phacoides, ‑is f. (cf. André, Lex. bot. p. 246). ici forme facodes.
(bot.) frankénie hérissée, lentille d’eau :
Gloss. medic. p. 34, 6 : facodes, herba que in paludibus et humidis semper nascitur locis.
phacolla, ‑e f. et phaculla, ‑e f. DuC v. phascolla.
phadadus, -a, -um v. fadadus
phaderfium, ‑i n. et phaderphium, ‑i n. et phaderphium, -i n. v. faderfium.
phagedaina sive phagedena, ‑e f. DuC ; FEW viii 349. forme facidena : Antidot. Bamb. 48.
(méd.) plaie phagédénique, ulcère rongeant :
Antidot. Bamb. 48 p. 34 : iuvat et amalitibus a vulnera cronia insana vilia facidena cancrosas et omnes curat, purgat malos humores.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. iii 3 p. 111, 4 : cancer … et ‑aina (gr. φαγέδαινα) et herpes comedens et carbunculi et chironeia … et alie innumerabiles generationes ulcerum ex tali fiunt cacochimia.
phagedenicus sive fagedenicus, ‑a, ‑um FEW viii 349. forme fagidinecus : Antidot. Sangall. p. 78, 26.
A (adj.) phagédénique, rongeant, non cicatrisant :
Antidot. Sangall. p. 78, 26 : vulnera fagidineca et cancrus omnes cura.
Ps. Heliod. chirurg. 76 (Archiv Gesch. Medizin 12 [1920] p. 3-5) : quibus locis cauterio utimur ? Ad loca ubi sanguis nimius fluit ; hoc est emorroidis, sciadicis, f‑is.
Ps. Odo Magd. herb. 69 : queque Chironia sunt, vel que ‑a, sanant, / vulnera (sc. radices bryonie).
Odo Magd. herb. 1757 : provocat (sc. colubrina) urinas, f‑a vulnera purgat, / si sit ei trite cum melle bryonia iuncta.
B subst. phagedenicus, ‑i m. boulimique :
Gloss. medic. p. 90, 16 : hii … cibum accipiunt multum et non satiantur, neque corpore crassantur sed tabidi efficiuntur ; dicuntur isti et f‑e (sic) ex nimio appetitu ciborum
(cf. Cael. Aur. diaet. pass. 62).
phagema, ‑tis n. [par confusion avec φάγαινα ?] ulcère (?) :
Dyasc. simpl. (éd. 1478) f. 107b : cocta sanat (sc. lupinus) magnas plagas et vulnera nuda, chiradas et ‑ta dura.
phagi(n) sive fagi(n) inf. [φαγει̃ν] forme fage : Gloss. medic. p. 90, 18. manger :
Gloss. Augiens. alph. p. 169, 693 : f‑i, manducare.
surtout dans des explications étym. :
Gloss. medic. p. 90, 18 : dicuntur isti et fagedenice… ; fage enim Greci comedere dicunt.
Ioh. Bel. div. off. 11, 141 p. 29 : xerophagia dicitur sicca comestio a xeron, quod est siccum, et ‑n, quod est comedere.
ib. 73, 14 p. 134 : et dicitur phagiphania a ‑n, quod est comedere.
ib. 159, 45 p. 305 : sarcophagus dicitur a sarcos, quod est caro, et ‑n, quod est comedere, quia ibi consumitur caro.
Ugutio s. v. fasis  : dicitur fasinus … a f‑n, quod est comedere.
phagianus sive fagianus, ‑i m. forme artificielle, pour expliquer l’étym. de phasinus : Ugutio s. v. fasis  : dicitur fasinus, quasi f‑s, a fagin, quod est comedere.
phagin inf. v. phagi.
phagiphania, ‑e f. [φαγει̃ν et ‑φάνεια ; cf. lat. epiphania] manifestation (de la divinité du Christ) lors de la multiplication des pains :
Ioh. Bel. div. off. 73, 14 p. 134 : quartam (sc. apparitionem) dicit Beda in Commento super Lucam factam eadem die revoluto anno, scilicet de refectione panis, et dicitur ‑a a phagin, quod est comedere.
