis, pauca interserere non inutile reputavi
(cf. id. descr. Cambr. i 5 p. 173).
2 en forme de poisson (?) :
Catal. thes. Germ. 23, 30 p. 33 (a. 900-950) : mosen i cum patena ‑a.
pischalia et pischaria, ‑e f. v. piscaria s.v. piscarius III.
pischerium, ‑i n. v. piscarium s.v. piscarius IV.
pischina, ‑e f. v. piscina.
pischinella, ‑e f. [dim. de piscina] petit bassin :
Mon. hist. Neap. i p. 111, 13 (a. 969) : loco cum arboribus et cum integra ‑a.
[pischopatus, ‑us m. fautif pour episcopatus : Cartul. capit. Pis. 65 p. 185, 22 (a. 1034) : sunt pertinentes suprascripte ecclesie et canoniche seo domui et ‑i (pour canonicheseo domui etpischopatui ?) sancte Marie
(cf. ib. 56 p. 165, 52 [a. 1025]).]
piscia, ‑e f. [cf. occit. pesquiu] (droit de) pêche :
Cartul. Ruscell. priv. p. 65 (a. 1181) : dimittimus etiam piscatoribus illam ‑m (glosé decimam ?) magnorum piscium.
v. pisca.
piscicularius, ‑i m. [pisciculus] poissonnier :
Cartul. Remens. 314 p. 435, 33 (a. 1199) : (dedimus) quadraginta solidos censuales in stallo Morelli ‑i, … et decem solidos in stallo Vicandi carnificis.
pisciculus, ‑i m. formes : piciculus : Odo Clun. Ger. B p. 382. pissiculus : Aynard. gloss. P 219 p. 18. petit poisson, friture
1 en général (Osbern. deriv. P liii 2 : piscis…, unde hic ‑s, ‑i, diminutivum
[cf. Char. gramm. p. 120, 1. Ugutio deriv. P 35, 16]) : Donat. Mett. Ermenl. p. 683, 19 : de ‑o ex fundo Ligeris eius virtute educto, de quo omnis eius congregatio est refecta.
Ioh. Scot. ier. Dion. xv 36 p. 296 : ‑mque in profundo aquarum natitantem.
Odo Clun. Ger. A 69 p. 320 : cum forte reperit ‑m in littore expositum et palpitantem, qui ipso vidente de aqua exilierat.
id. Ger. B p. 382 : pic-us semipedalem habens mensuram de flumine exiliens.
souvent au plur. : Hrostv. Mar. 130 p. 9 : ‑os, pecudes, serpentes atque volucres / congaudere suis donasti sedulo pullis.
Vita Landel. I 10 p. 211 : et mare velivolum cum germine ‑rum.
Guido Basoch. epist. 23 p. 98, 21 : sed neque ‑i remanent in gurgite tuti, / sed rapit aptatis ars mea quemque dolis.
par anal., objet (précieux) en forme de poisson :
Catal. thes. Germ. 43, 17 p. 50 (a. 1025) : ‑i sex aurei cum smaldo.
2 dans l’expr. ‑s parvus (Aynard. gloss. P 219 p. 18 : afforus est pissiculus parvus, qui amo capi nequit
[cf. Isid. etym. xii 6, 40. Lib. gloss. AF 98 p. 39]) : Paul. Alb. epist. 3, 2, 2 p. 154 : postremo volente me minimo subvectum navigio … parvos de Latinorum stagnis ‑os legere
(cf. Rufin. Orig. in Rom. pref. Rufin.). Pass. Fel. Spolet. p. 475, 8 : assabatur a foris sanctus Felix, ut ‑s parvus.
Sigebert. Gembl. chron. p. 353, 14 : alii etiam ‑os parvos de celo pluisse ferebant.
3 servant de nourriture
a aux cétacés :
Ps. Hugo S. Vict. best. ii 36 col. 83A : quasi quibusdam odoribus diabolicis inescati, subito absorbentur ab eo quasi ‑i minuti.
Ps. Theob. Vern. physiol. 8 col. 1221C : cetus … callidus os aperit, / unde velut hamum se flatus reddit odoris, / ad se ‑os ut trahat exiguos.

b aux hommes :
Wormon. Paul. 21 p. 226 : paucis pro omni ferculorum regalium luxu ‑is reficiebatur.
Petr. Damian. carm. A 80 p. 68 : non mirum, Petrus, si sit mihi semper egenus, / cum generent medios flumina ‑os.
Gratian. decr. D 82, 5 col. 292, 25 : diebus … dominicis et precipuis festis modico vino et ‑is atque leguminibus recreetur, sine carne et sagimine, ovis et caseo.
Ioh. Sarisb. policr. viii 7 p. 269, 15 : quis Cesare Augusto frugalior, qui in summo fastigii culmine secundario pane et ‑is, quos vulgo spinaticos vel ripiliones vocant, contentus erat ?
en réf. à la multiplication des pains (cf. Matth. 15, 32-39) : Smar. coll. col. 408A : quod vero de septem panibus et ‑is paucis quatuor milia hominum saturavit, divine opus esse virtutis.
Petr. Subd. Georg. p. 343, 2 : illius virtute quinque milia et quattuor milia hominum ex modico pane et paucis ‑is satiata
(cf. Richard. S. Vict. except. II xiii 13, 10 p. 488).
en part., dans l’alimentation monastique :
Amalar. (?) inst. sanct. 22 p. 453, 25 : cibus eius (sc. de repromissione nate) holus sit et simila, raroque ‑i
(cf. Hier. epist. 107, 10, 1). Bened. Anian. conc. 48, 11, 6 p. 417, 182 : vivant enim solis holeribus et leguminibus, raroque ‑is fluvialibus vel marinis
(cf. Hier. epist. 58, 6, 8). Vita Sadalb. p. 63, 5 : ‑i, vel alia quelibet monasticis usibus apta.
Iulian. Vizeliac. serm. 21, 378 t. 2 p. 478 : cum Ieronimus monacho ‑os paucos indulgeat, eis nec capitati sufficiunt.
4 spir., en relation avec les apôtres, pêcheurs d’hommes :
Alcuin. epist. 203 p. 336, 33 (a. 800) : duos ‑os…, de apostolice fidei pera prolatos, vestre sanctissime auctoritati direxi.
Gaufrid. Adm. dom. 70 col. 498A : angelicos quidem spiritus … mystico ‑rum nomine iterata valemus significatione advertere.
piscifer, ‑a, ‑um [piscis et fero] poissonneux :
Chron. Noval. iii 7 (MGH, Script. VII) p. 99, 22 : dua flumina, una vero … pergens per Italiam semper turbida, paucos ferens pisces…, alia namque discurrit per Galliam provinciam, valde ‑m et claram.
Vita Walar. 14 p. 166, 4 : alio … ex latere torridus discurrit fluvius ‑e Sommine.
piscifluus, ‑a, ‑um [piscis et fluo] poissonneux :
Theodulf. carm. 49, 13 p. 550 : ‑i Rheni transivi in robore ripas, / ut citius possem eius adire locum.
piscigenus, ‑a, ‑um [piscis et gigno] de poisson :
Epist. Tegerns. I 10 p. 12, 9 (a. 994) : mittimus ad nobilem celsitudinem vestram … nostrum pascha ‑a largitione iubeatis iucundari.
[piscillianista, ‑e m. fautif pour priscillianista : Radulf. Niger chron. I (éd. Anstruther) p. 48 : eo tempore fuerunt heretici ‑e.
]
piscina, ‑e f. FEW viii 582. formes : pischina : Mon. arch. Neap. iii 193 p. 29 (a. 982) et passim. Cartul. S. Greg. Mai. 25 p. 70, 17 (a. 1178) et passim. pisina : Doc. Viquer. 2 p. 12, 12 (a. 974). pissina : Carta a. 830 (Manaresi, Placiti i 40 p. 126-127). Doc. comm. Ven. I 16 p. 17 (a. 1086). Fund. Mur. 27 p. 80, 6 (XII s. med.). Cartul. S. Vict. Var. p. 223, 12 (a. 1198). pixina : Doc. Viquer. 196 p. 283, 3 (a. 1198). piscine.
I en général :
A bassin artificiel :
1 réservoir, bain
2 spéc., dans les églises, bac de lavage, piscine
3 par anal., à propos d’un lac
B bassin à poissons :
1 en général
2 pêcherie, lieu aménagé pour la pêche
C
par ext., (produit de la) pêche
II (en contexte théol.) en réf. à des bassins évoqués dans les Écritures :
A dans l’Ancien Testament :
1 cf. ii reg. 2, 13
2 cf. cant. 7, 4
B dans le Nouveau Testament
C interprétations spirituelles :
1 à propos des « trois piscines » scripturaires
2
par ext., bassin de purification
I en général
A bassin artificiel
1 réservoir, bain (
Sedul. Donat. mai. 3 p. 377, 1 : catachresis est usurpatio nominis alieni, ut … ‑m que pisces non habet
[cf. Don. gramm. iv 400, 2. Hugo S. Vict. gramm. 20 p. 151, 2211]. Osbern. deriv. P liii 7 : a pisce…, et hec ‑a, eo quod minime ibi sit piscis.
Alex. Villa Dei doctr. 2506 p. 168 : sic pisce carens ‑a vocatur.
Ugutio deriv. P 35, 19 : a piscis, … et hec ‑a, ‑e, per contrarium, quia non habet pisces.
Guill. Brit. summa p. 562 : ‑a appellatur aqua collecta non habens pisces
) : Acta duc. Norm. 222 p. 423 (a. 1063-66) : inter mansionem Odonis et Scaiioliolum ‑m eis facere concessit.
Doc. comm. Ven. I 16 p. 17 (a. 1086) : usque in rivo et latrinas quas habet in predicta pissina.
Gesta Franc. Hier. 2 p. 8 : mittebant zonas atque panniculos in ‑m, et inde exprimebant aquam in os suum
(cf. Hist. de via Hier. 4 p. 175). Gesta Franc. expugn. Hier. 32 p. 511 : ante cuius ecclesiam ‑a aque a Francis inventa est, veteris ‑e vestigia adhuc retinens.
Cartul. Cupersan. 62 p. 139, 4 (a. 1100) : una casa cum curte et sortione de ‑a intus predicta civitate.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xix 18 p. 911 : erant ibi ‑e marmoree, aquis redundantes limpidioribus.
ib. xx 28 p. 994 : erat enim ibi vetus et ingentis magnitudinis ‑a, que ad usum universi exercitus aquarum ministrabat copias.
Vita Steph. Obaz. i 28, 6 p. 84 : edificavit etiam claustrum et regulares … mansiones, inter quas et ‑m aque eleganti opere fabricatus est.

en part., d’irrigation :
Andr. S. Vict. Eccl. p. 104, 397 : aquas in unum locum propter pomiferarum irrigationem arborum collectas, ‑s ob piscinarum similitudinem appellat.
Doc. Norm. Sicil. 79 p. 196 (a. 1183) : ut faciant ibi ‑m ad rigandas inibi futuras erbas et domesticas arbores.
ou d’alimentation :
Petr. Comestor hist. schol. col. 1408D : castrametati sunt iuxta aqueductum ‑e superioris, … et abstulerunt civibus aquam exterioris ‑e.
associé à une citerne, à un puits :
Cod. Cavens. ii 229 p. 22, 3 (a. 965) : aquis, cisternis, facora, ‑e.
Cod. Bar. I 29 p. 54 (a. 1082) : puteis, cisternis, ‑is, torrentibus.
2 spéc., dans les églises, bac de lavage, piscine :
Udalr. consuet. Clun. ii 30 col. 720D : ut subdiaconus et ministri pacem acceperint, manus abluere in ‑a que est prope altare non negligunt.
ib. iii 14 col. 758C : aqua … mane vero infunditur … in ‑m super quam calices lavantur.
Consuet. Ungiac. 6, 24-33 p. 51 : ad tergendum stuppas vel pannum lineum preparare, et post tersionem in ‑m ad hoc deputatam comburere ; … singulas lavaturas in ‑m fundens.
Petr. Cantor sacram. i 62-66 p. 159 : aliis placet quod (sacerdos) exhauriat calicem…, et elambat postea in sacrario in ‑a, mundissimo panno … tergat interius, … et in ‑m infundat.

en part., dans une liste d’objets liturgiques :
Petr. Cell. tabern. Moys. I A 2 p. 178, 130 : calix cum patena ibi est, ampulla olei et chrismatis, ampulla vinaria…, pelves, thuribulum, candelabra, ‑a, lampades.
3 par anal., à propos d’un lac (
Alan. Ins. dist. col. 901B : ‑a dicitur lacus in quo non est piscis ; et dicitur ‑a per antiphrasim
) : Guill. Tyr. hist. rer. transm. viii 2 p. 323 : ad superiorem ‑m, que hodie vulgari appellatione dicitur lacus Patriarche.
de la mer :
Beninc. Rain. 102 p. 367 : subito tanta tranquillitas in mari facta est, ac si mare ‑a factum esset.
B bassin à poissons
1 en général : Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. p. 54 : euripus vel ‑a, fiscpol.
Summ. Henr. v 17 t. 1 p. 229, 403 : vivarium vel ‑a, wiari
(cf. ib. iv 15 t. 2 p. 77, 189 : wiere).
Papias* f. 176b : ‑a, dicta quod sit piscibus plena
(cf. Guill. Brit. summa p. 562).
en part., pour situer une pêcherie :
Carta a. 830 (Manaresi, Placiti i 40 p. 126) : in pischaria illas ad pissina Fischina
(cf. ib. p. 127).
2 pêcherie, lieu aménagé pour la pêche
a en général : Cartul. Engol. 135 p. 129 (a. 852) : mansiones etiam…, terras apsas, cum ‑is.
Dipl. Rodulf. Franc. reg. 18 p. 80, 17 (a. 932) : tertiam partem ‑e…, cum mancipiis vel reliquis rebus ad eandem ‑m pertinentibus.
ib. 19B p. 87, 16 (a. 932) : servientes tres qui sunt subditi ad ‑m.
Doc. Viquer. 2 p. 12, 12 (a. 974) : secunda pecia de vites in pisina.
Mon. arch. Neap. v 528 p. 315 (a. 1108) : de integra ‑hina frabita, et de atrium suum ante se et de cursora ante eas, posita vero intus anc civitatem Neapoli.
Cartul. Tull. 463 (Mortet, Recueil I p. 352) (a. 1114) : preterea dedit monachis locum in aqua ubi ‑a edificaretur, piscibus capiendis idonea.
Mon. arch. Neap. vi 579 p. 55 (a. 1120) : cum arboribus et fructoras suas, et cum ‑is et palmentas seu subscetorias illorum
(cf. ib. vi 611 p. 131 [a. 1130]. Cartul. S. Greg. Mai. 43 p. 118, 16 [a. 1191/2]). Cartul. S. Greg. Mai. 25 p. 70, 17 (a. 1178) : una plana, in qua est constituta ‑hina et palmentum et subscettorium suum simul frabitis
(cf. ib. 29 p. 80, 32 [a. 1180]). Acta Henr. II 747 t. 2 p. 388 (a. 1181-89) : sedem unius ‑e in aqua sua.
Cartul. S. Vict. Var. p. 223, 12 (a. 1198) : prima quarum petiarum est sedimen, et dicitur in Pindi prope pissinam.
spéc., dans l’expr. ‑a communis : Mon. arch. Neap. iii 193 p. 28-29 (a. 982) : tradidimus vobis … tres portiones nostras de ‑china communi et de atrium suum, simulque et cum introitas suas … infra iamdictum anditum communem omnibusque sivi pertinentibus, quod est memorata ‑china commune … a parte occidentis coheret parietem betere simul et regia communis qui exiet ab ibsa ‑china communis … de ibidem ad ipsa ‑china communis introitum abere debeatis vos.
ib. v 528 p. 315 (a. 1108) : abet memorata regiola pictula qui ingredit at memorata ‑china commune
(cf. ib. 404 p. 27 [a. 1064]).
b sur une rivière :
Dipl. Rodulf. III Burg. 83 p. 233, 11 (a. 998) : pertinent … portus de Osa, Vivariacum, ‑eque aliquot.
Cartul. capit. Cur. 1 p. 4 (XII s. med.) : (dedit) ‑m in aqua Reni ad Farsum cum omni iure.
Cartul. hosp. Hier. 650 p. 439 (a. 1183) : dedi etiam ei Botie fluvium, cum loco ‑e et molendini.

c sur la mer :
Dipl. Caroli II 338 t. 2 p. 253, 6 (a. 866-70) : superaddentes … ‑as supra mare
(cf. Dipl. Ludov. Balbi 30 p. 90, 24 [a. 879]. Dipl. Odon. 52 p. 204, 1 [spur. 893]). Ioh. VIII epist. 16 col. 661B (a. 876) : superaddens in Murocincto mansum unum, Malcas etiam et ‑as super mare, et Cubonimaci culte terre bonaria xxiv.
C
par ext., (produit de la) pêche :
Acta duc. Norm. 202 p. 389 (a. 1051-66) : ‑e et tractus decimam in Sequana
(cf. Cartul. S. Trin. Rotom. 46 p. 445 [a. 1050-66]).
II (en contexte théol.) en réf. à des bassins évoqués dans les Écritures
A dans l’Ancien Testament
1 cf. ii reg. 2, 13 : Hildeb. (?) lib. reg. ii col. 1241D : in Gabaon veniunt Ioab, Abner et agmina bina, / et prope ‑m parte sedent varia.
Petr. Comestor hist. schol. col. 1325D : Ioab autem et pueri David occurrerunt eis ad ‑m Gabaon.
2 cf. cant. 7, 4 : Gaufrid. Autiss. serm. 100-102 p. 187 : quibus utique tamquam ‑is affluentia quedam necessaria est aque sapientie salutaris in meditationibus suis, ut spiritualia querant et sapiant ; sint ‑e in Esebon, in cogitationibus, ut mundos inibi pisces nutriant affectus puros et acceptabiles Deo.
Alan. Ins. dist. col. 901B : oculi tui sicut ‑e in Esebon, quod cingulum meroris interpretatur et significat sanctos qui … caste et sobrie vivunt.
B dans le Nouveau Testament :
Gaufrid. Vindoc. epist. 168 p. 378 (a. 1119) : si ad ‑m salutaris aque … propriis pedibus non potes venire, saltem bone voluntatis gressibus accede
(cf. Ioh. 5, 4). Petr. Riga aurora evang. 2155 t. 2 p. 508 : infirmos sanans Christum ‑a figurat, / qui mundum sanat et mala nostra lavet.
Inscr. lat. Gall. xvii 28 p. 92 (XII-XIII s.) : angelico tactu Siloe ‑a movetur, / languens sanatur primus quicumque lavatur.

en part., du Temple de Jérusalem, dans l’expr. ‑a (super)probatica, piscine probatique (cf. Ioh. 5, 2) : Saew. Terr. Sanct. 327 p. 68 : prope superprobatica ‑a.
Gaufrid. Adm. dom. 27 col. 183, 23 : probatica ‑a, quasi pecualis piscina, eo quod lavare in ea sacerdotes pecora solebant, que in holocaustum Domini offerenda erant
(cf. Beda homil. evang. 1, 23, 17). Ioh. Wirz. descr. p. 136, 1409 : non longe per diverticulum est probatica ‑a…
Richard. S. Vict. except. II x 3, 28-29 p. 379-380 : porta gregis erat illa ubi erat probatica ‑a, i. ovilis ‑a, quia ibi abluebantur carnes ovium que in sacrificio ponebantur.
ib. xii 2, 3-7 p. 461 : ‑a probatica, i. ovilis, … conversationem designat sanctam et religiosam… ; habet ista ‑a quinque porticus propter quinque sensus corporis.
Ps. Petr. Bernard. epist. col. 1176A (spur. 1172) : erat Ierosolymis probatica ‑a, ubi mota aqua qui prius descendebat in eam sanabatur.
Alan. Ins. dist. col. 901B : unde probatica dicitur a ‘probaton’, quod est ovis vel pecus, quia in ea (sc. probatica ‑a) abluebantur membra pecudum.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xi 1 p. 451 : secus lacum qui tempore antiquo probatica dicebatur ‑a.
C interprétations spirituelles
1 à propos des « trois piscines » scripturaires (cf. Is. 7, 3 et 22, 11 ; Ioh. 5, 7) : Hugo S. Vict. scala iii 1 p. 227 : sciendum est quod tres sunt ‑e, una diaboli, alia mundi, tertia Dei… ; prima dicitur confusio, cuius porticus sunt negligentia Dei, curiositas seculi.
ib. 2 p. 237 : ‑a mundi cupiditas potest intellegi… ; huius ‑e porticus oblivio Dei, ignorantia veri boni, appetitus corporalis emolumenti, amor sui, contemptus proximi.
Bernard. sent. 2, 125 p. 48, 3 : ‑e tres in scriptura inveniuntur, vetustas erroris…, sensualitas carnis…, perspicacitas rationis.
par anal., (des trois parties) d’une œuvre :
Gerard. Ither. conf. spec. 18, 17 p. 364 : comparemus tres libellos huius voluminis, … tribus ‑is de quibus hauriamus aquam nobis pernecessariam, i. doctrinam salutiferam.
ib. 19, 2 p. 364 : unaqueque ‑a habet suam aquam et quinque porticus sibi pernecessarias ; prima habet aquam salutis, secunda continet aquam ablutionis, tertia obtinet aquam refocillationis ; prima est in convallibus, secunda in montibus, tertia est in paradisi amenitatibus.
2
par ext., bassin de purification :
Const. Constant. 7 p. 70, 100 : ipse (sc. Silvester) tibi ‑m pietatis ostendet, in qua dum te tertio merserit, omnis te valitudo ista deseret lepre
(cf. Cod. Ital. ii p. 687, 40). Ioach. Flor. evang. iii p. 317, 6 : sanatus est pauper, qui non habebat hominem qui eum mitteret in ‑m
(cf. Aug. cons. evang. ii 45, 94). au fig. : Mirac. Macar. 5 p. 105, 33 : perveniens ad ‑m misericordie, tumulum videlicet beati Macharii
(cf. ib. p. 106, 12).
piscinale, ‑is n. et piscinalis, ‑is m. DuC forme pissinale : Cartul. S. Mar. Mai. Rom. p. 175, 15 (a. 988). lieu de pêche, pêcherie (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. p. 58 : ‑e, fisc-hus
) : Cartul. S. Mar. Mai. Rom. p. 175, 15 (a. 988) : a tertio latere, pissinale et terra de monasterio
(cf. ib. p. 180 [a. 1020]). Carta a. 1121 (DuC) : et qualiter venit ipsam viam revolvendo usque ad ‑em ei pertinentem.
piscinaria, ‑e f. [piscinarius] DuC (droit de) pêche, pêcherie :
Carta a. 1105 (DuC) : (dedi) unam ‑m anguillarum.
piscinarius, ‑i m. formes : piscenarius : Carta a. 1123 (EHR 14 [1899] p. 429). piscionarius : Cartul. Mai. Mon. Vindoc. 117 p. 190 (a. 1055). pissonarius : Cartul. Mai. Mon. Bles. 20 p. 25, 21 (a. 1037-64). poissonnier, chargé de la pêcherie :
Innoc. III reg. x 14 col. 1112C (a. 1207) : infirmarius et ‑us abbatie a capitulo eligantur.
dans une liste de témoins, surnom (?) :
Cartul. Mai. Mon. Bles. 20 p. 25, 21 (a. 1037-64) : Tetbaldus pissonarius.
Cartul. Mai. Mon. Vindoc. 117 p. 190 (a. 1055) : s(ignum) Tetbaldi ‑onarii
(cf. Lib. serv. p. 93, 15 et 105, 10 [a. 1064]). Carta a. 1123 (EHR 14 [1899] p. 429) : fuerunt presentes … Gilbertus ‑enarius, Aluricus lignorum venditor.
v.aussi peissonerius.
piscinirus, ‑a, ‑um [piscis ; pour piscinius ?]
adj. de couleur, pers (?) :
Doc. cath. Ovet. 19 p. 77 (a. 908) : casullas numero xvcim, … unam alban (sic)et aliam cardenam, ‑as iias, caperna iª.
v. piscinius.
piscinius, ‑a, ‑um [piscis] formes : pessinius : Cartul. Celanov. I 536, 54 p. 740 (a. 1043). piscinus : Cartul. cath. Compost. 21 p. 95, 10 (a. 911). (dans la péninsule ibérique) adj. de couleur, pers (?) :
Cartul. cath. Compost. 21 p. 95, 10 (a. 911) : (offerimus) casulam episcopalum (v. lect. episcopalem), ‑na, item aliam casulam ‑nam et viridem cum duas facies, et terciam casulam alvataroni.
Mon. hist. Port. dipl. p. 76 (a. 959) : casula ‑na …, quinque dalmaticas, albas iias, ‑a iª.
Cartul. S. Mar. Aut. 50, 10 p. 107 (X s. ex.) : notitia de ganato…, i. … et adorra erake, pannegata de grecisco, et adorra ‑a, pannegata de grecisco.
Cartul. S. Facundi 415 t. 3 p. 64 (a. 1025) : concedo ad ipsa eglesia…, casullas, ciclatone et alia ‑a.
Cartul. Celanov. I 536, 54 p. 740 (a. 1043) : concedimus vobis … signos eneos iios, kasulas duas, una grezisca (gezisca éd.) et alia pessinia, manto grezisco , dalmatica iª.
v.aussi piscinirus et piscis IIIC.
piscinula, ‑e f. forme piscĭnula : Hrotsv. Gong. 324 p. 53. petit bassin :
Mon. arch. Neap. v 401 p. 20-21 (a. 1058) : tradidimus tibi … integra quadtuor modia … de terra nostra … positam at sanctum Sossium super ‑e… ; coheret terra … de memorato loco ‑e sicuti sepis exfinat.
par allusion à la piscine probatique :
Hrotsv. Gong. 324 p. 53 : ut raptim medicus, supero de cardine lapsus, / turbaret modicam vel pede ‑ĭnulam.
1. piscinus, ‑a, ‑um de poisson :
Pass. Adalb. Prag. 3 p. 707, 45 : septimo autem die ‑o more defluit ad ripam (corpus).
en réf. à Ion. 2, 1 : Hraban. cena p. 148, 9 : Ionas (accepit vestem) pisceninam (v. lect. ‑am).
2. piscinus, ‑a, ‑um v. piscinius.
piscionarius, ‑i m. v. piscinarius.
1. piscis, ‑is m. et f. DuC ; FEW viii 583. formes : picis : Cartul. S. Maxent. 375 p. 3 (XII s.). pissis : Fund. Mur. 20 p. 64, 5 (XII s. med.). Chron. Rames. p. 228 (note). Cartul. Imol. 451 p. 549 (a. 1197). acc. sg. piscim : Ioh. Ford. serm. cant. 37, 2 t. 1 p. 278, 29. gén. sg. pisci : Gloss. Augiens. bibl. 1745 p. 113. poisson.
I
(zool.) espèce animale :
A de la famille des poissons :
1 participant de la Création
2 vivant en eau douce, en mer
3 de différentes espèces
B
par ext., animal aquatique :
1 mollusque
2 crustacé
3 mammifère marin (phoque, baleine, etc.)
II objet de consommation :
A produit de la pêche :
1 en général
2
en part., avec mention du type de pêche, dans un vivier, à propos d’une pêche miraculeuse
3 donnant lieu à un commerce
B dans l’alimentation :
1 en général
2 base de différentes préparations
3 soumis à réglementation
C dans le système des redevances :
1 soumis à redevance
2 servant de redevance
III au fig. :
A spir. :
1 à propos du Christ (après la Passion), dans l’expr. ‑s assus
2 à propos des hommes
3
(allég.) à propos de la foi
B astrol. et astron. :
1 Les Poissons (constellation)
2 par anal., à propos du Capricorne
3
par ext., dans le nom d’étoiles fixes
C tissu (de couleur perse ?)
I
(zool.) espèce animale
A de la famille des poissons
1 participant de la Création
a en général : Adam Brem. gesta i 12 p. 14, 24 : septentrionalem illius (sc. terre) partem, que … ‑um ubertate ditissima … habetur.
Andr. S. Vict. hept. gen. 447 p. 18 : que (sc. aves) etsi in profundo sepe sicut ‑es latent, nonnumquam egredi super terras solent, maxime cum fetus faciunt et nutriunt.
Bernard. Silv. cosm. ii 1, 5 p. 122 : in lubrico ‑es elemento … pervagantur.
Ps. Theob. Vern. physiol. 24 p. 44 : cuius (sc. cetus) odorem mox ut senserint, minores ‑es congregant se intra os ipsius
(cf. Ps. Hugo S. Vict. best. ii 36 col. 83A). en réf. à gen. 1, 21 : Herig. epist. col. 1132 : feria v, i. xi kalendas aprilis, creati sunt -es et aves.
Petr. Damian. epist. 49 t. 2 p. 68, 10 (a. 1057) : in quinto die creati sunt ‑es.
objet de représentation :
Alan. Ins. planct. nat. 2 p. 817, 216 : reliqua vero clamidis portio ‑es peregrinos habebat.

b par opp. ou en assoc. avec d’autres animaux :
Rather. prel. i (10) 22 p. 22, 678 : ut intellegas homines non hominibus sed volatilibus, bestiis et ‑bus esse prelatos.
Concil. Remens. app. p. 687 (a. 992) : volando superbe ut avis aerem, et emergentes in profundum ut ‑es mare, et ut peccora gradientes terram.
Annal. Bar. a. 1009 p. 56, 49 : ‑es et volatilia mortua sunt.
Sigebert. Gembl. comm. Eccl. p. 209, 14 : homines, volucres, pecuaria, reptile, ‑es.
au sing. coll. : Bernard. Silv. cosm. i 3, 166-167 p. 108 : nanciscuntur enim fera silvas, bestia campos, / anguis humum, volucris aera, ‑s aquas ; / ‑e natantur aque, volucri discurritur aer, / incedunt pecudes, vipera serpit humi.
ib. ii 14, 93 p. 152 : querit ut expoliet venatibus, alite, ‑e / gustus humum, gustus aera, gustus aquas.

c
en part., à propos
α de leur ‘nature’ aquatique :
Abbo Sangerm. serm. 5, 10 p. 89-90 : ‑es quatuor naturas habent ; prima natura est quia sine aqua non possunt vivere… ; secundam naturam habent ‑es quia super aquam solent saltus facere… ; terciam naturam habent ‑es quia in quantum plus aque undantes illos feriunt, in tantum plus crescunt… ; quartam naturam habent ‑es illi qui sunt in dulcibus aquis quia virgines sunt et tamen pariunt pisciculos sicut matres sine germine alterius ‑s.

β de leur mutisme :
Theod. S. Trud. (?) quid virt. (22) 677 p. 76 : en ‑es muti, vocis dulcedine capti.
Petr. Helias summa p. 68, 49 : in spisso aere vox formari non potest, unde etiam ‑es muti dicuntur.

γ (d’un élément) de leur anatomie :
Vita Magl. II 2 p. 380, 15 : extrahens cultellum … in pectore ‑s reconde.
Leo Neap. vita Alex. iii 17 p. 112, 12 : pelles ex ‑bus habentes figuras ex pelle pardoleonis, et pelles murenarum
(cf. Frutolf. chron. p. 71, 46). Ioh. Laud. Petr. Damian. 3 p. 213, 22 : os … ‑s gutturi eius pestilenter inhesit.
Ecbas. capt. 501 p. 80 : de cerebro ‑s tuleram quod partibus Indis, / illiniam dorsum, renes, simul ilia circum.
Bernard. serm. per ann. 3 p. 429, 4 : ‑s … squamas pariter et pennulas habens.
Petr. Comestor hist. schol. col. 1061C : ‑es vocavit Moyses reptilia, quia impetu quodam totos se rapiunt, ut serpentes, non feruntur pedibus ut fere.
Epist. Reinh. 21 p. 21, 18 (s.d.) : ut mittere mihi dignemini ad conservandum pignus dilectionis cornu ibicis et dentem ‑s, ut per hec vestra presentia mee sepius commendetur memorie.
par anal. : Anast. chron. p. 165, 15 : a lumbo … erat ei (sc. puero) ut cauda ‑is.
spéc., des Sirènes :
Vita Serv. III 53 p. 125, 13 : quid (referam) … semihominesque ‑es semipiscesque homines Syrenas tempestatem nautis precinuisse ?
2 vivant
a en eau douce :
Ekkeh. IV cas. Gall. 105 p. 212 (p. 129, 49 éd. von Arx) : ‑em de pelago (glosé lacu) illo non vidisse me memini.
Acta com. Flandr. II 109, 17 p. 242 (a. 1199) : navis vel currus, ‑bus dulcis aque oneratus.

b en mer :
Ioh. Scot. pred. 68 p. 5 : Cesare sub Karolo Francorum gloria pollet, / litore ceu pelagi ‑bus atque salo.
Guibert. Nov. moral. iii, 1-3 col. 105D : omnes ‑es, qui perambulant semitas maris (cf. psalm. 8, 9).
en part., dans l’expr. ‑s marinus : Cartul. S. Petri Virsion. 30 p. 146 (a. 1007) : dominium habeant monachi in aquis suis…, scilicet ut … marini ‑es si in eis capti fuerunt, ad eos referantur.
Cartul. Bituric. 80 p. 174 (c. 1100) : si forte ‑es marinos ad vendendum attulerit, consuetudinem reddere debet.
3 de différentes espèces
a dans une énumération :
Ecbas. capt. 171 p. 58 : inter que (sc. munera) rombus, cum multo milite barbus, / flexilis et congrus, cum quis mugil generosus, / goblo, sepiole, lolligo cum capitone, / cancri, mulli, trutta, cavedonus, hicherus, allec, / affuit et salmo nutritus flumine Hreno, / nec aberat donis piscosi grex Rabadonis, / quod fundoque Mose capitur ‑s genus omne.
Consuet. S. Vit. Virdun. 23 p. 409, 1 : habebunt hec ‑um genera, … persicum.
Ysengr. i 679 p. 240 : anguillas percasque tene ‑esque minores.
Girald. topogr. 1, 9 p. 32 : desunt eis…, et dulcis aque generosi ‑es, lucii videlicet et perchii, rochie, barbuli, gardiones et gubiones.
v.aussi infra IIB2.
b en part. : Anast. chron. p. 225, 27 : (amnem) ubi xystus capitur, qui est vulgaricus ‑s.
Bernard. Silv. cosm. i 3, 427 p. 115 : letheus ‑s, qui cuius harundine pendet / oblitum reddit inmemoremque sui.
Cartul. S. Maxent. 375 p. 3 (XII s.) : c pices qui vocantur dars.
muge ou chabot :
Odo Clun. Ger. A 79 p. 322 : viderunt ‑m, qui capito vocatur, contra se natare.
Cartul. Imol. 453 p. 584 (a. 1198) : annuatim pro ea xxxta pisses capitaneos, et tres denarios.
murène ou lamproie :
Aynard. gloss. C 62 p. 88 : murena est ‑s, i. lampreda
(cf. Lib. gloss. MU 276 p. 381). perche :
Hist. S. Flor. Salm. II p. 287 : ‑m magnum, percham vocatum, unus illorum intuens.
saumon :
Cartul. Austr. sup. 11 t. 1 p. 15 (a. 849) : patuli ‑es, quos vulgo lahsos (glosé Lachs) vocant.
thon :
Papias* f. 168vb : pelamides, genus ‑s vilissimi.
turbot :
Hariulf. Arnulf. i 15 col. 1388A : ad cuius diei (sc. crypte anniversarie dedicationis) pastum prisca loci … urbanitas esum ‑i rhombi requirebat.

c spéc., poisson de roche (?) :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 6 p. 87, 21 : ‑es (gr. ‘ιχθύς) … petrinos (glosé saxosos).
ib. ii 6 p. 90, 11 : panes et caro porcina et bovina melius digerentur petrinis ‑bus.
poisson-volant :
Bereng. Trev. myst. col. 1004B : ‑es quippe qui pennulas squamarum habent, dare saltus super aquas valent.
Petr. Riga aurora lev. 613 t. 1 p. 170 : pennati ‑es, quos penna levat super undas.
B
par ext., animal aquatique
1 mollusque :
Fulch. hist. Hier. iii 59 p. 814 : etiam in cimice dat Deus medelam, et in polypo ‑e inmittit astutiam vel echino.

en part., coquillage :
Aynard. gloss. C 97 p. 38 : conchus est ‑s.
ib. O 25 p. 95 : ostree sunt ‑es.
spéc., jambonneau (de mer) :
Papias* f. 173a : petason, genus ‑s.
Petr. Helias summa p. 419, 38 : petaso, genus ‑s fetidi
(cf. Mart. epigr. iii 77, 6. Prisc. gramm. 6, 20). pétoncle (
Ugutio deriv. P 49, 5 : pecten etiam dicitur … et quidam ‑s
) : Alex. Neck. nat. rer. ii 40 p. 153 : festivis epulis … appositus est pecten, ‑s scilicet prenominatus.
(coquille) Saint-Jacques :
Itin. Iacobi p. 96 : post fontem habetur paradisus ut diximus … in quo crusille ‑um, i. intersigna beati Iacobi, venduntur peregrinis.
2 crustacé :
Iulian. Vizeliac. serm. 25, 303 t. 2 p. 586 : cancer autem ‑s est octipes.
3 mammifère marin (phoque, baleine et autre cétacé) :
Gloss. Augiens. bibl. 1745 p. 113 : cetu, genus ‑i (sic).
Aynard. gloss. A 171 p. 15 : anger est genus ‑is, qui etiam si vivus fuerit in carro, xii boves nequeunt eum movere.
Arnulf. Aurel. Ovid. metamorph. vii 13 p. 213, 63 : mutatus est … in phocam pocius quam in alium, quia illi ‑es sunt sompnolenti, unde et magis videntur muti quam ceteri.
spéc., dans l’expr. crassus ‑s (cf. a. fr. craspois) : Acta duc. Norm. 214 p. 406 (a. 1056-66) : decima etiam linguarum crassi ‑s totius riparie maris.
ib. 224 p. 431 (a. 1063-66) : dedit eis omnibus in commune dextram alam crassi ‑s
(cf. Cartul. ins. Norm. 316 p. 404 [a. 1053-66]). Acta Pont. app. 22 p. 662, 7 (a. 1119-29) : de cultellis crassorum ‑um quos capient.
Rotul. scacc. Norm. t. 1 p. 2 (a. 1180) : xl sol. pro crasso ‑e iniuste capto.
Chron. Rames. p. 228 (note) : de placito crassi pissis.
II objet de consommation
A produit de la pêche
1 en général : Acta pont. Rom. Gall. VII 4 p. 231 (a. 956) : super fluvium Summam duodecim mansi, quos pro commoditate ‑um eidem ecclesie perpetualiter habere liceat.
Cartul. Mai. Mon. Andeg. 1 p. 61, 9 (a. 989) : reliquos vero ‑es quos in eodem lacu homo piscari poterit … cedo, trado, atque transfundo.
Acta duc. Norm. 220 p. 419 (a. 1060-66) : cum duobus piscatoriis navibus et pari ‑um amptione.
Cartul. S. Ioh. Orbist. 5 p. 11 (a. 1182) : (do) pasturagia in maresiis de Beauplain et piscacionem ‑um.
Cartul. S. Vedast. p. 315 : ne per eam nocturnis horis damnum fiat ecclesie … in volucrum seu ‑um captura.
Ioh. Ford. serm. cant. 37, 2 t. 1 p. 278, 29 : panem quoque et ante resurrectionem et post comedisse ipsum non dubium est, sed et ‑im eum post resurrectionem sumpsisse evangelista commemorat.
surtout dans l’expr. capere ‑es : Cartul. Vindoc. 2 t. 1 p. 9 (a. 1025-30) : habebat unam noctem in unoquoque anno ad capiendos ‑es.
Cartul. Gellon. 18 p. 22 (a. 1036-48) : et ipsos ‑es qui capti fuerint in ipsa paixeria dividant communiter.
Acta Pont. 45 p. 70, 27 (a. 1149) : medietatem omnium ‑um in ‘avaleson’ captorum.
Cartul. Caduin. 44 p. 35 (a. 1195) : ad capiendos ‑es, regulam que vulgo ‘paisseria’ vocatur fieri precepi.
2 en part.
a avec mention du type de pêche :
Waltharius 344 p. 38 : ut cupiens pastum ‑s deglutiat hamum.
Dipl. Otton. III 144 p. 555, 10 et 12 (a. 994) : in sexta feria … per totam noctem et diem illum aliqui ‑es aliqua arte, sive retibus sive hamo seu neste, quod vulgariter riusam vocant, capi possunt, ea videlicet ratione ut omnes piscatores … cum ratione deferant ad ius abbatis et fratrum ‑es quos predicto die et nocte … aliqua arte comprehendere possunt.
spéc., au filet :
Cartul. Vindoc. 377 t. 2 p. 12 (XI s.) : quatuor etiam tractus retis, que vulgariter vocant tramallum, ad capiendum ‑es, cuiuscumque modi cum eo retineri poterunt.
Transl. Honorin. III 8 p. 136 : hic dum die quadam ad decipiendos ‑es sua in aquis retia dimitteret.

b dans un vivier :
Acta duc. Norm. 84 p. 222 (a. 1030-35) : vivarium quoque ‑um, et duos acros retro pomerium cum ipso pomerio, i. gardigno.
Suger. adm. i 14 p. 76 : vivario multitudine ‑um copioso.
Acta Pont. 105 p. 149, 15 (a. 1183-84) : si vero in vivariis meis ‑es inveniri aut capi non potuerint, triginta solidos Pontivensis monete pro ‑bus dabo.
Cartul. S. Vedast. p. 314 : donec ecclesie … fidelitatem tam de ‑bus quam de volucribus eiusdem vivarii promiserit.