Sicard. Crem. mitrale col. 236B : ait Beda super Commento Luce Dominum eodem die… quartum fecisse miraculum, scilicet de refectione panum ; secundum quod dicitur hec solemnitas ‑a, a φαγει̃ν, quod est comedere ; sed de hoc quasi non authentico non solemnizat Ecclesia.
phagolidorus sive fagolidorus, ‑i m. [cf. Hier. pref. Vulg. Ezech. : φαγολοίδοροι, quod est manducantes sannas ;
cf. CGL vi 432]. imprécateur (
Ioh. Scot. gloss. div. hist. 346 : f‑i, comedentes maledictiones.
Aynard. gloss. F 1 : f‑s est manducans maledicta vel que non decent.
Alex. Neck. nat. rer. ii 32 p. 147 : f‑i … dicuntur tales, ut in prohemio Hieronymi sub Ezechielem reperies ; … dicuntur illi qui … delectantur in verbis plenis maledictione
) : Ethelwerd. chron. ii p. 15 : ne nostra spernantur a ‑is dicta.
parfois en apposition : Radbod. Traiect. (?) Bonif. 18 p. 74, 15 : astiterunt michi quidam inpuri, immo ut dicitur f‑i homines, qui … in me autem canino ore sevientes ita oblatrare coeperunt.
phagus, ‑i f. DuC v. fagus.
phaius, ‑a, ‑um [φαιός] forme feus : Burg. Pis. transl. Galen. inter. ii 6. de couleur sombre, plombée :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. ii 6 p. 74, 20 : corpus … rubeum et xantum et nigrum et album et feum (i. azurum).
employé substt : Burg. Pis. transl. Galen. inter. v 6 p. 146, 20 : quidam autem eorum qui ita patiebantur vomuerunt ‑a (i. nigra).
phala, ‑e f. v. fala.
phalaggium, ‑i n. v. phalangium.
phalanga sive falanga, ‑e f. FEW viii 350. forme palanga : Anon. Paris. lib. prefig. ii 240 (cf. infra).
A morceau de bois, rondin, perche utilisée pour porter un fardeau, palanche (
Papias : ‑a, fustis cui aliquid delegatur
) : Rain. mirac. Gisl. I 4 p. 242, 27 : portare meruit botrum non iam eum quem ‑a impositum in humeris Calep tulit cenezeus, sed potius illum, qui veniens de Eden vestimenta tinctus, pro omnibus torcular calcavit solus
(cf. Num. 13, 24-25 ; 14, 6-7). Anon. Paris. lib. prefig. ii 240 (Ms. Paris, B.N.F. lat. 1956) f. 92v : cum botro ficum pariter tulit una pa‑a (glosé tignallus ;
cf. Num. 13, 24). Herbord. Otton. 2, 24 p. 108 : quidam … vir … librata quam gestabat ingenti ‑a vasto ictu caput ferire nisus est … episcopi.
B
(métaph.) groupe, ensemble 1 armée, troupe, bande
a en général, péj. (Gloss. Augiens. bibl. 1039 p. 95 : f‑as, catervas, multitudines, agmina
) : Alcuin. carm. 1, 547 : rex … horrisona increpitans fugientes voce ‑as.
Agnell. Rav. lib. pont. 37 p. 301, 12 : audientes omnes … esse … ‑as … tuas robustas.
Metell. Ieros. vi 650 : dissimiles ambe sibi quippe fuere ‑e.

b avec adj. indiquant sa composition : Alcuin. carm. 1, 1275 : qui dilatavit proprii confinia regni, / sepius hostiles subigens terrore ‑as.
Odo Clun. occ. i 261 p. 10 : quin et apostaticas reprimunt ditione ‑as.

c avec gén.
α
(au sing.) indiquant son appartenance :
Bernard. epist. 189, 3 p. 14, 9 (a. 1140) : clamat adversus ‑as Israel
(i Sam. 17, 8).