c à propos d’une pêche miraculeuse (cf. Ioh. 21, 11) : Alcuin. Ioh. evang. vii 43 col. 997D : post resurrectionem … Domini missum rete dignum fuit, ut tot ‑es caperet, quot solummodo electos cives superne patrie designarent.
Ionas Aurel. imag. i col. 336C : (Christus) in dextera navigii rete mittere iussit, quando perpedita illa magna captura facta est ‑um
(cf. Greg. M. in evang. 24, 4).
3 donnant lieu à un commerce
a en général : Cartul. Rhen. med. 110 t. 1 p. 116, 5 (a. 868) : ut … argenti solidos x ad ‑es emendos ad pastum unum fratribus ibidem exibendum … procurare studeam.
Honorant. civ. Pap. 10 p. 21 (X s.) : debet de ipsis denariis ‑es comparare.
Cartul. Nuchar. 197 p. 226 (c. 1090) : ‑bus qui per corpus suum unum denarium valuerunt.
Ecbas. capt. 151 p. 58 : lutor piscator properat pro ‑bus emptor.
Cartul. Mont. Mart. p. 87 (a. 1154) : quamdam plateam Parisius … habemus, quam nos eiusdem civitatis ‑um venditoribus ad vendendum suos ‑es … concedimus.
Acta com. Flandr. II 1, 28 p. 16 (a. 1191) : preco de curru quem statuerit in foro ‑um et custodiri fecerit, xx allecia recipiet.
Chron.‑Cartul. S. Theofr. Calm. 31 p. 29 : cum pergitur ad mare cellarius pro emendis ‑bus, datur ei panis de refectorio, et annona iumentis suis de granario, et panis ad famulos, et sacrista ceram, et candelas quod sufficiat.
v.aussi infra IIC1.
b taxé et réglementé :
Cartul. Carcas. t. 1 p. 82 (a. 1054) : ut dedisset tres solidos per ‑es.
Hist. Compost. iii 33, 2 p. 473, 40 : dicimus etiam de ‑bus, ut non minus v magnos vesugos vel mugiles vendant pro nummo, et de minimis x, temam grandem pro nummo, locusta pro nummo, pulpum grandem non amplius duobus denariis…
Reg. Placent. 215 p. 449 (a. 1181) : non debet dare aliquam dationem…, nisi … unam … libram piperis … de sterio et de manu ‑um que iniuste … auferentur.
Cartul. Carcas. t. 5 p. 314 (a. 1184) : qui ‑es ad vendendum detulerint, de centum ‑bus dabunt tantummodo quatuor ‑es communes, scilicet nec de minoribus, nec de maioribus.
Trad. S. Petri Bland. p. 152 (XII s.) : venditor ‑um dat ei ‑m unum… ; quando emuntur ‑es, magister debet stare ad sportam, et si forte ‑es minus rationabiles mittantur in sportam, debet eos reicere.
Doc. Pictav. 28 p. 61 (XII s. ex.) : ‑s francus nichil debet, communis tantum debet.
v.aussi supra IA2b.
B dans l’alimentation
1 en général (Ps. Hugo S. Vict. best. III col. 105B : ‑es dicti, unde et pecus, a pascendo scilicet
[cf. Isid. etym. xii 6, 1]. Ugutio deriv. P 35, 16 : a pasco, hic ‑s, quia sit pastus hominum
[cf. Osbern. deriv. P liii 1. Guill. Brit. summa p. 562]) : Odo Clun. Ger. A 80 p. 323 : cum ergo presbyter ad preparandum discurreret, conclavum ingressus vidit ‑m in ferculo.
Ecbas. capt. 544 p. 82 : vescatur dominus … / ‑bus et pavis, turdis calidisque placentis.
ib. 627-628 p. 88 : uncta satis spisso ponentur oluscula lardo, / nec satis est, cara ‑es avertere mensa ; / semesos ‑es, … / insimul accipiant, equato munere carpant.
Acta com. Bellimont. 8 p. 12 (a. 1157) : xxv solidi…, de quibus fieret conventui plena refectio de ‑bus Sequane, vel due de allecibus recentibus si tempus fuerit.
Transl. Annon. 11 p. 518 : sic intra manus eorum aucmentata sunt dapes ‑um.
associé au pain et au vin :
Cartul. Lesat. 814 p. 591 (a. 1032-60) : faciat per unumquemque annum unum receptum cum pane et vino et pulmentis et ‑e.
Acta pont. Rom. Gall. VII 9 p. 241 (a. 1049) : ut nullus … captionem panis et vini, carnisque et ‑s, nec alicuius rei ibi habeat.
Cartul. hosp. Castrodun. p. 5 (a. 1154) : in pelliciagio meo … constituo quod ad procurationem pauperum elemosine … sufficiat, in pane scilicet, in vino et uno ferculo ‑um.
v.aussi infra IIB3.
2 base de différentes préparations (
Ugutio deriv. P 35, 3 : hic pastillus…, quidam parvus pastus ex pasta, ubi ‑s vel caro vel alius cibus includitur
) : Adalhard. consuet. 5, 17 p. 387 : ‑es quando opus fuerit exinterandi, exquamandi.
Liutpr. legat. 11 p. 182, 1 : quodam deterrimo ‑um liquore.
Anon. coit. ii 5, 36 p. 94 : cibaria ‑es assos cum pipere dabis, et cepe assum in pipere.
spéc., en friture :
Cartul. S. Germ. Prat. 103 t. 1 p. 158 (a. 1116-45) : ut … faciat … pitanciam unam bonam et congruam de ‑bus, de luciis scilicet vel perticis, vel de ‑bus frixis in adipe
(cf. Cartul. Paris. 584 p. 478 [XII s.]). empoisonné :
Chron. S. Ben. Divion. p. 238, 8 : oblatus est ei ‑s a quodam falso amico veneno infectus.
3 soumis à réglementation (cf. lev. 11, 9-10 ; deut. 14, 9-10) : Disp. Ceuta p. 148, 19 : nonne in lege, quod nemo … de ‑bus qui squamas non habent … comedere prohibitum fuit ?
Petr. Riga aurora lev. 609 t. 1 p. 170 : lex iubet ut ‑es quos tollit pennula, munit / squamula, pro gustu sumat Hebrea tribus.

en part., dans l’alimentation des moines :
Cartul. Irac. 72 p. 95 (a. 1097) : ut … ter in omni tempore … serviant fratribus … de pane et vino et ‑e largiter.
Cartul. S. Ben. Divion. 210 p. 15 : de ‑e pingui et macro.
Carta a. 1127 (Gallia christ. vi Narbonne 37 col. 33) : in omnibus sabbatis, ‑es bonos et pulchros.
spéc., des malades :
Guigo I consuet. 38, 3 p. 242 : propter hos solos (sc. infirmos), si tanta fuerit egritudo, ‑es emere solemus.
Tract. aegr. cur. p. 86, 13 : dieta omnium febrientium erit sic, … vinum bonum aquatum, ‑es aspratiles, portulaca, cucurbite, cum sagimine elixate.
dans le langage des signes :
Anon. Floriac. sign. 12 p. 57 : pro generali signo ‑um, cum tota manu simile caudam ‑s facere, et move sicut ‑s caudam movet in aqua.
Udalr. consuet. Clun. 2, 4 col. 703C : pro signo generali ‑um, cum manu simula caude ‑s in aqua commotionem
(cf. Consuet. Ungiac. 67 p. 95).
C dans le système des redevances
1 soumis à redevance
a en général, souvent au plur. : Cartul. Mai. Mon. Andeg. 1 p. 61, 8 (a. 989) : (dono) omnes ‑es iuris mei pertinentes ex piscaria Balei…, exceptis luciis.
Cartul. Carit. 37 p. 103 (a. 1089) : aquas suas ad piscandum et decimationes salmonum aliorumve ‑um vescalium in exclusa sua … capiendorum perpetuo attribuit.
Cartul. Mon. Nov. Pictav. 60 p. 90 (a. 1119) : decimam in omnibus maresiis ‑um sive fructuum.
Cartul. Bund. 319 p. 234, 12 (a. 1150) : predictam ‑um pensionem eius remitteremus.
Cartul. S. Vinc. Cenom. II 95 p. 154 (post 1150) : in elemosina, omnium stannorum meorum ‑um decimam
(cf. ib. 250 p. 281 [XII s. ex.]). Cartul. S. Ioh. Orbist. 4 p. 9 (a. 1182) : quod … dicti monachi habeant et percipient totam costumam ‑um, de quolibet genere ‑es fuerint.
Cartul. S. Nigas. Mellent. 46 p. 55 (c. 1194) : decimam stannorum meorum…, tam in captura ‑um, quam in venditione eorum.
Chron. S. Petri Senon. p. 294 (XII s.) : in quadragesima, lx sol. de ‑bus.
parfois au sing. coll. : Cartul. Lesat. 35 p. 28 (a. 1113) : decimum omnem … de farina et de ‑e damus.
Cartul. Andegav. III 92 col. 69 (a. 1140) : quartum ‑em quem habebam in exclusa quadam … dare disposui.

b en assoc.
α avec un moulin :
Cartul. Lesat. 38 p. 30 (a. 1118) : (dederunt) decimam de ‑bus de duobus molendinis.
Cartul. Pontiniac. 101 p. 171 (a. 1133-34) : ecclesia…, ad quam proprie molendini sedes et aqua pertinebat, omnes eiusdem aque ‑es atque piscationes infra terminos aque sue sibi specialiter retinuit.
Acta pont. Rom. Gall. VII 206 p. 493 (a. 1179) : cum molendino et medietate ‑um.

β avec du sel :
Cartul. capit. Agath. 13 p. 24 (a. 1162) : (dono) tertiam partem usatici et leude…, tam in ‑e quam in sale, preter quartum salis quod retineo mihi …, et ut inde emantur ‑es ad opus presbiterorum et aliorum clericorum in ii feria.
Acta pont. Rom. Gall. VII 206 p. 493 (a. 1179) : decimam ‑um et salis.
2 servant de redevance :
Cartul. Lesat. 478 p. 361 (c. 1035-40) : et dones censum … panes xxx, et medium sextarium de fresas, et eminam de milio pilato, et i ‑m salmonem, et si ipsum habere non potes, l aceigas vel totidem anguillas.
Cartul. Imol. 451 p. 549 (a. 1197) : canonici debent habere solidos iii blancorum et triginta pisses annuatim.
III au fig.
A spir.
1 à propos du Christ (après la Passion) :
Alan. Ins. dist. col. 901C : ‑s proprie … dicitur Christus passus
(cf. Aug. in evang. Ioh. 123, 2). en part.dans l’expr. ‑s assus (cf. Luc. 24, 42) (Alcuin. Ioh. evang. vii 43 col. 998A : quid enim ‑s assus significat, nisi Christum passum ?:
Galter. Castil. (?) Thom. p. 73 : his prelibatis, / ‑m assum editis, si mel prenotatis.
Doc. cath. Ovet. 216 p. 515 (XII s.) : de sudario Domini, partem ‑s assi et favum mellis.
2 à propos des hommes
a par comparaison :
Guibert. Nov. moral. x 49, 13 col. 326A : ad ‑s autem similitudinem attingit, quisquis inter mundi fluctus et tempestates illesus a crimine vivit, cui tentatio occasio vite fit, sicut ‑i unda alimentum exsistit.

b par métaph.
α en général : Ioh. Scot. comm. Ioh. vi 3 p. 340 : duo ‑es duo testamenta, quantum ad sensibilia symbola pertinent, insinuant ; ‑es quippe in aqua sunt sensibilia symbola, in carnali adhuc populo perfecte tamen vivere inchoante.
Petr. Damian. epist. 49 t. 2 p. 68, 10 (a. 1057) : per quos (sc. ‑es) designantur hii qui baptismatis sacramenta suscipiunt.
Bereng. Trev. myst. col. 1004B : ‑es erant (sc. patriarche et prophete) qui virtutum pennulis ab imis ad summa volare solebant
(cf. Greg. M. in evang. 31, 8). Bernard. sent. iii 127 p. 251, 5 : isti etenim sunt ‑es, qui retia rumpunt, qui subtilia rimantur, qui inter fideles quasi in aquis humiles esse videntur, sed tamen non de fluminis dulcedine, sed de maris amaritudine sunt.
Gaufrid. Autiss. serm. 102 p. 187 : sint piscine … ut mundos inibi ‑es nutriant affectus puros et acceptabiles Deo, ‑es devotione pennulatos ad saltum et tamquam squamis loricatos patientie studiis ad munimen
(cf. lev. 11, 9-10). en part., dans les expr. bonus ‑s, malus ‑s (cf. Matth. 13, 47-50) : Hildeb. Hugon. Clun. iii 13 col. 869B : intuebatur quis in sagena b. Benedicti bonus ‑s futurus esset.
Gaufrid. Autiss. apoc. 6, 105 p. 108 : ut quod ibi faciendum est in personis, hic sibi ipse nunc faciat in eorum discretione que gesserit, ut foras mittat noxios ‑es, bonos reponat in vasis.
Guido Basoch. epist. 37 p. 166, 5-9 : boni ‑es sunt qui, quamvis squamas habeant peccatorum, virtutum tamen pinnulis saliunt ad contemplacionem, licet relabantur per carnis fragilitatem, et de contemplativa redeunt ad activam ; mali vero sunt ‑es et lege damnati, qui non virtutum pinnulis ornati sunt sed viciorum squamis honerati.

β
en part., en proie aux soucis du siècle (
Alan. Ins. dist. col. 901C : ‑s proprie dicitur etiam aliquis curis secularibus intentus
) : Guibert. Nov. moral. i 28 col. 57C‑D : ‑es dici item possunt astutie seculares, quibus hominum ingenia callent ad vestigandas semitas maris, i. negotia seculi.
Guill. S. Theod. medit. 4, 11, 8 p. 86 : non te peniteat homini donate dignitatis, ut sim super … ‑es maris et volucres celi, cogitatus scilicet de spiritu huius mundi, curiosa seculi altitudinemque diei eius scrutantes et sectantes.
Richard. S. Vict. except. II i 2, 36 p. 224 : ‑es, qui laborant in imo, i. in aquis, sollicitudinem actionis bone designant, que vite labentis fluctibus agitur.
Petr. Riga aurora Iob 472 t. 2 p. 696 : ‑es, qui pelagi penetrant archana profundi, / designant huius penetrantes intima mundi.
dans l’expr. ‑s tristitie : Serm. Linc. p. 83, 80 : ‑s delectabilis cibus est, et voluptas seculi, que per ‑m significatur, ad tempus placet, sed extrema huius gaudii occupabit luctus, unde dagon non simpliciter ‑s, sed ‑s tristitie interpretatur
(cf. Hier. nom. hebr. p. 32, 7).
3
(allég.) à propos de la foi :
Sedul. Matth. p. 226, 37 : ‑s autem intelligitur fides invisibilium, quia de invisibilibus locis capitur, quod etiam fides huius mundi fluctibus circumlatrata non frangitur
(cf. Aug. serm. 105, 4).
B astrol. et astron.
1 Les Poissons (constellation) :
Theodulf. carm. 46, 89 p. 546 : arcitenens, capricornus, aquarius et duo ‑es / circumdant orbem per sua signa poli.
Paul. Alb. epist. 5, 4, 26 p. 190 : dum arietes et tauros, scorpios et kancros, leones et ursos, capras et ‑es in celi climate locaverunt.
Gaufrid. Monem. Merl. 804 p. 331 : hanc (sc. Venerem) perhibent Arabes gemmas generare micantes, / dum peragrat ‑es.
Rigord. gesta 146 p. 163 : eclipsis solis particularis … in decimo sexto gradu ‑um.
Inscr. lat. Gall. xxi 74 p. 75 (a. 1203) : quem tulit illa dies qua sol de ‑bus exit.

en part., avec mention du signe zodiacal :
Aurel. mus. 8, 23 p. 79 : que xii signis bine singulis deputantur, quorum nomina sunt aries, … aquarius, ‑es
(cf. Dan. Morl. philos. 175 p. 242). Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 34, 15 p. 45, 26 : qui lapis tribuitur ‑bus propter asperitatem Marci mensis.
Radulf. Cadom. gesta Tancr. 55 p. 647 : succedente ‑bus ariete, vere hiemi.
Anon. pract. geom. ii 17 p. 256 : idem etiam est ascensus ‑um qui arietis, aquarii qui tauri…
ib. 27 p. 288 : estque moderno tempore ipsa iunctura, sc. equinoctialis linea, sc. initium arietis in xxiiº gradu ‑um in Yndos.
Petr. Riga aurora Esth. 30 t. 1 p. 387 : scorpius, architenens, capricornus, fusor aquarum, / ‑es in gemmis quinque vigendo nitent ; / sic duodena cohors gemmarum cum duodeno / ordine signorum ludit honore pari.
d’après la mythol. :
Honor. Aug. imago i 109 p. 85 : duodecimum (sc. signum) sunt ‑es ; cum dii … fugerent in Egyptum, Venus et Cupido filius versi in ‑es latuerunt in aqua ; cumque homines diu ‑es devitarent, ne forte deos devorarent, illi duo translati sunt inter sydera.
2 par anal., à propos de la constellation du Capricorne :
Honor. Aug. imago i 107 p. 85 : extrema pars eius (sc. capricorni) desinit in ‑m, designans finem illius mensis esse pluvialem
(cf. Hygin. astron. 2, 28).
3
par ext., dans le nom d’étoiles fixes :
Raym. Mass. astrolab. 7 p. 887 : cor ‑s (long. 14° lat. 26°20’)
. ib. 7 p. 888 : os ‑s meridiani (long. 21° lat. 23°50’).
C tissu (de couleur perse ?) (cf. a. fr. peis) : Angilb. Cent. eccl. Cent. 3 p. 177, 30 : insuper donavimus ibi … casulas de pallio xxx, de purpura x, de storace vi, de ‑e i, de platta xv, de cendato v (=
Hariulf. Angilb. 10 p. 69 [= id. chron.]). v. piscinius.
2. piscis, ‑dis f. v. pyxis.
piscisgranum, ‑i n. [pour piscis et granum ?]
(bot.) plante médicinale (?) :
Cartul. Vindoc. 173 t. 1 p. 301 (a. 1060-64) : paululum ‑i pro quodam infirmo … miseramus, quod ipse de area extraxit, et sibi ad manducandum parare fecit.
piscivorosus, ‑a, ‑um v. piscivorus.
piscivorus, ‑a, ‑um [piscis et voro] piscivore :
Osbern. deriv. p458 : ‑us, piscium vorator
(cf. ib. P liii 15). Ugutio deriv. P 35, 20 : piscis componitur ‑us, ‑a, ‑um (v. lect. piscivorosus), i. piscium vorator.
pisclitum, ‑i n. v. pescletum.
pisco et piscor 1. FEW viii 577. formes pescho : Cartul. Cobasrub. 22 p. 54 (a. 1148). pesco : Doc. cath. Ovet. 173 p. 433 (a. 1161). Doc. Sabbat. app. 5 p. 575 (c. 1180). piso : Cod. Crem. 30 p. 56b (a. 1019). forme passive : Ps. Calixt. Iacob. col. 1392B.
I pêcher (un animal aquatique) :
A en général
B
en part., avec mention :
1 d’un lieu déterminé
2 d’un procédé
C activité réglementée :
1 en général
2 déterminée en fonction du lieu, du type, des jours de pêche
3 souvent dans l’expr. licentia ‑ndi
D au fig. :
1 des aliments
2 des sentiments
II repêcher (un homme tombé à l’eau) :
A au propre
B spir., à propos d’un acte :
1 (de la miséricorde) de Dieu
2 des hommes (de Dieu)
part. passé piscatus, ‑a, ‑um :
A employé adjt
B subst. piscatum, ‑i n. pêche :
1 lieu de pêche, pêcherie
2 droit de pêche
3 (surtout dans la péninsule ibérique) produit de la pêche
I pêcher (un animal aquatique)
A en général (Papias* f. 176b : ‑ri, pisces captare.
Osbern. deriv. P liii 8 : a pisce…, ‑r, ‑ris
[cf. Ugutio deriv. P 35, 19]) : Chron. S. Soph. 5 p. 342, 9 (a. 774) : concessimus in predicto loco condome tres ad ‑ndum et ad salem faciendum in eodem pantano.
Dipl. Otton. II 173 p. 197, 9 (a. 978) : vada ad ‑ndum
(cf. Dipl. Otton. III 53 p. 457, 19 [a. 989]). Acta duc. Norm. 197 p. 383 (a. 1050-66) : aquam vero ad ‑ndam … et iias acras ad habitaculum piscatoris.
Cartul. S. Mont. I 13 p. 27 (c. 1090) : (dedit) omnia padoentia terre sue, aquas videlicet ad ‑ndum, prata vero et reliquam planitiem ad alenda iumenta et pecora sua.
Innoc. III miseria 13, 1 p. 19 : extruunt molendina, ‑ntur, venantur et aucupantur.
Dan. Morl. philos. 193 p. 245 : ille qui natus est sub Aquario piscator dicitur, non quia semper artem piscatoriam exercebit, sed quia maiorem aptitudinem ‑ndi habebit.
dans l’expr. ars ‑ndi : Letald. With. 17 p. 2 : Within dictus erat, ‑ndi nobilis arte, / rimator fluvii, rimator et aequoris alti.
B
en part., avec mention
1 d’un lieu déterminé
a en mer :
Annal. S. Amand. a. 800 p. 14 : Carlus rex fuit ad mare ut ‑ret
(cf. Chron. a. 810 [RHF v p. 29]). Doc. cath. Ovet. 60 p. 190 (a. 1058) : in portum maris, ad ‑ndum intratas et exitas cum barcas et solares de tuervas.
Fulch. hist. Hier. ii 50 p. 574 : dum mare turbatum homines terret, ne ‑entur.
Acta com. Flandr. II 68 p. 157 (a. 1197) : si etiam fratres … navim ad ‑ndum ad proprios usus in mare direxerint.

b en eau douce :
Dipl. Petr. I Arag. 133 p. 398 (a. 1103) : (dono) uno pontone per ‑re…, quod vos faciatis ibi uno cannare per ‑re in locum ubi melius potueritis.
Cartul. Andegav. III 204 p. 132 (c. 1110) : vicarius comitis fecit homines suos ‑ri in vivario S. Marie de Fossis.
Cartul. S. Vict. Cenom. II app. A p. 364 (a. 1153) : aquam ad ‑ndum usque ad medium amnis.
Cartul. S. Vedast. p. 251 : debetque ecclesia … ‑ri in fossatis quo ipsa curtilia cinguntur.
2 d’un procédé
a en pleine eau, à la ligne ou au filet :
Cartul. Cobasrub. 22 p. 54 (a. 1148) : in illo pelago de la Annora … peschen cum butrones et cum linnas, et in pelago de la Mabe peschem com paredego et con rete.
Cartul. S. Alb. Andeg. 851 t. 2 p. 321 (a. 1160-80) : cum omnibus ingeniis ad ‑ndum faciant ‑ri, et cum tramallio.
Cartul. S. Vedast. ii 2, 2 p. 401, 26-29 : quando in aquis nostris cum rete et ‘boittouoir’ ‑batur, … maior corredium in nostra domo habere debebat, … et quando prefato modo non ‑tur, nihil habere debet.

b par vidange du bassin :
Cartul. Vindoc. 257 t. 1 p. 405 (a. 1076) : habemus hanc consuetudinem ut, quando voluerimus ‑ri in aqua illa, crepemus exclusam ipsam ; aliter namque pisces et ibi capi propter abundantiam aque convenienter non possent.
v.aussi infra IC2c.
C activité réglementée
1 en général : Cartul. Bituric. 72 p. 154 (a. 1064) : nemo ‑re audeat.
Cartul. Bellomont. Rog. 6 p. 19 (a. 1144) : habeant libertatem ‑ndi per totam aquam meam de Bellomonte.
v.aussi infra IC3. Cartul. Pontiniac. 97 p. 167 (a. 1154) : (concessit) ut in nullis aquis que ad eam ecclesiam pertinent, tam ipse quam eius successores … ullatenus ‑rentur.
Doc. cath. Ovet. 173 p. 433 (a. 1161) : habeant potestatem … sine calumpnia pe‑e per ipsos sotos.
Cartul. S. Bened. Floriac. 191 t. 2 p. 24 (a. 1167) : capiaturque quicunque contra voluntatem monachorum ibi ‑ns inventus fuerit.
Cartul. Sithiens. II 265 p. 121, 16-17 (a. 1175) : decrevi ne quis in mera que ad prefatam ecclesiam pertinet absque licentia abbatis ‑ri audeat ; qui vero iudicio scabinorum in ea ‑tus fuisse convictus fuerit absque abbatis assensu, lx librarum mihi reus erit
(cf. Acta com. Flandr. II 89 p. 199-202 [a. 1198]). donnant lieu à un partage des produits :
Cartul. Anian. 80 p. 218 (a. 1036-60) : quod si ‑re voluerint…, donent terciam partem de pisces… ; si dare non voluerint, non intrent in aqua.
Cartul. Remens. 296 p. 423 (a. 1193) : de vivario quoque expressum est, quotienscumque comes ibi ‑tus fuerit, ecclesia medietatem piscium habebit, et rursum quotienscumque ecclesia ‑ta fuerit, comes medietatem piscium habebit.
objet de service :
Acta Pont. 28 p. 48 (a. 1143) : Segonem proprium piscatorem … a servitute ‑ndi mihi debita deinceps liberum esse … mandavi.
Cartul. Clun. 4143 t. 5 p. 492 (a. 1149-56) : ab unoquoque piscatore, qui habet officium ‑ndi, una cordata piscium.
2 déterminée en fonction
a du lieu de pêche
α écluse :
Cod. Cavens. ii 223 p. 15, 29 (a. 963) : de ipsa predicta clusa … teneret et dominaret et ‑ret, et ad ‑ndum daret.

β étang :
Cartul. S. Alb. Andeg. 117 t. 1 p. 144 (a. 1127-49) : nullus vero hominum … in stagno illo ‑bitur.
Cartul. Remens. 150 p. 345 (a. 1166) : duo stagna, in quorum altero pater meus solebat ‑ri, quam piscationem remisi tam liberam ut, preter abbatis … iussionem, nemo deinceps possit ibi ‑ri.
Acta pont. Rom. Gall. VII 169 p. 455 (a. 1175) : ut prefatus Sagalo … nullam in stagno ‑ndi … habeat facultatem.
Cartul. S. Mar. Carnot. 136 p. 256 (a. 1197) : (concessi) caudam stagni ad communem pasturam, stagnum reparandum sine contradictione, ita quod in eo ‑ri non potero nisi consensu clericorum.

γ vivier :
Acta pont. Rom. Gall. IV 55 p. 157 (a. 1148) : qui etiam concessit vobis ‑ri in vivario suo quotiens volueritis.

δ fleuve ou rivière :
Cartul. S. Emil. Cocul. 224 p. 230 (a. 1075) : in propinquo flumine Ibero suam defesam ‑ndi, i. ab illa pinna … usque ad directum de Faro, cum illos cannales ubi nullus habet potestatem ‑ndi nisi vos.
Mon. arch. Neap. v 459 p. 153 (a. 1092) : in dicto flumine nullus audeat ‑ri seu aucellari sine licentia abbatis et prioris ipsius loci.

ε en assoc. avec un moulin :
Carta a. 1150-75 (Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine p. 458 n. 6) : bannus est noster a molendino … Lugela ad molendinum Vogelbrettesmulin, ubi nemo debet ‑ri, nisi qui in proprio domate sedet.
Acta Phil. Aug. I 41 p. 57, 22 (a. 1181) : ipsam aquam predictorum molendinorum ita liberam quod nullus sit ausus ibi ‑re.

b du type de pêche :
Cartul. Magalon. 160 p. 296 (a. 1173) : non ‑buntur batendo et bolegando in stagno vestro.

c des jours de pêche :
Cartul. S. Nigas. Mellent. 13 p. 17 (c. 1141) : per singulos (dies) in festivitate…, unde plenarie reficiantur monachi, in eodem stanno ‑ri faciant.
Cartul. Bituric. 119 p. 215 (c. 1170) : excepto stannum quem si ‑ri filii mei voluerint, licet eis aquam dimittere de stanno duobus diebus per annum.
Cartul. Avenac. 23 p. 89 (a. 1189) : per duos dies ante diem festum in eodem facient ‑ri vivario, quocumque voluerint modo.
Cartul. S. Vinc. Cenom. II 95 p. 154 (XII s. ex.) : concessi ut abbates … in omnibus stannis meis, cum piscatore meo et meis instrumentis, spacio unius diei ‑re faciant.
3 souvent dans l’expr. licentia ‑ndi : Cartul. Anger. 8 p. 122 (a. 937) : in aqueductis autem qui ad vestros molendinos transmeant, licentiam ‑ndi soli habeatis.
Cod. Crem. 30 p. 56b (a. 1019) : debet abere licentiam pisandi in predicta auna.
Acta Pont. 45 p. 69, 29 (a. 1149) : concedo etiam eis licentiam ‑ndi a molendino … usque ad illum locum.
Cartul. Popul. I 289, 11 p. 176 (a. 1174) : licentiam ‑ndi cum predicto panestello…, et cum carovo, et cum omnibus generibus recium.
D au fig.
1 des aliments :
Hugo S. Vict. inst. nov. 21 p. 98 : alii nudis articulis, coclearis vice, olera sua ‑ntur.
2 des sentiments :
Ysengr. i 805 : dedecus et dampnum ‑tus es, atque dolorem.
II repêcher (un homme tombé à l’eau)
A au propre : Mirac. Mar. Virg. Rup. Amat. i 1 p. 71 : ambo ceciderunt in aquam et ad profundum descenderunt, … ars seu labor nil contulit ‑ntium.
B spir., à propos d’un acte
1 (de la miséricorde) de Dieu :
Abelard. epist. 4 p. 88 (a. 1134-35) : attende, carissima, quibus misericordie sue retibus a profundo huius tam periculosi maris nos Dominus ‑verit.
2 des hommes (de Dieu) (cf. Matth. 4, 19 ; Marc. 1, 17) : Christ. Stabul. Matth. col. 1359A : ipsi venati sunt aliquos ex gentibus sicut et ‑ti.
Rup. Tuit. Spir. iv 5 p. 144 : mira ars, … quia piscator, ut homines ‑retur, fortissimi sillogismi hamum preacutum proiecit.
Gaufrid. Adm. Is. 4 col. 1178 : cum viderint quod ita in Domino progreditur homo ille quem prius ‑ti fuerant, … merebunt et lugebunt, quia humana salvatio intolerabilis eorum meror est et tribulatio.
Ps. Calixt. Iacob. i 5 p. 30 : quod cum b. Iacobus et Iohannes ‑ti fuerunt a Ihesu, nos rursum sua predicatione ‑ntur in rethe fidei.
Petr. Riga aurora act. 130 t. 2 p. 631 : hac in luce sacra tria milia pene virorum / ‑tur Christo verborum rete sacrorum.
par anal., dans la quête du Verbe :
Isaac Stel. serm. I 21, 4 t. 2 p. 50, 44 : principium ubi beatus ille theologus ‑tus est hoc quod querimus, sanctum Dei verbum
(cf. Ioh. 1, 1).
part. passé piscatus, ‑a, ‑um
A employé adjt (Osbern. deriv. P liii 11 p. : piscor…, unde … ‑us
) : Ermenr. Grim. 4 p. 538 : cum sciam te omnia nosse, qui pene nullum angulum scripturarum dimisisti, quem -um non habeas.
B subst. piscatum, ‑i n. DuC formes : pescadum : Doc. Port. reg. 348 p. 468 (a. 1182). pescatum : Cartul. S. Petri Arlan. 6 p. 22 (a. 929). Cartul. S. Emil. Cocul. 146 p. 157 (a. 1050). Cartul. S. Mar. Conim. 576 p. 770, 28 (a. 1145). Doc. Port. reg. 335 p. 438 (a. 1179). piscotum : Cartul. S. Mar. Conim. 576 p. 770, 26 (a. 1145). pixcatum : Cartul. Molism. 102 p. 106 (a. 1076-98). Pêche (les sens 1, 2 et 3 sont difficiles à distinguer)
1 lieu de pêche, pêcherie :
Cartul. S. Petri Arlan. 6 p. 22 (a. 929) : suas defesas de pe‑o, de illa presa … usque ad illo soto.
Cartul. S. Vict. Mass. 552 t. 1 p. 548, 6 (a. 1041) : villam iam supra dictam donamus … cum ortis et cum pratis, defensibus et ‑is.
Cartul. Molism. 102 p. 106 (a. 1076-98) : cum omni illa decimatione annone que ad curtem pixcati pertinet.
2 droit de pêche :
Dipl. Loth. I 90 p. 222, 20 (a. 845) : (tradidimus) et Ryno et supra et inferius ‑um, in Bosenhen dominicam curtem, capellam et decimam … cum salica terra et suis apensibus.
3 (surtout dans la péninsule ibérique) produit de la pêche
a en général : Cartul. S. Emil. Cocul. 9 p. 12 (a. 864) : alios homines … non habeant licentia in ipso rivo infra terminos supradictos ‑o prendere, nec aliqua genera occidere.
Lib. testam. Ovet. 46 p. 553, 20 (a. 1017) : ‑m maris et fluminis, et carnes que adducuntur ad Legionem ad vendendum non capiantur per vim
(cf. For. Legion. 45 p. 38). Cartul. S. Emil. Cocul. 146 p. 157 (a. 1050) : ubi volunt ipsos fratres cum suos artifices pe‑o prendere concessum sit.
Cartul. S. Mar. Conim. 576 p. 770, 26 (a. 1145) : omne ‑otum quod venerit de mare vendatur in sua barca per manu de almutazeb.
Hist. Compost. iii 33, 22 p. 473 : magulanes et misquitarie … non comparent ‑m nec carnem nec mariscum, neque pulpos … neque poma neque fructum, ad hoc ut lucretur et vendat, sed tantum ut comedat.
associé à piscatio : Cartul. S. Mar. Conim. 576 p. 770, 28 (a. 1145) : omne pe‑um, tam de mari quam de fluminibus, aut undecumque fuerit, aut de quali piscacione fuerit, nullo modo vendatur, nisi per manus almutaze.

b objet de taxe, de redevance :
Dipl. Fernand. II 126 p. 158, 35 (a. 1172) : de pissotas, unum solidum, similiter de congros aut de alio ‑o.
Doc. Port. reg. 335 p. 438 (a. 1179) : dent de foro … de bestia de pescato i denarium, et de barca de ‑o i denarium.
ib. 348 p. 468 (a. 1182) : de carrega de pescado, i solidum.

c servant de redevance :
Capit. reg. Franc. i 32, 44 p. 87, 11 (c. 800) : de quadragesimale due partes ad servitium nostrum veniant per singulos annos, tam de leguminibus, quamque et de ‑o seu formatico, butirum, mel…
Cartul. Gellon. 523 p. 444 (a. 1163) : habebit terciam partem tocius ‑i, excepto manzili.
v. piscatorium s.v. piscatorius II.
piscolente adv. v. pisculente.
piscolentia, ‑e f. v. pisculentia.
piscolentus, ‑a, ‑um v. pisculentus.
piscopatus, ‑us m. v. episcopatus.
piscor 1. v. pisco.
piscositas, ‑tis f. [piscosus] DuC caractère poissonneux :
Guibert. Nov. vita ii 1 p. 216 : celebrioris nominis undas ‑e superans uberrima (sc. Aquila), alvei sui nequaquam meatu concluditur, ceterorum instar fluminum, sed aquarum stagnante copia vivariorum more portenditur.
Girald. topogr. 1, 7 p. 31 : inter omnia vero Hibernie flumina, … non immerito principatum Sinnenus obtinet … fecundissima ‑e.
piscosus, ‑a, ‑um forme piscuosus : Cartul. Sax. 335 t. 1 p. 467 (a. 811). ib. 341 t. 1 (a. 812).
A poissonneux
1 en général (Papias* f. 176b : ‑a, piscibus plena.
Voc. Brux. f. 106b : pisculentum, ‑um, piscibus plenum.
Osbern. deriv. p457 : ‑us, piscibus habundans
[cf. ib. P liii 3]. Ugutio deriv. P 35, 16 : piscis…, unde … et ‑us, ‑a, ‑um, piscibus abundans
) : Vita Magl. II 5 p. 374, 19 : locum, fluviali amenitate irriguum, maritima infusione ‑um.
Theob. Vern. Gumm. 36 p. 166 : ‑is incola vivit aquis.
par opp. à aridus : Petr. Damian. Romuald. p. 111, 7 : Deo … providente convivium, inventum est in saxoso et arido monte velut in ‑a valle vivarium.
à sterilis : Petr. Damian. epist. 132 p. 446, 11 (a. 1065/71) : felix infortunium creditur, si ‑us ager sterilis invenitur.
2 en parlant
a de la mer :
Cartul. Sax. 335 t. 1 p. 467 (a. 811) : cum … ‑uosis ac maritimis fretibus.
Bernard. Malach. 55 p. 359, 5 : est insula maris in Hibernia ab olim fecunda piscium, et mare ibi ‑um valde.

par méton., d’une ville portuaire :
Fulco hist. Hier. i 262 p. 20 : quidam ‑i tenuerunt menia Bari.
Guibert. Nov. gesta Franc. ii 18, 781 p. 135 : illis ‑i patuerunt equora Bari
(cf. Hor. sat. 1, 5, 97).
b d’un fleuve ou d’une rivière :
Alcuin. pont. Ebor. 30 p. 6 : hanc (sc. Euboricam urbem) ‑a suis undis interluit Usa.
Abbo Flor. Eadm. 2 col. 509C : de ‑is fluminibus reticemus.
Chron. S. Michael. Mos. p. 33 : fluminis quoque ‑i … vicinitate.
Vita Deod. Nivern. 9 col. 617C : (vallem) quam interluit et irrigat Mortha, ‑us et vastus fluvius.
Gaufrid. Malat. gesta i 1 p. 7 : ‑is fluminibus.
Ecbas. capt. 170 p. 58 : affuit et salmo nutritus flumine Hreno, / nec aberat donis ‑i grex Rabadonis.
ib. 1210 p. 130 : attrectans amnes, ‑i gurgitis heres.

c d’un lac :
Guill. Tyr. hist. rer. transm. iv 10 p. 167 : protenditur vallis … lacum ex adiacentibus collectum fontibus habens ‑um maxime.

d d’une zone marécageuse :
Cartul. Sax. 341 t. 1 (a. 812) : cum … paludibus litoribus ‑uosis, seu cunctis aliunde usibus.
Andr. Flor. Gauzl. 55 p. 96, 2 : vasta palus, ‑a nimis, sua dindima pandit.

e d’une région :
Herig. Remacl. 41 p. 181, 18 : (Aquitania) rivulis et fluminibus ‑a, glebis terre pinguissima.
3 spir. : Ioh. Laud. Petr. Damian. 15 p. 241, 3 : omnes lucrari Deo cupiens, tamquam sagax rimator ‑i gurgitis solerter investigabat.
B de poisson :
Bald. Burg. Heroid. 1, 210 p. 70 : hic quoque ‑e sapor est et copia prede.
piscotum, ‑i n. v. piscatum s.v. pisco.
piscuaria, ‑e f. v. piscaria s.v. piscarius III.
pisculente adv. [pisculentus] ici forme piscolente. de manière poissonneuse :
Ugutio deriv. P 35, 17 : piscolentus…, unde ‑e, ‑ius, ‑sime, adverbium.
pisculentia, ‑e f. [pisculentus] ici forme piscolentia. caractère poissonneux :
Ugutio deriv. P 35, 17 : piscolentus…, unde … et hec ‑a, ‑e, plenitudo et abundantia piscium.
pisculentus, ‑a, ‑um forme piscolentus : Papias* f. 176b. Ugutio deriv. P 35, 17. poissonneux :
Papias* f. 176b : ‑olenta, piscibus copiosa.
Voc. Brux. f. 106b : ‑um, piscosum, piscibus plenum.
Osbern. deriv. p457 : ‑us, piscosus, piscibus habundans
(cf. ib. P liii 4). Ugutio deriv. P 35, 17 : piscosus…, piscibus abundans, quod etiam ‑olentus, ‑a, ‑um, dicitur, quasi plenus piscibus, et comparatur.
piscuosus, ‑a, ‑um v. piscosus.
piselis, ‑is m. DuC v. 1. pensilis : Carta a. 803 (DuC).
pisellus, ‑i m. [dim. de pisus] (cf. André, Lex. bot. p. 253). forme pesellus : Cartul. Bean. 11 p. 14 (a. 1082).
(bot.) (petit) pois :
Cartul. Bean. 11 p. 14 (a. 1082) : decimam de annonis, hec sunt fabe, lenticule, et peselli et geisas et lanas.
Cartul. S. Sepulcri Hier. 117 p. 219 (a. 1141) : medietatem decime de omnibus annonis, sc. … de lentibus et ‑is cunctisque aliis leguminibus
(cf. Cartul. hosp. Hier. 140 p. 115 [a. 1141]).
piselum, ‑i n. DuC v. 1. pensilis.
pisema, ‑tis n. [pour ‘ἐπίσημα ?] DuC formes abl. pl. : efisematis : Gloss. Abol. EF 5 p. 121. fisimatis : Lib. gloss. FI 299 p. 246. marque, empreinte (?) :
Lib. gloss. FI 299 p. 246 : fisi‑is, specularibus
(cf. Gloss. Abol. EF 5 p. 121). ib. PI 241-242 p. 445 : ‑a, specular, specula, filacteria
(cf. Gloss. Abstr. PI 19 p. 67. Papias* f. 176va).
pisicum, ‑i n. [pisum] DuC (préparation ou prestation à base de) pois :
Cartul. S. Vinc. Cenom. I 483 col. 278 (a. 1067-78) : (dedit) primicias, panem et candelam et sepulturam, fabos et ‑m, cannabum et linum.
pisile, ‑is n. ou pisilis, ‑is m. v. s.v. 1. pensilis II : Capit. reg. Franc. i 128, 30 p. 255, 12 : ‑e cum camera i ordinabiliter constructum.
ib. l. 35 : infra cameras ii cum totidem ‑bus.
ib. p. 256, 30 : solarium cum ‑e i.
pisilis, ‑e v. 2. pensilis.
pisina, ‑e f. v. piscina.
pisinnus, ‑a, ‑um forme pissinnus : Papias* f. 176va.
I (adj.) petit :
Lib. gloss. PI 254 p. 445 : ‑us, a pusione dictus.
Papias* f. 176va : piss‑s, a pisione (pour pusione) dictus.
Ugutio deriv. P 123, 8 : pusio…, et hinc ‑us, ‑a, ‑um (v. lect. pinsinnus), i. parvus
(cf. Isid. etym. x 231).
II subst. pisinnus, ‑i m. petit enfant :
Ugutio deriv. P 123, 8 : pusio…, et hinc … et fixe hic ‑s (v. lect. pinsinnus), parvus puer.
[pisio, ‑nis m. fautif pour pusio : Papias* f. 176va : pissinus, a ‑e dictus.]
pisis, ‑is f. v. pyxis.
pisivus, ‑a, ‑um [pisum ? pensilis ? cf. REW 6392 ?] pour qualifier une décoction (de pois ?) :
Recept. Sangall. I 30 p. 14 : milfolio cum aqua ‑a bibatur.
v. 2. pensilis.
piskaria, ‑e f. v. piscaria s.v. piscarius III.
pisla, ‑e f. [1. pensilis] forme pista : DuC. chauffoir :
Capit. reg. Franc. i 32, 49 p. 87, 32 (c. 800) : ut genitia nostra bene sint ordinata, i. de casis, ‑is (‑tis
DuC), teguriis, i. screonis. Ioh. Scot. gloss. div. hist. 365 p. 158 : zetas, ‑e, i. ‘taige tesidi’. v.
s.v. 1. pensilis I.
pislingua, ‑e f. v. picolingua.
1. pisma, ‑tis n. [πει̃σμα ; cf. lat. physema] DuC colère, orgueil (
Papias* f. 176va : ‑a, ira, altitudo.
Voc. Brux. f. 107va : ‑a, ira, tumor, superbia
) : Lib. pont. 81 t. 1 p. 351, 3 : ut non per -a aut furore, sed pacifica dispositione remittentes philosophicas adsertiones, puram … probatam fidem per synodalia decreta satisfacerent.
2. pisma, ‑tis n. v. pysma.
pisnentaria, ‑e f. [cf. ital. pisnento] terrain :
Cod. Patav. I 285 p. 310, 14 (a. 1085) : offerimus et donamus … massaritias duodecim … et ‑m unam, et quartam partem de silva.
1. piso 1. DuC écraser
1 broyer, piler
a une pierre :
Mappe clav. 137 p. 215 : quem (sc. lapidem gagatem) si ‑s subtiliter et mittis libram de ipso lapide, … fiet cera-marmor.
ib. 214 p. 228 : lapis orchus, quem vocant Alexandrini cathmia … est … facilis ad ‑ndum.

b une graine :
Mappe clav. 175 p. 221 : ‑a grana, cum cinnaber intrita, in lintheolo delava.
2 (en Italie) fouler (du raisin), associé à vindemia(re) : Cod. Cavens. ii p. 202, 23 (a. 984) : et ipse portiones vestre nos vindemiare et ‑re atque reponere debeamus in buctes vestras.
ib. iv 654 p. 201, 18 (a. 1012) : ut perfecte hibi vindemiare et ‑re possamus (sic)
(cf. ib. l. 32). Cartul. Roda p. 102 (a. 1097-1104) : et de torculario qui est in caput de vineas, dono quartam partem, ubi ‑ent sua medietate de vineas vindemia.
Mon. arch. Neap. v 539 p. 351 (a. 1112) : vindemiare et ‑re debeamus iste ube.
v.aussi 2. pinso.
part. passé pisatus, ‑a, ‑um forme pisadus : Cartul. S. Mar. Conim. 576 p. 771, 5 (a. 1145).
A employé adjt
1 broyé, pilé :
Grisofus 16 p. 16 : si habet vermem absoncum, reuponticum ‑um in ipso loco pone.
2 (en Italie) du raisin, foulé :
Mon. arch. Neap. v 393 p. 5 (a. 1051) : ipsa vero peciola iusto ordine ‑um seu reballatum, vos supertollere debeatis ante sortem
(cf. ib. v 449 p. 128 [a. 1090]). ib. vi 604 p. 116 (a. 1128) : ipsa vindemia nos vindemiare debeamus…, ipsum vero piciolum iusto ordine sit bene ‑um seu revallatum.
B subst. pisata, ‑e f. ou pisatum, ‑i n. matière pilée, poudre :
Gloss. cod. Vatic. 1469 p. 525, 1 : ptisana, ‑a.
Papias* f. 176a : pisa, genus leguminis, dicta quod ea pensabatur aliquid auri minutum, unde ‑um dicitur.
2. piso 1. v. pisco.
3. piso, ‑nis m. pilon :
Cartul. cath. Legion. 1248 p. 536, 20 (a. 1090) : concedo … mortero uno cum suo ‑e ereo.
4. piso, ‑nis m. [orig. inc.] sens inc. :
Cartul. cath. Legion. 44 p. 74, 4 (a. 918) : et per illa petra Ficta, et per illa carrera que conforta ad illos ‑es, in aquaverso de Sande.
[pisomodius, ‑i m. erreur pour piso modius : Cartul. Fontan. 121 p. 189 (a. 829). v. 1. pisa.]
pisonianus, ‑a, ‑um [Piso] propre à Pison, dans l’expr. ‑um vitium(cf. Hier. epist. 69, 2, 5) : Paul. Alb. epist. 20, 3 p. 279 : quia prudens arte retorica ludis, et ‑o vitio dum loquere nescis, tacere non vales (cf.
Laur. Cas. Wenz. p. 42, 7). Sedul. collect. 13, 1, 58 p. 52 : ‑um vitium est ut, cum quis loqui nesciat, tacere non possit.
Folc. vita Folc. prol. p. 425, 28 : ‑o illo vitio laborans, qui cum loqui nesciret, tacere non potuit.
pisonticus, ‑a, ‑um v. byzanticus.
1. pisos, ‑i f. [orig. inc.]
(bot.) arbre à feuillage persistant :
Papias* f. 176va : ‑s, arbor semper virens.
2. pisos, ‑i m. v. s.v. 1. pisa.
pisquaria, ‑e f. v. piscaria s.v. piscarius III.
pisquiritio, ‑nis f. v. perquisitio : Dipl. Urr. 3, 8 p. 359 (a. 1109) : per ‑e directa.
[pisrupinum, ‑i n. fautif pour (ri)pis rupinis ou (ru)pis rupinis (cf. Dipl. Henr. III 394 p. 549, 17 [spur. 1048]) : Mon. hist. patrie charte i 149 col. 257 (a. 980) : cum … campis, pratis, vineis, silvis, pascuis, ‑is, pomeferis arboribus ac stalareis limitibus patulibus…]
pissa, ‑e f. forme pisa : Mappe clav. 278 p. 240. poix (
Papias* f. 176a : ‑a greci, pix … nos.
Osbern. deriv. P xcv 8 : pix dicitur aliter hec ‑a [v. lect. pixa].
Ugutio deriv. P 85, 15 : et notandum quod pix alio nomine grece dicitur ‑a, ‑e, unde secundum quosdam dicitur apud nos pix
) : Gloss. medic. p. 59, 1 : ‑a, pix, pice grece.
spéc., dans l’expr. ‑a olimpia : Mappe clav. 278 p. 240 : resine solidos ii, pisas olimpias solidos ii.
v.aussi pix.
pissaigra, ‑e f. v. pissaygra.
pissanxera, ‑e f. v. pissaxera.
pissaxera, ‑e f. [πίσσα ξηρά] DuC formes : pissanxera : Papias* f. 176a. pixaxera : Osbern. deriv. p567. poix solide :
Papias* f. 176a : ‑nxera, pice dura.
Osbern. deriv. P xcv 9 : componitur hec ‑a (v. lect. piraxera, pixaxera, pixera
et pizaxera), ‑e, i. pix dura (cf. ib. p567). Ugutio deriv. P 85, 16 : pissa…, dicitur apud nos pix, et componitur cum xeros, quod est durum vel siccum, et dicitur hec ‑a, ‑e, i. pix dura et sicca.
pissaygra, ‑e f. [πίσσα ‘ὑγρά] formes : pisaigra : DuC. pissaigra : Papias* f. 176a. Ugutio deriv. P 85, 16. poix liquide :
Papias* f. 176a : ‑igra, pice liquida.
Osbern. deriv. P xcv 10 : componitur … et hec ‑a (v. lect. piragra, pixagigra
et pixaigra), ‑e, i. pix liquida (cf. ib. p569). Ugutio deriv. P 85, 16 : pissa…, dicitur apud nos pix, et componitur … et cum pigra, et dicitur hec ‑igra, ‑e, i. pix liquida.
pisscatio, ‑nis f. v. piscatio.
pisscopatus, ‑us m. v. episcopatus.
pissiculus, ‑i m. v. pisciculus.
pissima, ‑e f. [orig. inc.] poisson :
Papias* f. 176va : ‑a greci, nos piscis.
pissimus, ‑a, ‑um v. pius.
pissina, ‑e f. v. piscina.
pissinale, ‑is n. v. piscinale.
pissinnus, ‑a, ‑um v. pisinnus.
pissis, ‑is m. v. piscis.
pisso 1. v. spisso.
pissonarius, ‑i m. v. piscinarius.
pissota, ‑e f. v. pixota.
pissum, ‑i n. v. 1. pisa.
pissus, ‑a, ‑um [erreur pour spissus ?] épais :
Cartul. S. Barn. Rom. II 277 p. 118 (a. 1132) : propter hoc quod portales faciebant in villa, cum ‑is et altis muris
(cf. Cartul. S. Barn. Rom. I 277 p. 214 [a. 1130]).
1. pista, ‑e f. v. s.v. 2. pinso.
2. pista, ‑e m. v. pycta.
3. pista, ‑e f. DuC v. pisla.
pistacia sive pistatia, ‑e f. formes : pestacia : Form. Marculfi 1, 11 p. 49, 15. pistacea : Papias s.v. nuces. Coll. Salern. ii p. 405, 33. Bernard. Prov. comm. 7, 2 p. 295, 36.
A pistachier :
Hraban. univ. 19, 6 col. 516B : ‑a dicitur quod cortex pomi eius nardi pistici odorem referat
(cf. Isid. etym. 17, 7, 30. Ugutio deriv. P 93, 2. Ps. Hugo S. Vict. best. III col. 114D).
B pistache (
Papias s.v. nuces : nuces generaliter dicuntur omnia poma corio tecta duriore ut … castanee, ‑ee, et amygdale
) : Form. Marculfi 1, 11 p. 49, 15 : cinamo tanto, granomastice tanta, dactalus tantos, pe-as tantas, amandolas tantas.
Coll. Salern. ii p. 405, 33 : ‑ee non sonans infra testam si movetur, saporis dulcis non acidi.
Bernard. Prov. comm. 7, 2 p. 295, 36 : avellane recentes, ‑ee fructus sunt qui multum inpinguant.
v. pistacium.
pistacium sive pistatium, ‑i n. et pistacius, ‑i m. FEW viii 596-7. formes : fisticus : Bernard. Prov. comm 11, 2 p. 320, 36. phisticus : Constant. Afric. theor. v 77. pistache :
Amalar. inst. can. 94 p. 372, 23 : quid prodest … molestias quasdam difficultatesque ciborum querere, carigas, piper, nuces, palmarum fructus, similam, mel, ‑tia
(cf. Hier. epist. 52, 12, 10). Constant. Afric. theor. v 77 : ph‑ci … sunt temperati, stomachi confortativi et epatis diuretici, libidinis augmentativi, contra morsus scorpionis valent.
Bernard. Prov. comm 11, 2 p. 320, 36 : f-ci sunt fructus qui libidinem excitant.
en apposition :
Paul. Aegin. cur. 3, 209 p. 144, 15 : dare fructum et lauri radicis corticem … ex spissis et glutinosis humoribus et iris et ‑um fructus et lepos et prassium et amigdale amare.
v. pistacia.
pistacus, ‑a, ‑um v. spicatus.
pistellum, ‑i n. v. pistillum.
pistellus, ‑i m. [dim. de pistor] mitron, garçon boulanger :
Cartul. Augustod. 2, 30 p. 119 (c. 1198) : Petrus ‑s de Moncellis.
v. pistorellus.
pister, ‑is n. [πίεστρον]
(méd.) outil chirurgical (pour broyer) :
Ars med. 6 p. 424, 11 : anatomice … doctrine necesse est ut universorum feramentorum nomina describam, … catapter, ‑r, sichias.
pisterna, ‑e f. DuC v. basterna.
pisteron, ‑is n. [cf. gr. περιστέριον]
(bot.) verveine :
Coll. Salern. iii p. 307 : peristereon vel ‑n, verbena recta, columbaria, vel columbina idem.
v. peristereon.
pisteugo v. pisteuo.
pisteuo forme pisteugo : Papias* f. 176va. « je crois », premier mot du Credo grec (
Papias* f. 176va : ‑o [v. lect. ‑go], grece credo
) : Petr. Comestor hist. schol. col. 1598C : ‑o enim credo.
pisticus, ‑a, ‑um DuC forme pistīcus : Guill. Brit. summa p. 562. pur, fidèle (
Gloss. Augiens. bibl. [Ioh.] 2216 p. 124 : ‑um interpretatur fidelem.
Papias* f. 176va : ‑um grece fidele.
Voc. Brux. f. 107va : pistis grece fides, ‑um fidele)

A dans l’expr. nardus(‑um) ‑us(‑um)
1 dans le contexte des Évangiles
a en réf. à Ioh. 12, 3 (Ugutio deriv. N 9, 2 : nardum ‑um dicitur, i. fidele, purum sine omni impostura vel commixtura compositum, non adulteratum aliis herbis
[cf. ib. P 93, 1. Guill. Brit. summa p. 562]) : Alcuin. Ioh. evang. col. 907B : et hoc unguentum ex nardo ‑o (v. lect. ‑a) conficitur, i. nardo fideli.
Radbert. Matth. xii col. 879A : ut Ioannes ait, unguentum nardi ‑i, quia fidelis venit (sc. mulier) ; … ad Iesum accedere non posset … nisi unguentum fidei pretiosum afferret et bene olentem.

b en parallèle avec spicatus, cf. Marc. 14, 3 (Eberh. Beth. grecism. 9, 79 p. 58 : nardus spicatus de spicis sit tibi natus, / ‑us at nardus quasi fidus sive fidelis, / nam pistin grece nostro sermone fides est
) : Christ. Stabul. in Matth. col. 1473A : dicit Marcus, nardi spicati, i. de nardo spicas habentem, quia autem pretiosus esset, … Ioannes autem nardi ‑i posuit, … a pisti ‑us derivatur ; et dicitur nardus fidelis, eo quod cum veritate factus, nullam imposituram aut misturam male rei habuerit.
Anselm. Laud. Matth. col. 1467B : de cuius (sc. nardi) foliis et spicis erat confectum hoc unguentum quod attulit Maria, quod pretiosius erat ceteris ; unde Mattheus, … ‘alabastrum unguenti spicati pretiosi’ ; Ioannes, … ‘nardi ‑i pretiosi’.
Guill. S. Theod. cant. 1, 15, 73 p. 60, 73 : alabastrum unguenti nardi ‑i vel spicati pretiosi.
Zachar. Chrysop. conc. evang. col. 439A : Marcus, ‘unguenti nardi spicati pretiosi’, unguentum … non solum de radice nardi, verum etiam quo pretiosius esset, de spicis et foliis confectum erat ; … Ioannes…, ‘libram unguenti nardi -i’, … et interpretatur fidelis, non alia sc. admistioni corrupti
(cf. Petr. Comestor hist. schol. col. 1597D).
c préparé à partir de matières choisies (
Osbern. deriv. P xi 18 p. 499 : item a pinso, ‑us, … i. conmixtus ex diversis, sicut electuarium vel pretiosum unguentum ex diversis commiscetur speciebus
) : Alan. Ins. dist. col. 901D : vel ‑um dicitur commistum, i. variis speciebus.

d dont l’étymologie est rapprochée (à tort) d’un nom de lieu (cf. Aug. tract. 50, 6, 8) : Alan. Ins. dist. col. 901C : (Maria) attulit alabastrum nardi ‑i, i. nulla aliena admistione (sic) corrupti, vel unguentum ‑um dictum est a loco.
Zachar. Chrysop. conc. evang. col. 439A : ‑i, a loco dicitur
(cf. Anselm. Laud. Matth. col. 1467B). ou de pyxis : Alan. Ins. dist. col. 901D : ‑um … dicitur quasi pixicum quia a pixide clausum vel servatum.
2 hors du contexte des Évangiles :
Concil. Francof. 19B p. 120, 11 (a. 794) : cuius opinio quasi odor nectareus et nardi ‑i pretiosus toto pene flagrat in mundo.
Sedul. carm. 2, 18, 18 p. 37, 17 : ‑a nardus ei liquidos respiret odores / profluat ubertim ‑a nardus ei.
Durand. Ainard. col. 1423C : hic iacet Ainardus redolens ut ‑a nardus / virtutum multis floribus et meritis.
B par retour au sens étymologique, fidèle :
Mirac. Opport. 1 p. 68 : studerem miraculorum et vite eius ‑us scriptor existere.
pistilium, ‑i n. [aphérèse pour epistylium] forme pistillium : Hugo S. Vict. misc. i 75. architrave, épistyle, et par ext., traverse, montant (d’un châssis) :
Osbern. deriv. p280 : ‑a, vel epistilia, capitella edificiorum.
spir. : Hugo S. Vict. misc. i 75 col. 510C : duo ‑illia que in posteriori parte (sc. cathedre) consistunt, timor est et amor.
ib. col. 510D : duo alia ad manifestum predicationis procedunt, terror sc. et blandimentum, quasi duo ‑illia anteriorem partem cathedre typice portantia, … et ea que retrorsum consistunt, ‑illia in altum porriguntur anteriora.
v. epistylium.
pistillo 1. [pistillum] ici forme pistilo. piler, broyer :
Tract. aegr. cur. p. 261, 44 : accipe album porrum, adipem verris, incensum album ‑labis simul et unges sub plantas pedum.
pistillum, ‑i n. et pistillus, ‑i m. FEW viii 600-1. formes : pestellum : Cartul. S. Facundi 818 p. 188 (a. 1025). Osbern. deriv. P xi 12. Ugutio deriv. P 87, 15. pestelus : Ioh. Scriba reg. 47 t. 1 p. 24. pestillum : Martin. Laud. gloss. grec. p. 44. pistellum : Coll. Salern. ii p. 507, 32. Chirurg. Bamberg. 24, 355 p. 118. Recept. Bamb. 34 p. 71. pilon
1
au propre, instrument (en bois ou en métal) servant à broyer ou piler dans un mortier, en général des grains ou des herbes (
Papias s.v. pistare : pistare a pistum, quod fit a pinso…, unde ‑m.
Voc. Brux. f. 107b : pilum autem diminuitur ‑m, a quo pisto.
Osbern. deriv. P xi 12 : a pinso, hoc ‑m, i. pestellum.
Ugutio deriv. P 87, 15 : a pindo vel pinso, hoc ‑um et hoc ‑ellum, quod et masculini generis invenitur, hic ‑us vel ‑ellus, cum quo piper vel aliud teritur in mortario.
Guill. Brit. summa p. 559 : a pilus … pro instrumento terendi dicitur hic ‑s
) : Cartul. Cison. p. 2 (a. 837) : mortariolum argenteum i cum ‑o.
Mappe clav. 142 p. 216, 8 : in cacabo…, cum solutum fuerit, ‑o ligneo frica plumbum incessanter.
Regino chron. ii p. 42, 25 : pilum (v. lect. ‑m) unde panis in holera fratrum mittendus conterebatur.
Cartul. S. Facundi 818 p. 188 (a. 1025) : i mortalio de allatone cum suo pestello.
Chirurg. Bamberg. 24, 355 p. 118 : in mortario … oleum prius incorporatum bene cum pulvere … vinum agitando ‑o ferreo pone
(cf. Recept. Bamb. 34 p. 71 : ‑ellum plumbium).
Bernard. serm. sup. cant. 23, 3, 6 t. 1 p. 142, 25 : pigmentorum vires atque fragrantiam ‑o extorquet … contusio.
Ioh. Scriba reg. 47 t. 1 p. 24 : unum morter de ramo, duos pestelos.
Coll. Salern. ii p. 507, 32 : cum ‑o vel clava vel cum instrumento facto ex plumbo, habente caput rotundum.
Hugo S. Vict. pent. col. 66A : grossa farina attrita in pilo, i. ‑o.

en part., des raisins :
Gump. Venc. p. 211 : in vas huic congruum vindemiole uvas ‑o conterens.
utilisé comme arme :
Arnulf. Lexov. epist. 47 p. 83 (a. 1166) : cervicem itaque ipsius, adacto totis viribus ‑o grandiore, confregit.
2 au fig.
a au sens moral :
Hraban. in Matth. col. 1004A : fides tentationum ‑o probata, ab omni levium cogitationum superficie cribro discretionis castigata, et perfecte dilectionis melle dulcorata, omnes de corde, quod est interioris hominis caput, vitiorum sentinas … exhaurit
(cf. Anselm. Laud. Matth. col. 1404B. Zachar. Chrysop. conc. evang. col. 297). Christ. Stabul. (?) in Luc. col. 1511C : per ‑um, persecutio … designatur.
Bernard. serm. sup. cant. 10, 7 t. 1 p. 52, 10 : cum fuerint in vasculo pectoris ‑o crebre meditationis contusa atque contrita, deindeque igne sancti desiderii simul decocta omnia, … erit unctio … pretiosior
(cf. Hugo S. Vict. misc. col. 731B). Thom. Pers. cant. col. 396B : malleo timoris conteretur in mortario proprie reprehensionis, ‑o compunctionis, agitabitur in cribro iugis meditationis.
assimilé à un objet émoussé ou obtus (cf. Hier. epist. 69, 4) : Lib. Carol. iv 23 p. 547, 1 : o acumen omni ‑o retunsius, o macera plumbea prius aciem retundens quam rem incidat, cui incidende adhibetur !
Abelard. sic et non col. 1557B : que est ista tergiversatio, et acumen omni ‑o retusius
(cf. Galter. S. Vict. labyr. Francie p. 331, 38).
b en parlant de l’Esprit saint :
Gerard. Mores. delib. vi 159 p. 83 : multo … peritissimus totus (sc. Stephanus protomartyr) humanis suasionibus et distasionibus Spiritus Sancti ‑o contunsis.
Bernard. serm. per ann. 4 p. 219, 17 : contuse sunt autem et commixte he due species in utero Virginis, tanquam in mortariolo, Sancto Spiritu, tanquam ‑o, illas suaviter commiscente
(cf. Nicol. Clar. serm. col. 217C).
1. pistis, ‑is f. DuC formes : pystis : Walth. Spir. Christoph. II 2, 51. acc. sg. pistin : Eberh. Beth. grecism. ix 80 p. 58. foi, transcription du gr. πίστις (Alcuin. Ioh. evang. col. 907C : nam ‑s grece, fides latine dicitur
[cf. Radbert. Matth. xii col. 879A. Christ. Stabul. in Matth. col. 1473A. Anselm. Laud. Matth. col. 1467B]. Papias* f. 176va : ‑s grece fides
[cf. Voc. Brux. f. 107va. Ugutio deriv. P 93]. Eberh. Beth. grecism. ix 80 p. 58 : nam ‑n grece nostro sermone fides est
) : Carm. pot. iii 22 p. 351 : et merito, quoniam regem generavit (sc. Maria) eorum, / ‑s ut alma tenet, verum hominemque deumque.
Walth. Spir. Christoph. II 2, 51 : catholice p-is collyria prorsus inungue / timporibus.
Ugutio agiogr. i 593 p. 160 : Theopistus dicitur a theos, quod est deus, et ‑s, quod est fides, inde Theopistus quasi divina fide vel fidelis Deus.
v. pisteuo et pisticus.
2. pistis, ‑e [pour pistus, par changement de déclinaison] pilé :
Bonvill. 227 p. 124 (a. 1198) : minam i castanearum ‑ium.
v. 3. pinso.
pistisma, ‑tis n. v. pytisma.
pisto 1. FEW viii 598-600. formes part. passé : pistatus : Rog. Salern. chirurg. p. 162. pistus : Papias* f. 176va.
1 piler, broyer (
Aynard. gloss. P 60 p. 101 : pinso est ‑o.
Papias* f. 176va : ‑re … pistum, quod fit a pinso.
Voc. Brux. f. 107v : pinso, … pistum, pistu, inde ‑o…, u conversa in o, … ‑re est conterere
) : Anon. med. falc. Verc. p. 178, 119 : in crastinum ‑a illas in mortario et collige sucum eius
(cf. ib. p. 176, 43). Dancus Rex 32, 3 p. 116 : accipe malvam et mitte in testa ovi cum aqua et … decoque et trahe foras et ‑a malvam.
Trotula pass. 22 p. 19, 6 : ‑a malvam, arthemisiam, camphoram, et eas pistoratas in olla calefacias.
Rog. Salern. chirurg. p. 162 : omnes iste herbe pene ‑ate in singulis manipulis et de hiis folia solum accipiantur.
2 pétrir (la pâte) :
Vita Bertin. III 29 col. 1138B : homo … a demonio correptus, … in vase ligneo quo pasta ‑ri solet, funibus ligatus iacuit.
v. pinso et pistrio.
pistor, ‑is m. FEW viii 602. forme pestor : Cartul. Lesat. 974 t. 1 p. 698, 3 (a. 1026-31). homme qui fait et vend le pain, boulanger (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. col. 141 : ‑r, baecere ; … cerealis ‑r, gristra.
Summ. Henr. viii 8, 243 t. 1 p. 286 : ‑r phister.
ib. P 320 t. 2 p. 414 : ‑r, paneficus.
Papias* f. 176va : ‑r proprium…, ‑es veteres non molitores sed quasi pinsitores a pinsendis granis frumenti … dicti, molarum enim nondum erat usus
[cf. Isid. etym. xv 6, 4. Guill. Brit. summa p. 558]. Voc. Brux. f. 107va : pinso, … inde pisto et ‑r.
Osbern. deriv. P xi 2 : pinso…, verbum neutrum i. pistrire, hinc inde ‑r.
Ugutio deriv. P 87, 2 : pinso…, unde ‑r qui panem facit)

1 en général
a parmi divers métiers :
Theodulf. carm. 72, 1, 50 p. 564 : servus habet propriam et mendax ancillula legem, / oppilio, ‑r, nauta, subulcus, arans.
Iulian. Vizeliac. serm. xxvii 220 t. 2 p. 636 : vide fabros, ‑es, fullones, et aliorum diversos opifices, quam mane surgunt, et antelucano et intempestivo tempore, etiam ante gallicinium, opus solitum facientes.
Hist. Mont. Pannon. t. 1 p. 592 : cxxxviii mansus cocorum, ‑um, turnatorum, artificum.

b un des métiers de bouche :
Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 14 p. 228, 34-36 (cf. gen. 40) : sic pincerna botrum expressit in calicem pharaonis, sic canistrum ferre ‑r imaginavit.
Ord. Vit. hist. xii 25 t. 4 p. 408 : indignantes coquos ac ‑es et vicinos asseclas actutum asciverunt.
Odo Morim. serm. Ioh. p. 399, 133 : ‑r dapiferum in conviviis concomitari solet.
Consuet. Ungiac. 9 p. 54 : ad ipsius etiam cellararii officium pertinent ‑es, cambarii, vinitores, ortolani, coci.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xxii 30 p. 1129 : qui in exercitu hostium erant, coquorum vel ‑um habentes officium … in domibus civium omni commoditate refertis officinas locaverant suas, libere suis professionibus utentes.
Cartul. S. Vinc. Cenom. II 250 p. 281 (XII s. ex.) : Hugo ‑r, Ernaut cocus, … Propheta venator.

c pour désigner une rue ou un quartier :
Cartul. Thurg. 1107 p. 626, 3 (a. 1178-86) : (concessimus) terram illam … que iacet in vico ‑um ad caput placee.
2 défini par ses activités
a depuis la récolte des céréales jusqu’à la cuisson du pain :
Guigo I consuet. 47, 1 : ‑r annonam recipit, siccat, custodit, ventilat, molit, panes conficit, et dato adiutorio coquit, et coquinario in pistrino reddit.

b qui achète les grains :
Cartul. Castr. Ledi 92 p. 63 (XII s.) : ‑r … queret bladum suum ad emendum per patriam.

c qui pile, moud les grains (
Aynard. gloss. P 184 p. 110 : palatum [v. lect. pilatum] est instrumentum ‑um quo tunduntur frumenta in pila
) : Wandalb. Goar. vita ii 8 p. 53, 15 : cum a molendino farinam navicula ‑r deveheret.
Freculph. i 5, 7, 230 p. 300 : (Plautus) qui propter annone difficultatem ad molas manuarias ‑i se locaverat.
Cartul. Carit. 71 p. 165 (a. 1176) : ea conditione quod ‑es de castro Sancti Cesaris usu et consuetudine molendinis molent.

d qui pétrit, cuit (le pain) :
Vita Lonogh. p. 436, 3 : petens ‑em ut ei daret ignem.
Capit. reg. Franc. II 273 B 20 p. 319, 7 (a. 864) : quantos mensurabiles panes in unaquaque civitate de iusto modio episcopi vel abbatis seu comitis ministeriales a ‑bus suis recipiunt, tantos mensurabiles panes de equo modio a ‑bus, qui panem vendunt, fieri faciant.
Petr. Damian. div. omnipot. 19, 6 p. 484 : cum ‑r in pistrino iaceret, interrupto ad horam somno, vestem que sibi comminus adiacebat sibi (sc. puerulus) voluit superponere ut frigus arceret.
Cartul. Andegav. III 61 p. 54 (c. 1145) : omnibus qui sunt in furno petrino ‑bus.
Cartul. Castr. Ledi 90 p. 58 (XII s.) : et tortellum suum de ‑e, de suo sextario coquendo, quinque pictavinas.
Vita Steph. Obaz. III 54, 6 p. 180 : dum … post completorium officinas circuiret…, invenit ‑es in pistrino completo septimanali labore solito letiores.
employé en apposition : Balduin. Cant. sacr. i 3 p. 256 : panis Dei dicitur, ut discernatur a pane qui arte hominis ‑is conficitur et paratur.

e qui vend le pain :
Cartul. S. Vinc. Cenom. I 326 col. 195 (XI s. ex.‑XII in.) : ne panis ad vendendum preter ab uno ‑e … fieret.
v.aussi supra 2d.
3 serviteur ou officier, au compte
a d’une abbaye :
Bened. Anian. conc. col. 1341C : ‑es vero alternatim per vices opus commune faciant.
Vita Brioci 34 p. 176, 33 : ‑r et economus sanctum adeunt, duodecim cophinos tritico plenos se reperisse nuntiant ante pistrinum.
Vita Samson. Dol. I 8 p. 91, 28 : frater eiusdem presbyteri ‑r monasterii effectus est.
Cartul. Celanov. I 158, 1 p. 222 (a. 942-77) : notitia de ‑bus huius sancte Cellenove, quos episcopus Rodesindus tradidit eis qui in hoc cenebio (sic) Deo servirent.
Cartul. Lesat. 974 p. 698, 3 (a. 1026-31) : ego Eimericus abbas, et ego … Vitalis sacristanus et … Eles cellerarius et Emelius coqus (sic) et Petrus pe-r … facimus carta(m).
Trad. S. Petri Bland. 135 p. 131, 9 : his predictis diebus ‑es duplicant suam cervisiam et ceteris diebus habent unum stopum.
Carta a. 1084 (Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine p. 632 n. 1) : in vernaculis abbatis, i. in ‑bus, in cocis, in fullonibus, in piscatoribus ceterisque prebendariis eius.
Acta episc. Laud. 200, 24 p. 304 (a. 1140) : presentibus Ernaldo priore, … Roberto converso, Gautero ‑e, Pagano carpentario.
Suger. adm. 1, 1 p. 58, 19 : triginta quinque de censu stallarum ‑um in Pantera, quos in festo beatorum apostolorum Petri et Pauli refectioni fratrum apposuimus.
Consuet. Ungiac. 60 p. 91 : silentium teneant … nisi extra operatorium, … omnes artifices monasterii, ‑es videlicet, textores, pellifices.
Trad. Augiens. 1, 24 (a. 1142-66) : licet abbates … licentiam habeant super suos ‑es … inlicitas et nefarias perpetrationes prohibendi.
Cartul. Thurg. 1105 p. 625, 3-7 (a. 1173-86) : prior totusque conventus … concessimus Iordano ‑i … terram… ; Iordanus et heredes sui ‑es duos qui furnum nostrum frequentabunt perpetuo exibebunt.

b d’un évêque :
Cartul. Pontiniac. 137 p. 197 (a. 1138) : s(ignum) Christiani clerici episcopi, s(ignum) Ollani cellerarii episcopi, s(ignum) Constantini ‑is episcopi.

c d’un roi :
Capit. reg. Franc. I p. 87, 20 (a. 800) : ‑es qui similam ad opus nostrum faciant.
Adalb. Magd. chron. p. 165 : ut nec civitas nec castellum, que subsequenter regis ‑bus et cocis patuerant, filio regis aperiretur.
en réf. à gen. 40, 1 : Fulc. Meld. nupt. i 608 : unus erat ‑r regis, pincerna sed alter, / unus erat vite sed morti deditus alter.
Iulian. Vizeliac. serm. xxii 4 t. 2 p. 488 : peccaverunt regi Pharaoni duo servi eius, ‑r et pincerna.

d d’un seigneur :
Adalhard. consuet. vi 3, 25 p. 400, 21 : omnem panem … ipsi ‑es dominici coquere debent.
Cartul. S. Salv. Vicec. 45 p. 54 (c. 1090) : testibus … Gaufrido ‑e nostro.
Cartul. Clun. 4099 t. 5 p. 449 (a. 1145) : comitem et servientes suos, dapiferum sc., … ‑em … parrochianos sancti Iohannis fuisse collegimus.
Magn. Brev. p. 153 (a. 1187) : ‑i ad ferrum iv sol., ad scutellas l sol.
4 métier ou surnom ( ?) :
Henr. Soliac. lib. p. 172, 31 : Henricus ‑r tenet unam virgatam pro tribus solidis de gabulo uno anno.
Cartul. S. Vedast. p. 201 (XII s.) : (debet) domus Achardi ‑is preposito vi den., domus hospitum sancti Lazari … viii den.
dans une liste de témoins :
Cartul. Mon. Nov. Pictav. 39 p. 62 (a. 1106) : clientes Mainardus cementarius, Gaufredus pelletarius, Launus ‑r.
Cartul. capit. Veron. 122, 20 (a. 1146) : in presencia clericorum et laicorum, quorum nomina hec sunt … Ubaldus ‑r.
Cartul. capit. Veron. 32 p. 58, 4 (a. 1162) : in presencia testium … videlicet … Iohannesbonus ‑r. etc.
v. panetarius.
pistoralis, ‑e de boulanger :
Cartul. Goslar. 301 p. 325 (a. 1174-95) : i mansus, pertinens ad officium ‑e, solvens viii solidos.
ib. : solvit … iii modios siliginis ‑is et viii modios ordei.
spéc., dans l’expr. mola ‑s : Adam S. Vict. poet. 30, 10, 63 (Anal. hymn. 54) p. 131 : mola tritus ‑i, / pena plexus capitali, / vitam clausit morte tali.
Absal. serm. col. 242B : equorum rabie per mediam trahitur civitatem et in mola ‑i toto confractus corpore.
pistoratus, ‑a, ‑um [pistor] pilé, broyé :
Trotula pass. 22 p. 19, 6 : pista malvam, arthemisiam, camphoram, et eas ‑as in olla calefacias.
pistorellus, ‑i m. [dim. de pistor] mitron, garçon boulanger :
Cartul. Long. Pont. 92 p. 124 (c. 1100) : illis igitur monachis hanc conventionem concedentibus, pluribus viris audientibus, … Araudum, ‑m sancte Marie.
v. pistellus.
pistoreus, ‑a, ‑um v. pistorius.
pistoria, ‑e f. [pistorius] DuC boulangerie
1 charge de boulanger :
Cartul. Camaler. 152 p. 77 (a. 1184-90) : pistor sancti Theofredi, unicam habens filiam, in ultimo testamento eis liberam quam ab ipsis habebat dimisit ‑m.
2 local où le boulanger fait le pain :
Cartul. Conch. 4 p. 6 (a. 883) : mansum … cum ipsa ‑a et cambone ad ipsa piscatoria aderente.
ib. 478 p. 346, 10 (XI-XII s.) : ‑a a Campo Audulfo cum caput mansio et cum ipsas plantadas.
Cartul. Magalon. 117 p. 233 (a. 1163) : si vero panis ‑e cocatur in furno, de pleno furno sit in eorum arbitrio aut exigere quinque panis nummatos aut quinque nummos.
v. pistorius et pistoralis.
pistorissa, ‑e f. [pistor] boulangère :
Cartul. S. Barn. Rom. 351 p. 157 (XII s.) : ‑a, singulis diebus in quibus laborabit in faciendis et coquendis panis, habebit duas mensuras vini.
pistorius, ‑a, ‑um forme pistoreus : Cod. Cavens. viii 1258 p. 39, 5 (a. 1058). de boulanger (
Voc. Brux. f. 107va : pinso, ferio, … inde pisto et … ‑us.
Osbern. deriv. P xi 3 p. 499 : pistor, unde ‑s.
Guill. Brit. summa p. 563 : hic pistrio, idem quod pistor, … et ‑us…, ad pistorem pertinens
) : Usuard. martyr. xii kal. Aug. 3 p. 271 : variis excruciatus penis, novissime contritus in mola ‑a martyrium consummavit.
Cod. Cavens. viii 1258 p. 39, 4 (a. 1058) : ‑ium scavineum ligneum, parium unum molis manualibus, catinas decem, ‑eum ligneum parvulum in rebus de salitto.
Pass. Vict. Mass. p. 480 : in confessione deinde persistens in molam ‑am missus est, in qua sparsum vertigine animalium macerari solebat.
dans les expr. ‑a ars : Amalar. (?) inst. can. 140, 1, 1 p. 416, 8 : hi vero famuli eligantur de fidelissima ecclesie familia…, ut … et ‑a arte et fidei puritate necessitatibus fratrum opportunissime valeant suffragari.
Smar. reg. Bened. 46, 7 p. 325, 3 : ars autem ‑a ad laicos pertinebit
(cf. Isid. reg. monach. 19). Vita Honorat. II p. 33 : arti ‑e, qui vulgo furnariorum dicitur, se mansipavit.
Greg. Cat. chron. Farf. 324 t. 2 p. 201, 15 : arte ‑a.
Ord. Vit. hist. vii 6 t. 4 p. 22 : nam quidam, genere Saracenus, arte ‑a Brixensi cenobio serviebat.
Egid. Corbol. iera. p. 390, 26 : exquisita magis et definita Philippo / qualem Francorum parat ars ‑a regi.
péj. : Ioh. Sarisb. metal. i 5, 5 p. 20 : (solebat) cum eos videbat ad studia que predicta sunt evolare, eis artem ‑m polliceri, quoniam illa est ut aiebat in gente sua que sola excipere consuevit omnes aliis opibus aut artificio destitutos.
ou ‑us labor : Vita Gaucher. Aurel. 37 p. 55 : mulier quedam erat in parrochia S. Dionisii ‑o labore degens.
pistos adj. [πιστὀς] à qui ou quoi on peut accorder foi, fidèle :
Papias* f. 176va : ‑n grece credibile, ‑s grece fidelis.
pistrega sive pistregum et pistregia sive pistregium, genre inc. [pistor ?] DuC moulin, pétrin (?) :
Doc. Viquer. 3 p. 19, 34 (a. 998) : montibus, vallibus, alpibus et planiciebus, ripis, rupinis, ‑iis, molandinis et piscacionibus
(cf. Cod. Lang. 940 p. 1654b : ripis, ruinis, ‑is, molendinis).
pistricius, ‑a, um [pistor ; cf. lat. pistricus] broyé, pilé :
Ugutio deriv. P 87, 9 : idem a pistrio ‑us … i. mixtus ex multis vel ex diversis, sicut electuarium.
pistrilla, ‑e f.
1 petite boulangerie (
Sedul. Donat. mai. 2 p. 125, 41 : sunt alia diminutiva que non servant genera que ex nominibus prime positionis acceperunt, ut scutum…, scutella, … pistrinum, ‑a.
ib. l. 55 : hoc nomen quod est pistrinum in principalitate neutri generis est, in diminutione feminini ; pistrinum enim non pistrillum sed ‑a facit.
ib. l. 68 : pistrinum est maior officina pistorum, ‑a minor.
Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. col. 185 : ‑a, lytel baecern.
Summ. Henr. P 321 t. 2 p. 414 : pistrinum vel ‑a, domus ubi panis coquitur vel frumentum purgatur.
Voc. Brux. f. 107va : pistrina ipsa domus seu ‑a
) : Patr. Dubl. carm. 170 p. 94 : mira aquilonis erat sedis ‑a sub axe / que far triticeum / caperet loliumque vomebat.
v. pistrina et pistrinum.
2 petit pétrin :
Papias* f. 176vb : pistrinum, inde diminutivum ‑a, i. parvum pistrinum, vel vas ubi farina miscetur.
Osbern. deriv. p117 : ‑a, pistrinum.
Ugutio deriv. P 87, 6 : pisternum…, unde hec ‑a pro eodem.
3 four de boulanger :
Ugutio deriv. P 87, 8 : usus tamen noster habet ut pistrinum vel ‑a dicatur furnus, potius a pinsendo quam a pilo.
4 boulangère :
Papias* f. 176vb : pistrinum, inde diminutivum ‑a, i. … femina hoc (sc. farinam miscere) faciens.
pistrillum, ‑i n. [dim. de pistrinum] mentionné par les grammairiens comme inusité : Sedul. Donat. mai. 2 p. 125, 55 : pistrinum in principalitate neutri generis est, in diminutione feminini ; pistrinum enim non ‑m sed pistrilla facit.
v. pistrilla.
pistrina, ‑e f. forme pestrina : Trad. S. Petri Bland. 150 p. 153. boulangerie (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. col. 185 : ‑a, baecern
) : Consuet. Angl. 64 : coquina ac ‑e … officina.
Trad. Lunel. 55 p. 31 (IX s. ex.) : constat me concedere vel perdonare ecclesie s. Michahelis casa cum ‑a.
Trad. S. Petri Bland. 135 p. 131 : cellerarii ius est, quot panes accipit in mense in ‑a, tot stopos cervisie accipit in camba.
ib. 150 p. 153, 23 : quinque de camba et v de pe-a et octo de coquina et wanre et ortulani et omnes molendinarii debent domino fenatores.
v. pistrinum.
pistrinarius, ‑i m. formes : pristinarius : Cartul. Berard. 53 p. 90 (a. 867). Cartul. S. Bened. Floriac. 151 p. 345 (a. 1147). Acta pont. Rom. Gall. VI 91 p. 163 (a. 1162). pristiniarus : Cartul. S. Mar. Lat. 42, 10. pristrinarius : Bened. Anian. conc. 62, 23 p. 541 (v. lect.). boulanger :
Bened. Anian. conc. 62, 23 p. 541, 427 : levitonarium et quicquid in veste est monachorum, nemo lavet nisi die dominica, preter nautas et ‑os (v. lect. pr-os).
Annal. Camald. 21, 57 (a. 867) : donamus alios servos Ildeprandello ‑o cum Dativa uxor (=
Cartul. Berard. 53 p. 90 [a. 867] : pristi-o).
Cartul. S. Mar. Lat. 77 p. 101 (a. 1045) : Iohannes ‑o
(cf. ib. 42, 10). Cartul. S. Bened. Floriac. 151 p. 345 (a. 1147) : ego … decem solidos annis singulis dabo… ; cellerarius, ii sol. ; infirmarius, xii denarios ; pristi‑us, xii den. ; elemosinarius, xii den.
(cf. Acta pont. Rom. Gall. VI 91 p. 163 [a. 1162]).
pistrino 1. [pistrinum] faire le pain, dans l’expr. ‑ndi ars : Statut. Murb. p. 444, 11 : in coquinandi vero et ‑ndi arte in commune ab omnibus adiuvetur, tam a septemanariis quam a reliquis omnibus, quibus solatio sint novitii.
pistrinum, ‑i n. FEW viii 602. forme pristrinum : Cartul. S. Petri Virsion. 15 p. 122 (X s. ex.).
A local où l’on moud le grain
1 moulin (
Summ. Henr. P 321 t. 2 p. 414 : ‑m vel pistrilla, domus ubi … frumentum purgatur, bachus.
Hraban. univ. xiv 25 : ‑m, quasi pilistrinum, quia pilo antea tundebant granum
[cf. Isid. etym. xv 6, 4. Papias* f. 176va]. Osbern. deriv. P xi 16 : a nomine pistrix, … hoc ‑m, i. locus ubi pistritur
[cf. Guill. Brit. summa p. 563]. Ugutio deriv. P 87, 5 : hoc ‑m, locus ubi pistritur, sc. molendinum
) : Cod. Lang. col. 484A (a. 879) : ortos, puteos, clausuras ac ‑a.
Dipl. Caroli III 10 p. 16, 24 (a. 898) : terram que ad eorum ‑m pertinere videbatur.
Cod. Cavens. ii 282 p. 90, 6 (a. 975) : fideiussionem dant invicem inter se apud iudicem … circa possessionem cuiusdam clusurie et ‑i in loco Veteri … ad pedes montis.
Cartul. S. Saturn. Tolos. 349 p. 250 (a. 1140) : ut … viii modios frumenti per singulos annos solita mensura que tum erat in ‑o, abbati et canonicis fideliter reddat.
Acta. Henr. II 256 t. 1 p. 402, 19 (a. 1166) : conventionem que … facta est inter predictum abbatem et Gervasium … de excambio ‑i.
local affecté jadis à un autre usage (ici un saloir) :
Cartul. S. Andr. Rav. 37 p. 126, 20 (a. 981) : de omnibus unde modo … eam (sc. abbatissam) investivimus, videlicet … Centum et Blancanicum que sunt in massa sancti Hilari et ‑um qui fuit salarium de eodem monasterio.
2 lieu de châtiment (
Ugutio deriv. P 87, 8 : hinc tractum est ut dicatur ‑um pena servilis, quia servi in ‑um mittebantur ligati et ibi ad modum iumentorum molam trahebant
) : Guill. S. Theod. epist. Rom. 6, 10, 8-9 p. 145, 328 : (servus) qui quasi reclusus in ‑o dure necessitatis tamdiu vivit quandiu serviliter operatur.
B local où travaille le boulanger, boulangerie
1 en général (Aelfr. (?) angl. sax. voc. col. 141 : ‑m, baecern.
Summ. Henr. P 321 t. 2 p. 414 : ‑m vel pistrilla, domus ubi panis coquitur.
ib. x 26, 376 t. 1 p. 369 : ‑m [bachus vel] phistrine, phistrin, phister, pistria, phisteria.
Voc. Brux. f. 107va : pinso … et ‑m, hoc est officina pistoris
) : Aimoin. Flor. mirac. Bened. 2, 3 p. 131 : ad unum e publicis se protrahens ‑m, ab eius custode humanitatis compassione susceptus est.
Berengar. Turon. cena 2, 2203 p. 161 : panis … de agro in horreum, de horreo in ‑um, de ‑o ad communem vel dominicam mensam.
Carta a. 1155 (Duvivier, Actes II 22 p. 47, 7) : incisionem lignorum … ad construendam … cambam, ‑m, infirmariam.
Cartul. Argent. 617, 29 p. 479, 18 (a. 1200) : statutum est … quod nullus concivium nostrorum, qui habent ‑a, in festo sancti Martini pistoribus suis vinum … mittere debet.
souvent dans un monastère :
Amalar. (?) inst. can. 140 p. 416, 5 : cui (sc. cellerario) etiam ‑m fratrum committendum est, ut illud … cura custodiat.
Dipl. Caroli II 2 p. 63, 13 (a. 863) : tres … porci saginati et mille centum ova per tres festivitates ad fratrum ‑m subrogentur.
Berthar. Virdun. gesta p. 43, 23 (col. 513A) : cum adhuc monasticam vitam ducens in ‑m fratrum … timeret ne … fratres panem habere potuissent, eiecto igne de clibano, … ingressus … clibanum purgavit.
Cartul. Icaun. 79 t. 1 p. 153 (a. 992) : monachi construxerunt domum hospitum et ‑m.
Mirac. Viviani 29 p. 270, 30 : mutum in eorum ‑o ab ineunte etate sub artocopa adultum.
Petr. Damian. div. omnipot. 19, 6 p. 484 : noctis silentio … quiescentibus fratribus … cum pistor in ‑o iaceret, interrupto ad horam somno, vestem que sibi comminus adiacebat sibimet (sc. puerulus) voluit superponere, ut frigus arceret.
Udalr. consuet. Clun. 1, 30 col. 676A (a. 1085-90) : panes formare in ‑o.
ib. col. 677B : si in ‑m ierint ut panem faciant, propter opus huiusmodi non differunt illos post primam psalmos.
Cartul. Vindoc. 444 t. 2 p. 226 (a. 1123) : Rospanonus dedit monasterio … omnes census quos ei reddere monachi … solebant, … sex denarios pro molino quod iuxta curtem est monasterii, iuxta ‑m.
2 en part.
a endroit où fermente la pâte, pétrin :
Aimoin. Flor. gesta Franc. col. 722C (a. 960-1010) : primum culine deputatus est regie ; sed quia lippis erat oculis, inde in ‑m redigitur ; ubi dum inter fermentatas massas se delectari assimulat, fuga se servitio subtraxit.

b endroit où cuit le pain, four (
Ugutio deriv. P 87, 8 : usus … habet ut ‑m vel pistrilla dicatur furnus
) : Cartul. Nuchar. 40 p. 46 (a. 1065) : quando autem ‑m constructum fuerit in terra que est inter tres vias, habebimus ibi medietatem, et monachi similiter medietatem in ‑m quod est ad Cruziliam, excepto ‑o monachorum in quo panem proprium coxerint.
Cartul. S. Petri Carnot. 29 p. 287 (a. 1101-29) : (arborum) lignarii copiam sibi colligant, cuius sufficientia cunctis focis officinarum suarum, i. culine, ‑i, domus infirmorum.
Chron.‑Cartul. S. Theofr. Calm. 35 p. 34 (XII s. in.) : ‑m cum furno cunctisque ustensilibus et vasculis ibidem necessariis instruere procurabit.

c lieu où l’on entrepose le pain :
Const. domus reg. p. 130 (c. 1136) : de quo (sc. modio Rothimagensi) debent (sc. quatuor pistores) xl siminellos dominicos et cl salatos et cclx panes de ‑o.
Guigo I consuet. 47, 1 (a. 1137) : pistor annonam recipit, siccat, custodit, ventilat, molit, panes conficit, et dato adiutorio coquit, et coquinario in ‑o reddit.
Vita Steph. Obaz. 2, 27, 18 p. 144 : ‑m ingressi, tantam panum copiam invenerunt, ut totus conventus qui tunc centum vigenti et amplius erant, libram panis et dimidiam more solito singuli habuissent.
3 dans une énumération de biens
a distingué de coquina : Capit. reg. Franc. i 41 p. 86, 33 (a. 800) : et stabula vel coquine atque ‑a seu torcularia studiose preparate fiant.
ib. 128, 25 p. 254, 7 (a. 810) : coquinam i, ‑m i, spicaria ii, scuras iii.
ib. p. 255, 13 : coquina et ‑m in unum tenentur.
Theodulf. carm. 30, 59 p. 521 : cernito ‑m, nec despice tecta coquine.
Corp. consuet. monast. i p. 458, 4 (a. 816) : ut in coquina, in ‑o et in ceteris artium officinis propriis operentur manibus.
Bened. Anian. conc. 36, 1, 1 p. 309, 5 : si quis in labore quovis in coquina, in cellario, in ministerio, in ‑o … in arte aliqua dum laborat.
Aimoin. Flor. mirac. Bened. 1, 9 p. 112 : ecclesia sancti Benedicti … remanente cum xenodochio eiusque coquina, necnon et ‑o.
dans une même maison :
Cartul. S. Petri Virsion. 15 p. 122, 5 (a. 993-999) : habetur ibi casa indominicato (sic) con camera, solaria duo, cellarium, coquina, fenile, lavandria, pr-um.

b distingué de molendinum : Vita Will. Gell. I p. 76 : xenodochium pauperum, iunctum clibano ‑m, de latere molendinum.
Vita Hiltr. II p. 421 : qui aquam necessariis usibus semper ministret, qui molendinum, ‑m, coquinam, hortum, vel artes diversas intra monasterii claustra capiat.
Cartul. Andegav. III 100 p. 77 (c. 1080) : de burgo S. Marie et de ‑is, et de burgo S. Laudi et de ‑is est annona ad eadem molendina.
Cartul. Novigent. 25 p. 83 (c. 1100) : fecerat preterea dominus Rainaldus prior … quemdam molendinum in curte iuxta ‑m.
4 affecté à d’autres usages :
Mirac. Quint. I p. 807 : in ‑o eorumdem fratrum cepit hospitari.
v.aussi pistrilla et pistrina.
pistrinus, ‑a, ‑um de boulanger, dans l’expr. domus ‑a : Cartul. Rhen. med. I 443 (a. 1110-24) : abbas et ecclesia S. Eucharii absque omni contradictione prefatam domum ‑am possideat.
Cartul. scrin. Col. A 13 t. 1 p. 332 (a. 1170-90) : Daniel emit sibi … domum ‑am erga Simonem et heredes suos.
v. pistrina.
1. pistrio, ‑nis m. [pistrix] boulanger :
Ugutio deriv. P 87, 5 : a pistrix…, hic ‑o … qui pistrit.
Guill. Brit. summa p. 563 : hic ‑o, idem quod pistor.
2. pistrio 4. FEW viii 603-605. pétrir, broyer, faire le pain :
Osbern. deriv. P xi 1 : pinso … verbum neutrum i. ‑re.
ib. P xi 13 : a nomine pistrix…, ‑o … verbum neutrum.
Ugutio deriv. P 87, 4 : ‑o … panem facere, pastam ducere
(cf. Guill. Brit. summa p. 563).
part. passé pistritus, ‑a, ‑um employé adjt, pétri, broyé :
Gloss. Augiens. bibl. (exod.) 498 p. 83 : conspersam, ‑am.
Osbern. deriv. P xi 14 : pistrio…, unde ‑s
(cf. Ugutio deriv. P 87, 5).
pistris, ‑is f. forme acc. sg. pistrim : Eberh. Beth. grecism. x 227 p. 86. baleine
A
(zool.) gros animal marin :
Papias* f. 176vb : ‑s, belua marina.
B
(astron.) constellation de la Baleine :
Bernard. Silv. cosm. i3, 111 p. 106 : assequiturque locum ‑s Neptunia qua se / celesti nodo Piscis uterque ligat.
C (techn.)
par métaph., bateau ou figure de proue en forme de baleine :
Aynard. gloss. P 170 p. 109 : ‑s … est navis
(cf. Ugutio deriv. P 87, 3).
en part., nom d’un bateau d’Énée (cf. Verg. Aen. 5, 116) : Eberh. Beth. grecism. x 227 p. 86 : si ‑im dicas, Aenee dicito navem. v. 2. pistrix.
pistritio, ‑nis f. [pistrix] action de faire le pain :
Osbern. deriv. P xi 15 : a nomine pistrix…, hec ‑o.
pistritus, ‑a ‑um v. 2. pistrio.
1. pistrix, ‑cis f. boulangère :
Papias s.v. panifice : panifice, ‑es, que panem faciunt.
Voc. Brux. f. 107va : pinso…, inde … pistor, ‑x.
Osbern. deriv. p112 : ‑x, mulier que pinsit.
ib. P xi 4 : ‑x … quod etiam pro muliere dicitur que pinsit
(cf. Ugutio deriv. P 87, 2). Guill. Brit. summa p. 563 : hec ‑x…, que facit panem.
2. pistrix, ‑cis f. baleine
A
(zool.) gros animal marin (
Gloss. Aa P 644 p. 321 : ‑x genus bestie marine.
Aynard. gloss. P 169 p. 109 : ‑x … est belua.
Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. p. 55 : balena, vel cete, vel cetus, vel ‑x, hwael.
Voc. Brux. f. 106va : ‑x dicitur ballena.
Osbern. deriv. p112 : ‑x, … balena.
ib. P xi 4 : ‑x … pro quodam magno pisce qui aliter dicitur balena.
Ugutio deriv. P 87, 3 : hec ‑x, quodam monstrum marinum sc. balena.
Eberh. Beth. grecism. x 228 p. 86 : si pistrim dicas, Aenee dicito navem, / ‑em monstrum suspicor esse maris
) : Theod. S. Trud. (?) quid virt. 689 : sar, torpedo, lepus, squatus, ‑x et echinus / adnatat.
au fig. Fritheg. Wilfr. 185 p. 11 : Francorum tum forte scelus vastissima pestis / augebat, Balthild regine nomine ‑x.
B
(astron.) constellation de la Baleine :
Walth. Spir. Christoph. II 1, 221 p. 24 : ‑em Eridano confert antarticus ordo.
C (techn.)
par métaph., bateau ou figure de proue en forme de baleine :
Aynard. gloss. L 30 p. 81 : lentis est navis vel … ‑x.
Papias* f. 176vb : ‑x et centaurus nunc navium nomina sunt, ‑x … navis.
Voc. Brux. f. 106va : ‑x etiam dicitur navis huius habens belue signum.
v. pistris.
pistro 1. [pinso] pétrir, faire du pain :
Statut. Susat. 59 p. 37 (a. 1120) : quicumque pistorum inventus fuerit ad ‑ndum panem suum.
Cartul. select. Keutgen 142, 2 (a. 1198) : si aliquis in ‑ndo vel braxando … statera iniusta vel mensuris excesserit, consules super hoc discuciant et iudicent.
v. pisto et pistrio.
pistullum, ‑i n. [pinso] (four de) boulangerie :
Cartul. Brivat. 130 p. 145 (a. 996-1031) : dimitto … sancto Iuliano aliquid de hereditate mea, hoc est ‑a tota que … ad me aspicere … videntur, sive furnos … sive mansiones.
pistulus, ‑a, ‑um v. pictulus.
pistura, ‑e f. ce qui a été pilé dans un mortier, mixture :
Benv. Graff. ocul. 8 p. 26, 22 : habeas pannum lineum et cola cum eo istam ‑m ; de eo exibit ungentum alabastri.
pistus, ‑a, ‑um v. s.v. pinso.
pisulus, ‑i m. v. 1. pensilis : Consuet. Eins. 64 p. 242, 10 : in ‑o (pisale éd. B. Albers p. 101, 14) sedeant, philtrinos nocturnales habeant.
pisum, ‑i n. et pisus, ‑i m. v. 1. pisa.
[pita, ‑e f. DuC fautif pour 1. pira : Lamb. Ard. hist. Ghisn. 99 p. 609, 35.]
pitaciolum, ‑i n. v. pittaciolum.
pitacium, ‑i n. et pitacius, ‑i m. v. pittacium.
pital sive pitan indécl. forme artificielle, pour expliquer des étym. : Ugutio agiogr. i 589-590 : Agapitus dictus est quasi agio ‑l, i. sancta via ; agios i. sanctus, ‑l i. via, vel agapa, e, dicitur dilectio sive elemosina
(cf. Isid. etym. xv 16, 12). en part., celle de compitum : Andr. S. Vict. reg. 2, 1 p. 71, 21 : ‑n grece dicitur via ; inde compitum, ubi diverse in unum conveniunt vie.
pitantia sive pitancia sive rarius pietantia, ‑e f. [cf. pietas ?] DuC ; FEW viii 441. formes : pictancia : Cartul. Celsiniac. 965 p. 649 (X s. in.‑XII ex.). Cartul. Andegav. 445 t. 3 p. 280 (a. 1116). Suger. carte 7 p. 336 (a. 1137). Acta com. Bellimont. 68 p. 59 (a. 1195). pictantia : Cartul. S. Vinc. Ovet. 185 p. 295 (a. 1133). Chron. S. Ben. Divion. col. 855C. pidancia : Mem. Autiss. 50 p. 44 (a. 1161). Cartul. Leoncel. 58 p. 64 (a. 1195). pidansa : Cartul. Celsiniac. 956 p. 643 (X s. in.‑XII ex.). pidantia : Cartul. Vindoc. 449 t. 2 p. 236 (a. 1124). Cartul. Nuchar. 509 p. 542 (c. 1138). pietancia : Cartul. hosp. Hier. Egid. 264, 12 (a. 1177). pietanza : Cartul. Popul. 111 p. 64 (a. 1191). pisctancia : Cartul. Camaler. 77 p. 37 (a. 1163). pitanchia : Carta a. 1177 (Duvivier, Actes II 46 p. 93, 10). pitencia : Acta Ludov. VI 123 p. 255, 16 (a. 1117). alimentation des religieux.
A repas monastique :
1 en général
2 différent du generale
3 dont le contenu est précisé (viande, poisson, œufs ou fromage)
4 réservé aux frères saignés, aux plus âgés, aux prieurs
5 servi à des personnes extérieures à la communauté
B objet de fondation pieuse :
1 en général
2
en part., associé à elemosyna
C versée en redevance, en taxe
D au fig. :
1 supplément
2 nourriture spirituelle
A repas monastique
1 en général : Rob. Arbr. reg. sanct. 44 col. 1082C : ut ipsa … faciat ‑tias in refectorio.
Statut. Cisterc. p. 17 (a. 1134) : (rogabamus) ne nobis in refectorio solite ‑tie, post duo pulmentaria regularia … prestarentur.
Guigo I consuet. 52, 3 p. 262, 18 : Pasche tamen … feria quinta … vinum sine aliqua ‑tia sumunt.
ib. 52, 4 p. 262, 21 : pulmenti vel ‑e quicquid uni prandio superfuerit, reddunt
(cf. ib. 52, 5 p. 262, 23). Consuet. Ungiac. 35 p. 72 (XII s. med.) : de ‑ciis sicut supra ordinavimus fiat.
Vita Christ. II 23 p. 40 : (accidit) ut cellerarius sibimetipsi tantum ‑ciam apposuisset partemque ex ipsa venerabili Christiano dedisset.
Cartul. Leoncel. 58 p. 64 (a. 1195) : fratribus Partis Dei, quia ipse Ademarus ibi requiescit, die eadem pid‑cia debet fieri.
dans les expr. ‑a communis : Acta Ludov. VI 123 p. 255, 16 (a. 1117) : piscium vero et omnium aliorum ciborum generalia ac ‑encias communes … cum reliquis fratribus … equaliter participabunt (sc. sacerdotes monachi).
Suger. carte 7 p. 336 (a. 1137) : ut … capiciarius frater … refectionem fratribus in refectorio ipsa die anniversarii nostri … procuret, duas videlicet omnibus communes, non qualescumque, sed plenarias et aptas exhibendo pict‑cias.
v.aussi infra B1. ‑a generalis : Cartul. Vindoc. 449 t. 2 p. 236 (a. 1124) : in ipsis anniversariis habebit tota congregatio … de reditu piscationis eiusdem pid‑tiam generalem.
Cartul. Nuchar. 509 p. 542 (c. 1138) : ut de iisdem denariis serviret cellararius conventum … de generali pid‑tia in die anniversaria depositionis Ermengardis.
Cartul. S. Vinc. Ovet. 298 p. 470 (a. 1170) : ut inde anniversario mariti mei … generali ‑a fratribus in refectorio tribuatur.
Cartul. Font. Dan. I 6 p. 9 (c. 1195) : quod singulis annis fieret generalis ‑tia monachis.
associé à caritas : Cartul. S. Vinc. Ovet. 185 p. 295, 18 (a. 1133) : ut omnes usuras … sint vobis … super annonas vestras date in refectorio in pict‑tia vel in caritate.
2 différent du generale : Udalr. consuet. Clun. ii35 col. 727A : quod medium datur inter fabas et olera, per tres dies … solet esse ‑cia, alios tres generale.
ib. col. 728A : generale appellamus quod singulis in singulis datur scutellis, ‑cia quod in una scutella duobus, verbi gratia aliquando pro ‑cia absque scutella unum crudi casei frustum, vel quatuor ova, pro generali ova quinque, et caseus nunquam nisi coctus
(cf. Guill. Hirs. const. col. 1030D). Consuet. Spring. 127, 18 : in his (sc. ferculis), que nec cottidiana nec generalia sunt, que quidam pie‑m vocant.
Cartul. Celsiniac. 965 p. 649 (X s. in.‑XII ex.) : ita quod pro eo faciet plenariam refectionem conventui … de pane sc., de vino, de pigmento, generali atque pict‑tia, prior … tenebit (mansum) illum perpetuo.
ib. 969 p. 652 (X s. in.‑XII ex.) : cellararius debet facere … generalia … et ‑cias et manutergia.
3 dont le contenu est précisé (viande, poisson, œufs ou fromage) :
Guigo I consuet. 33, 5 p. 234, 16 : de caseo … sive piscibus, aut ovis, vel si quid eiusmodi que ‑tias vocamus, semel sumimus, quod superest reddimus.
ib. 33, 7 p. 234, 20 : caseus vel aliqua talis ‑a, oleribus vel leguminibus superadditur.
Mem. Autiss. 50 p. 44 (a. 1161) : donavi ad largissimam monachorum … refectionem panis et vini generalis, et pid‑cie piscium in die anniversarii sui, sexaginta solidos de meo censu S. Gervasii.
Cartul. Credon. 168 p. 112 (c. 1168) : monachi habeant ‑ciam de piscibus.
Cartul. prep. S. Martin. Ypr. 2, 31 p. 23 (a. 1176) : de vino et carnibus sive piscibus … pie‑tiam plenariam habebunt.
Cartul. S. Steph. Vall. 66 p. 53 (a. 1198) : prepositus debet dare abbati … bonum panem et bonum vinum habundanter, et carnes porcinas et bovinas, et pullos assatos et lardatos, … tamen rationabilem ‑ciam de melioribus piscium.
Cartul. Paris. 584 p. 478 (XII s.) : ‑ciam unam bonam et congruam de piscibus, de luciis sc. et perticis, vel de piscibus frixis in adipe.
par ext., ‑a vini, pitance de vin :
Carta a. 1177 (Duvivier, Actes II 46 p. 93, 10) : xx solidos habeant ad ‑chiam vini
(cf. ib. p. 92, 3).
4 réservé
a aux frères saignés :
Guigo I consuet. 54, 1 p. 264, 4 : minutis, tribus diebus ‑a mane … datur.
Offic. Cisterc. 90, 39 p. 256 : in hyeme prima die dabitur ei (sc. minuto fratri) dimidia libra panis albi preter communem panem, cum una ‑a ; … in estate … dabuntur ei ad prandium pulmenta communia, et libra panis albi … cum una ‑a.
Lib. ordin. S. Vict. 65 p. 255, 100 : in refectorio cum ceteris comedant et ‑tiam habeant (sc. minuendi).
ou au contraire, aux autres :
Udalr. consuet. Clun. ii21 col. 710A : ad prandium si alii habent ‑tiam, ille (sc. frater minutus) generale, et ad cenam ova tria.

b aux plus âgés :
Cartul. S. Vinc. Ovet. 180 p. 287 (a. 1131) : quicquid prestancie in ea fuerit, detur senioribus eiusdem cenobii in ‑tia assidue in refectorio.

c aux prieurs :
Cartul. Celsiniac. 969 p. 652 (X s. in.‑XII ex.) : sane tres ‑cias prioribus claustri ad scillam sedentibus cellerarius facere solebat, addet autem quartam … revertente priore a negotiis suis sociis eius ‑am faciet.
5 servi à des personnes extérieures à la communauté :
Invent. Gisl. p. 1036 : hec (sc. femina) beneficium sancti dum prestolatur intra parvum tugurium ‑tie gratia ad ianuam loci elaborabat.
Cartul. Remens. 277 p. 409 (a. 1188) : hospitalis procuratores pro eodem Blihardo die anniversarii sui, … xl s. Remenses pauperibus infirmis…, de quibus ‑cias habebunt.
Offic. Cisterc. 117, 5 p. 330 : excipiuntur etiam hospites ordinis nostri, quibus prima die tantum potest ‑am facere cellararius.
B objet de fondation pieuse
1 en général : Chron. S. Ben. Divion. col. 855C : frater … fundavit pic‑tiam carnium que ter in hebdomada a Pascha usque ad Ascensionem Domini fratribus in refectorio distribuitur.
Cartul. S. Vinc. Ovet. 204 p. 323, 18 (a. 1141) : oro ut in anniversarii mei die inde habeat ‑ciam omnis conventus
(cf. ib. 346 p. 542, 6 [a. 1188]). Cartul. Camaler. 77 p. 37 (a. 1163) : ad hoc ut pisct‑cia fratribus … semper donaretur, concessi terram.
Cartul. Mont. Mart. p. 109 (a. 1171) : duodecim solidos … ad quamdam ‑tiam refectorio faciendam.
Cartul. hosp. Hier. Egid. 264, 12 (a. 1177) : recepi pro pie‑cia c sol. melg.
Cartul. de Lucerna 20 p. 18 (a. 1186) : quod in die anniversarii mei xx solidos … in ‑cia fratrum annuatim expendent.
Cartul. Popul. 111 p. 64 (a. 1191) : reliquo ad fratres meos Populeti xxiiii solidos per pie‑za.
Cartul. S. Petri Trec. 60 p. 72 (a. 1191) : cuius die xx solidos ‑cie de propriis redditibus habebit.
Acta pont. Rom. Gall. II 305 p. 394 (a. 1192) : eas (sc. duas garbas decime) Petrus presbyter … ad ‑ciam semel singulis mensibus mense fratrum conferendam rationabiliter assignavit.
Cartul. hosp. Castrodun. 47 p. 32 (a. 1199) : in die anniversario … infirmi xl solidos pro ‑cia de redditu pratorum habebunt.
Cartul. Celsiniac. 956 p. 643 (X s. in.‑XII ex.) : scribi precepit, reditus namque in victu et vestitu adhestinati ut monachus inde sufficienter procuretur… ; I. de la Saina, ii denarios d’obleias a la pid‑sa de Celsinanias.
Cartul. Carit. 92 p. 199 (a. 1200) : in omnibus aquis usuarium piscandi, gurgitem Flaclard in ‑ciam eleemosynarii donavi.
Dipl. Constant. Brit. 32, 13 p. 63 (a. 1187-1201) : (volo) quod supradicte sanctimoniales de eadem donatione die sc. sancte Agnetis communem ‑am inter se habeant annuatim.
Dipl. Guidon. 3, 5 p. 143 (a. 1199-1201) : concessimus monachis abbatie de Melerio … quadraginta solidos de ‑cia, in vigilia purificationis … reddendos annuatim.
2 en part., associé à elemosyna : Cartul. prep. S. Martin. Ypr. 2, 27 p. 20 (a. 1170) : duas terre mensuras ad pie‑tiam … canonicorum in elemosina largitus est.
Acta Pont. 105 p. 149, 19 (a. 1183-84) : ne ergo turbatio aliqua de ista elemosina recipienda fiat, per manum vicecomitis … unaquaque dominica recipietur, atque frumentum … et vinum ad communicandum, ac ‑tia conventus.
Acta Phil. Aug. II 496 p. 31, 26 (a. 1195) : omnes predicte ecclesie habebunt ‑ciam de pretaxata elemosina.
Acta com. Bellimont. 68 p. 59 (a. 1195) : in die anniversarii habebunt pict‑ciam de dicta elemosina
(cf. ib. 65 p. 55 [a. 1194]). Dipl. Constant. Brit. 38, 9 p. 68 (a. 1192-97) : (dedi) insulam que vocatur Bremen ad habendam ‑ciam generalem diebus quibus facta fuerint anniversaria supradicta in puram et perpetuam elemosinam.
Cartul. Walt. 471, 23 (a. 1187-1201) : precor … abbatem … ut de profectu qui proveniet ex hac elemosina mea, aliquam ‑ciam faciant conventui.
C versée en redevance, en taxe :
Cartul. Andegav. 445 t. 3 p. 280 (a. 1116) : triginta solidos Turonenses annui et perpetui redditus…, reddendos … in posterum annuatim, cum aliis pict‑ciis inibi consuetis.
Beninc. Rain. 23 p. 351 : accidit et secundo pro numerandis ‑ciis suis ad eamdem arcam accessisse.
D au fig.
1 supplément :
Guigo I consuet. 35, 2 p. 236, 7 : etsi cui ‑tiam aliquam, seu cibi seu somni, vel alterius cuiuslibet rei facere … repugnare fas non habemus.
2 nourriture spirituelle :
Aelr. serm. 19 p. 152, 220 : quicquid enim de spiritali dulcedine gustamus non est nisi, ut ita dicam, quedam ‑tia qua Deus sustentat infirmitatem nostram.
v.aussi pitantium.
pitantiarius sive pitanciarius, ‑i m. [pitantia] forme petentarius : Obert. Scriba reg. 49 p. 20 (a. 1190). pitancier, officier monastique chargé de l’alimentation, économe :
Chron. S. Ben. Divion. col. 858B : monasterii ‑ciario.
Obert. Scriba reg. 49 p. 20 (a. 1190) : Ansaldus, petentarius de Sori.
pitantium sive pitancium, ‑i n. [pitantia] (en domaine anglais) portion monastique :
Carta XII s. (Lawrie, Early Scottish Charters p. 423) : (reddendo) viginti solidos et unum ‑cium, vel duos solidos pro ‑cio.
Rotul. pip. Henr. II B p. 215 (a. 1187-88) : canonicorum … pro vino ad ‑tia sua lxxvi l. et xiiii s. et viii d.
v. pitantia.
pitartima, ‑e f. [orig. inc.] (cf. Sella, Glossario Latino Italiano p. 441).
(bot.) coriandre :
Cartul. S. Mar. Via Lata 50 p. 62 (a. 1025) : debeo … de sinape fialas duas, de farioli galato uno, de ‑a galato uno.
Cartul. S. Mar. Camp. Mart. 16 p. 38 (a. 1072) : tres fialas de sinape et duos galatos de fasiolis et unum de ‑a.
pitatio, ‑nis f. v. pittacio.
pitatium, ‑i n. v. pittacium.
pitearius, ‑i m. [pour pistearius ?] pilon :
Benv. Graff. ocul. 10 p. 30, 15 : habeatis de pulvere nabetis et in fumo predicto misceantur, cum pistillo (
v. lect. ‑o) eneo ducantur, donec in pulverem reducantur subtilissimum. v. pistillum.
pitecusa, ‑e f. v. pithecusa.
pitele, ‑es f. [πτελέη]
(bot.) orme, ormeau :
Papias* f. 176vb : ‑e grece, ulmus.
pitescus, ‑i m. v. pithecus.
pithagoreus, ‑a, ‑um v. pythagoreus.
pithagoricus, ‑a, ‑um v. pythagoricus.
pitharis, ‑is f. [πιθάριον] jarre à vin, tonneau :
Vita Helie abb. 735 : in … cripta vas vinarium, quod Greci ‑im, Itali vero serolam vocant.
pithecus, ‑i m. ici formes : pitescus : Papias* f. 176vb. pithicus : Burg. Pis. transl. Nemes. nat. hom. 2 p. 48, 55. (grand) singe (
Papias* f. 176vb : pitescus monstrum, ut simia
) : Burg. Pis. transl. Nemes. nat. hom. 2 p. 48, 55 : omnis ‑icus similiter astutus est, et omnis simia similiter imitatur, quod non est in homine.
pithecusa, ‑e f. [pithecus] ici forme pitecusa.
(zool.) singe (femelle) :
Papias* f. 176vb : ‑a grece, latine simia.
pithera, ‑e f. v. 1. pedatura.
pithicus, ‑i m. v. pithecus.
pithonicus, ‑a, ‑um v. pythonicus.
pithonissa, ‑e f. v. pythonissa.
pitiasis, ‑is f. v. pityriasis.
pitichanolum, ‑i n. v. picicariolum.
piticus, ‑a, ‑um v. typicus.
pitines, ‑is f. [πιτυίνη] résine liquide de pin :
Hraban. in Ier. col. 1100D : prima est resine terebinthina, omnium prestantior, … secunda est lentiscina, … tertia pinalis, quarum alia ‑s, alia petitine (pour peucine), alia liquida, alia arida
(cf. Isid. etym. xvii 7, 71. Ugutio deriv. R 30). v. pituina et pituinis.
pitiriasis, ‑is f. v. pityriasis.
pitisculus, ‑i m. v. bitrisculus.
pitisma, ‑tis n. v. pytisma.
pitisso 1. v. pytisso.
pititia, ‑e f. [cf. anc. ital. petta ; ital. pizza, du gr. πίττα ?] galette, fouace :
Mon. hist. Neap. 106, 8 (a. 966) : omni anno in S. Petri in iunio mense dare debeat tare unum bonum et ‑e due.
v. pizza.
pititium, ‑i n. [cf. picea] repère de bornage, sapin (?) :
Mon. hist. Neap. 206, 13 (a. 1010) : ab alio capite ubi est ‑m, coheret via companiaria.
v. piccius.
pititorius, ‑a, ‑um v. pictorius.
pitrachilis, ‑is genre inc. [aphérèse pour epitrachelium] étole :
Cod. Bar. I 18 p. 31 (a. 1032) : miserunt secum paratura de presbiter, stichari, ‑i, irari et filone, ycratira et disco.
v. epitrachelia.
pitriasis, ‑is f. v. pityriasis.
pitrisculus, ‑i m. v. bitrisculus.
pitriscus, ‑i m. v. bitriscus.
pittacia, ‑e f. [pittacium] ici formes : pictacia : Papias* f. 173va. pitacia : Steph. Torn. summa dist. 79 p. 102. pitatia : Voc. Brux. f. 106vb.
1 morceau de parchemin, de cuir ou de tissu :
Papias* f. 173va : pict-a, modica corigiola, petaciola carte.
Voc. Brux. f. 106vb : pitatia sive pitatie dicuntur palestra, fulcra, tacones, membranulorum incisure.
2 charte (de confirmation) :
Steph. Torn. summa dist. 79 p. 102 : pit-a, i. cartulam confirmationis sue promissionem continentem ; alii habent pitacio.
v. pittacio et pittacium.
pittaciatus, ‑a, ‑um [pittacium] ici forme pictaciatus. rapiécé, rapetassé :
Guill. Brit. summa p. 556 : unde pict‑us, i. repeciatus.
pittacio, ‑nis genre inc. [pittacium] DuC forme pitacio : Steph. Tornac. summa dist. 79 p. 102.
1 écrit, ouvrage :
Vita Magni Fauc. I 25 p. 180, 23 : plurima, sed non omnia in ‑e meo scribere curavi.
2 charte (de confirmation) :
Steph. Tornac. summa dist. 79 p. 102 : pitacia, i. cartulam confirmationis sue promissionem continentem ; alii habent pitacio.
v. pittacia et pittacium.
pittaciola, ‑e f. [dim. de pittacia] ici formes petaciola et pitaciola. petit morceau de parchemin, petit billet, lettre :
Papias* f. 173va : pictacia, modica corigiola, pet‑a carte.
ib. f. 176vb : pitacium, vel pit‑a, membranula, epistula.
Voc. Brux. f. 106vb : pitatia … dicuntur palestra … inde per diminitionem pit‑a.
pittaciolum, ‑i n. et pittaciolus, ‑i m. DuC formes : pictaciolum : Berner. transl. Huneg. p. 217. Radulf. Glab. hist. iii 7, 24 p. 134, 8. pitaciolum : Heric. homil. I 37, 57. Hincm. Rem. epist. col. 382C. id Remig. p. 253, 9. ib. p. 349, 1. id apoc. col. 1105C. Cartul. S. Petri Carnot. 8 t. 1 p. 45 (a. 931-54). Rather. epist. 7 p. 36, 13 (a. 951). Summ. Henr. t. 2 p. 413, 307. pitatiolum : Concil. Duziac. B 17 p. 439, 14 (a. 871). Epist. mon. Remig. p. 349, 1. pitatiolus : Hincm. Rem. carm. 7, 1, 1 p. 416. pitiacolum : Steph. Tornac. summa 30, 3 p. 241.
1 petite bande de parchemin
a servant de support d’écriture (
Summ. Henr. t. 2 p. 413, 307 : pit-um vel pitaciolum modicum coriolum i. sceda vel clebetůch
) : Cartul. S. Petri Carnot. 8 t. 1 p. 45 (a. 931-54) : hec autem carta ideo est in fine libri conscripta, quia in quodam pit-o coopertura sero fuit inventa.
Radulf. Glab. hist. iii 7, 24 p. 134, 8 : quem accipientes caute miserunt ad principem Babilonis cum hebraicis caracteribus scriptis epistolis, pict-is ferri baculo insertis, ne quo casu potuissent ab eo divelli.
Epist. mon. Remig. p. 349, 1 : in modum pitat-i hec verba beato conscripsit Remigio.
spéc., chez les juifs, constituant un phylactère :
Heric. homil. I 37, 57 : phylacteria vocat illas membranas vel pit-a, que quasi ex precepto legis in frontibus portabant
(cf. ib. 39, 339). Remig. apoc. col. 1105C : habeant pict-a frontibus suis circumligata, in quibus sit nomen agni vel patris eius scriptum.

b plié pour former une bourse :
Rather. epist. 7 p. 36, 13 (a. 951) : misit ergo in pit-o certam quantitatem stipendii.
2 billet copié sur parchemin
a petit écrit, opuscule, lettre, notice :
Hincm. Rem. carm. 7, 1, 1 p. 416 : iste pit-us plane depromit et apte sedem / appellandam libere apostolicam.
ib. 7, 2, 7 p. 417 : pitat-um neutro dixere priores.
id epist. col. 382C : quod in fine pit-i tui misisti.
ib. 586C : pit-um irrationabiliter confectum, et manu sua subscriptum ac prefate professioni tue usquequaque contrarium … mihi misisti
(cf. Flodoard. hist. iii 22 p. 296, 20). id. Remig. p. 253, 9 : in quibusdam historiis et diversis pit-is
(cf. ib. p. 349, 1). Berner. transl. Huneg. p. 217 : que pro multiplicitate sui incongruum existimo huic pict-o ad unguem inseri.
Hariulf. Angilb. p. 107 : tantummodo illos memorans quorum nomina vel charte vel quelibet ‑a insinuare videbantur.
Mirac. Marculfi I col. 727C : omnia que aiebat, queque huic ‑o decrevimus inferenda.

b petite charte :
Steph. Tornac. summa 30, 3 p. 241, 1 : pitacium, … carta que continet petitionem, pitacium forte dicitur a petendo, vel quelibet carta, pitacium, cartula pitiacolum dicitur.
v. pittacium.
pittacium sive pittatium, ‑i n. et pittacius, ‑i m. DuC formes : petatium : Gesta abb. Fontan. 10, 3 p. 120, 36. pettacium : Annal. Maxim. I p. 20, 7. pictacium : Osbern. deriv. p693. Guill. Brit. summa p. 556. pictatium : Epist. var. III 6 p. 138, 32 (ante 831). pitacium et pitacius : Ioh. Scot. gloss. div. hist. 155. Hist. Langued. ii 98 col. 196 (a. 835). Hincm. Rem. pred. col. 369C. id expost. 17 col. 587A. Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. p. 61. Papias* f. 176vb. Vita Ioh. Eleem. 414 p. 78. Summ. Henr. t. 2 p. 413, 308. Cartul. S. Florent. Pictav. 80 p. 117, 17 (a. 1072). Guibert. Nov. pign. sanct. 1, 3 p. 103, 554. id gesta Franc. 5, 9 p. 211, 329. Steph. Tornac. summa 30, 3 p. 241. Cartul. Vindoc. 606 t. 2 p. 482 (a. 1190). pitācium : Ecbas. capt. 1104 p. 122. pitatium : Atto Verc. press. p. 339, 28. Concil. Rom. (Mansi, Concil. xix) col. 234, 23 (a. 998). Voc. Brux. f. 106vb. pitthacium : Vita Austrig. p. 192, 14. pyctatium : Ioh. Diac. Rom. Greg. col. 106C. pytacium : Arnulf. Mediol. gesta 3, 12 p. 114, 2.
1 bande, feuillet de parchemin
a en général (Papias* f. 176vb : pit‑um, vel pitaciola, membranula.
Guill. Brit. summa p. 556 : item pict‑um dicitur cedula de membrana excisa
) : Vita Austrig. p. 192, 14 : nomina scribens in tria ‑hacia
(cf. ib. l. 17). Epist. var. III p. 170, 15 (a. 868) : eius sanctissimi viri vitam a tua devotione querimus innovandam ; que diuturna vetustate et negligentia velut in ‑is habetur pene consumata.
Ioh. Diac. Rom. Greg. col. 106C : scribens orationem in pyctatio, dedit uni diaconorum suorum, iubens ei ire et super fratrem legi eam ; … decanus super tumulum fratris legit pyctatium habens orationem.
Vita Magni Fauc. I 28 p. 192, 2 : assumpsit secum … pittacium pene putridum, sed tamen domino gracias pagines infra divina sanctione ad legendum sunt conservate.
Vita Ioh. Eleem. 414 p. 78 : per orationes tuas, venerande pater, … quindecim centenaria habui in pit‑o scripta ; … inveni autem decem centinaria a semetipsa deleta.
Ecbas. capt. 1104 p. 122 : luter … aspectat vulpem, ‑tācia scripta vehentem / testibus appositis.
Guibert. Nov. gesta Franc. 5, 9 p. 211, 329 : accito confestim notario, ait « Scribe quantocius eosdem apices per diversa pit‑a, que per provincias Persidis dirigantur, ad papam videlicet nostrum. »

b spéc.
α chez les juifs, constituant un phylactère :
Andr. S. Vict. Ezech. p. 47, 61 : quia scriptoris secum vasa et ea forsitan de causa ferebat illam in eorum frontibus figuram inscripsisse vel ‑is inscriptum illic afflixisse dicamus.
Petr. Comestor hist. schol. col. 1553A : pharisei … ‑a cartarum in fronte gerebant, et in sinistro brachio circumligata, quibus Decalogus inscriptus erat.
d’où amulette :
Petr. Comestor serm. 31 col. 1793C : sunt alii qui magis superstitiose quam religiose spem incolumitatis sue ponunt in ablutionibus quorundam fontium, in incisionibus arborum, in alligationibus ‑um.

β parchemin servant à authentifier des reliques :
Annal. Maxim. I p. 20, 7 : beati Georgii martyris caput in capsa reconditum repperit, et in pe‑o litteris grecis exaratum invenit, ipsud esse significantem
(cf. Gesta abb. Fontan. 10, 3 p. 120, 36). Guibert. Nov. pign. sanct. i 3 p. 103, 554 : decessor meus … cum corpus Firmini martiris … quatinus de theca in thecam transferretur efferret, nullum inibi pit‑um, ne unius quidem littere testimonium quis ibidem iaceret invenit.
2 billet
a écrit, œuvre de faible ampleur, lettre (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. p. 61 : commonitorium, vel pit‑um, aerendgewrit.
Papias* f. 176vb : pit‑um … epistula.
Summ. Henr. t. 2 p. 413, 308 : pit‑um [v. lect. pet‑um] epistola, brief.
Osbern. deriv. p693 : pict‑um, epistola brevis et modica.
Guill. Brit. summa p. 556 : pict‑um a pingo … dicitur epistula brevis et modica
) : Amalar. epist. temp. 90 p. 357, 20 : titulabo in altero ‑o (
v. lect. ‑tio), quamvis non omnia, tamen plura. Walahfr. Wett. p. 302 : quidquid in hoc ‑o censura vestra aptum correctioni … deliberaverit.
Hincm. Rem. epist. col. 508A : respondebo tibi de prefato a te subscripto ‑o.
id expost. 17 p. 440, 10 : de quo pit‑o latius in quaterniunculis ut supra dixi ei datis respondi.
id pred. col. 369C : a Gothescalci pit‑o, quod ad quemdam monachum composuerat, hinc scriptum reperimus.
Atto Verc. press. p. 339, 28 : si preparare poterit, memoriter reddet, vel in aliquo tremens leget pitatio.
Gunzo epist. Att. col. 112A : ‑um quod nobis tua veneranda fraternitas obtulit
(cf. Ivo pan. 6, 128 col. 1278). Arnulf. Mediol. gesta 3, 12 p. 114, 2 : providet callide scribi pyt‑um (v. lect. phyt‑um) de castitate servanda.

b charte, acte, document diplomatique :
Hist. Langued. ii 98 col. 196 (a. 835) : omnes adiacentes, qualiter ipse pit‑us continet.
Concil. Rom. (Mansi, Concil. xix) col. 234, 23 (a. 998) : si quis episcopus … aut subscriptionem commodare aut pitatio promittere tentaverit.
Cartul. S. Florent. Pictav. 80 p. 117, 17 (a. 1072) : sicuti in hoc pit‑o scripta sunt.
spéc., bulle :
Hugo Flav. chron. II p. 432, 2 : verbis … Simmachi pape…, si quis presbiter diaconus aut clericus papa incolume et eo inconsulto subscriptionem pro Romano pontificatu commodare aut ‑tia promittere, aut sacramentum prebere temptaverit.
spéc., requête :
Steph. Tornac. summa 30, 3 p. 241, 1 : pit‑um, … carta que continet petitionem, pit‑um forte dicitur a petendo, vel quelibet carta pit‑um, cartula pitiacolum dicitur.
3 morceau ou pièce de cuir, de tissu (
Ioh. Scot. gloss. div. hist. 155 : pit‑is, palastris, i. fochra.
Summ. Henr. t. 2 p. 413, 307 : pit‑um vel pitaciolum modicum coriolum i. sceda vel clebetůch.
Voc. Brux. f. 106vb : pitatia sive pitatie dicuntur palestra, fulcra, tacones, membranulorum incisure.
Guill. Brit. summa p. 556 : item pict‑um dicitur illa corii particula que solee repeciate insuta est
) : Petr. Comestor hist. schol. 1266B : qui in argumentum longi itineris utres ferebant, et sotulares veteres, et ‑is consutos.
au fig. : Epist. var. III 6 p. 138, 32 (ante 831) : ut nec eloquentia variis obscene sententiarum consuta pictatiis animum lectoris offenderet.
4 par anal., petite bande de terre :
Cartul. Vindoc. 606 t. 2 p. 482 (c. 1190) : obtulit super altare quartam partem molendini de Cortozeio et tria pit‑a prati que habebat prope ipsum molendinum.
pittaciuncula, ‑e f. ici formes : pictaciuncula : Guill. Brit. summa p. 556. pictatiuncula : Osbern. deriv. p694. petit morceau de parchemin :
Osbern. deriv. p694 : pictat‑a, membranula.
Guill. Brit. summa p. 556 : pict‑a, i. membranula.
pittagoricus, ‑a, ‑um v. pythagoricus.
pittantia, ‑e f. DuC v. pitantia.
pittator, ‑is m. [cf. πιθάριον ? pitharis ?] serviteur (chargé de la mise du vin en tonneau ou de la surveillance des chais ?) :
Cartul. S. Steph. Wangion. 19 p. 179 (post 1108) : (donavit) monachis duos servos, ut ipsius vinee procuratores et ‑es essent.
pittera, ‑e f. DuC v. pedatura.
pittulus, ‑a, ‑um v. pictulus.
pittus, ‑i m. [orig. germ. ; cf. DuC s.v. pitto] FEW viii 615 (cf. E. Goldmann, Neue Beiträge zur Geschichte des fränkischen Rechts, Heidelberg, 1928, p. 16-28). (petit) autour, oiseau de chasse :
Lex. Sal. Karol. 32, 9 p. 121 : si quis compari suo ‑m excusserit, cxx denariis … culpabilis iudicetur aut similem illi reddat
(cf. Lex Sal. 30, 1 et 72, 1).
pitucellus, ‑i m. [penicillus ?] pinceau (?) :
Compos. Matr. 47, 2 : scribis de cantia aut ‑o pititorio et cum siccaveris delinibis.
v. penicillus.
pituida et pituina, ‑e f. v. s.v. pituinus B.
pituinus, ‑a, ‑um forme pitunus : Tract. aegr. cur. p. 186, 27.
A (adj.) de pin, pour qualifier une résine :
Gloss. medic. p. 70, 22 : resina ‑a, non frixa.
Antidot. Glasg. p. 128, 14 : inmissis … cera, pice, resina ‑a.
Tract. aegr. cur. p. 186, 27 : aliud quod valet ad impetiginem, … recipe … succum peucedani, resinam ‑unam.
B subst. pituina, ‑e f. formes : pituida : Paul. Aegin. cur. 3, 174 p. 98, 11. gén. sg. : pituinis : Paul. Aegin. cur. 3, 252 p. 198, 19. résine de pin :
Antidot. Augiens. p. 134, 36 : adicies resine asclose uncias vi, que ‑a dicitur.
Antidot. Glasg. p. 120, 9 : emplastrum … qui facit ad omne vulnera … resina frixa lib. i s., stiptiria iiii s., … ‑a lib. i.
ib. p. 127, 23 : medicamen ad vulnera recentia et gluttina sine cicatrice … recipit … ‑as lib. ii … cera lib. ii … ; cera et resina in oleo vetere solvis.
ib. p. 128, 42 : medicamen qui facit ad sthomacu et ad epar … ‑a lib. i s., colofonia lib. i s., pice sicca
(cf. ib. p. 129, 1). Paul. Aegin. cur. 3, 174 p. 98, 11 : ad custodiam vero virtutis frequentius eos potandum mellicrato solo et cum ‑dis.
ib. 3, 252 p. 198, 19 : anascevasticis utende emplastris, quorum est hoc, cere, ‑is ana uncias xii, terevintine, columbarum agrestium stercoris.
pituita, ‑e f. DuC ; FEW