β
(au plur.) indiquant sa composition :
Erchemb. Cas. Lang. Ben. p. 240, 38 : Sarracenorum ‑as … iuxta murum urbis et ora maris locavit.
Freculph. chron. i 7, 4 p. 373, 24 : pugna maxima gravis ex f‑e Germanorum fuit.
Chron. Salern. 29 p. 32, 37 : pertulit adversas Francorum sepe f‑as.
Chron. Namn. p. 89 : apud urbem Namneticam Normannorum ‑a habebatur.
Cartul. S. Vinc. Cenom. 307 col. 183 (a. 1080-1100) : et ille, congregata latronum suorumque parentum ‑a.
Guibert. Nov. gesta Franc. vi 12 p. 245, 350 : quibus ‑a gentilium obviam dimicatura processit.
ib. vii 4 p. 274, 210 : at gentilium ubi Christi militiam ‑a conspexit.
Vita Anian. Aurel. II 2 p. 258, 10 : Dominum precabatur ut vir suus … a ‑is hostium liberaretur.

γ en parlant de navires, escadre :
Vita Conv. I 3, 9 p. 217, 5 : monachi … ut ‑as navium viderunt.
2 assemblée, groupe, foule (sans connotation péj.) : Ermold. Nigel. Pipp. 1, 37 : ipsa puellari graditur comitante ‑a.
Odilo Suess. transl. Sebast. 24 : quidam debilis emarcidis poplitibus per densas ‑as ante sanctum adductus.
avec gén.
(au plur.) indiquant sa composition :
Vita Eutr. p. 258 : videns Hebreorum pueros ceterasque gentium ‑as (v. lect. phalanges) obviam ei exeuntes.
phalangaicum, ‑i n. v. phalangaticum.
phalangarius sive falangarius, ‑a, ‑um qui appartient à une troupe, militaire (?) :
Lib. gloss. FA 233 : f‑us, ut gladium.
Gloss. Abstr. FA 36 : f‑us, ut gladius.
v. phalangius.
phalangata sive falangata f. ou n. pl. (?) ensemble, foule :
Corp. gloss. lat. v 455, 2, 24 : f‑is, multitudinibus.
phalanga(t)icum, ‑i n. DuC [phalanga ?] tribut exigé en échange du droit de jeter une passerelle, droit d’appontement, de débarquement :
Carta a. 1195 (Gattula, Hist. abb. Cass. I p. 280 col. 2) : ut non exigatur ab his qui missi fuerint pro vestimentis et calceamentis monachorum et aliis rebus necessariis monasterio, passagium, plateaticum, ‑gaicum et anchoraticum, de mercibus quas emerint vel vendiderint ad opus monasterii.
phalangea sive falangea, ‑e f. [phalangium]
(zool.) tarentule, araignée venimeuse :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. vi 5 p. 169, 17 : in f‑arum (gr. φαλάγγιον ) denique (i. aranearum) morsibus totum videtur pati corpus.
v. phalangium.
phalangia sive falangia, ‑e f. DuC [phalanx, phalanga] troupe, groupe (de personnes) :
Carta a. 819 (Hist. Langued. ii 23 col. 80) : rogo … ut nulla magna parvaque persona neque ulla clericalis vel laicalis ‑a…
Cartul. Ruscell. 3 p. 11 (c. 900) : ita tamen quod nullus rex, comes aut marchio, secularis vel clericalis f‑a, in predicto monasterio … aliquam habeat potestatem
(cf. Carta c. 908 [Mém. Soc. archéol. Montpellier 3 p. 264]). Vita Anselm. Nonant. 3 p. 567, 36 : vir construxerat cenobia fratrumque decorarat agminibus, in quorum maximo, quod Nonantule actenus vocitatur monachorumque prepollet ‑is, … petiit regem.
phalangio, ‑nis m. formes : spalagio : Antidot. Bamb. p. 23. spalangio : Recept. Bamb. 54 p. 73. Guido Basoch. epist. 35 p. 152, 8.
(zool.) tarentule, araignée venimeuse :
Recept. Bamb. 54 p. 73 : ad scorpiones vel spa‑is ictum.
Antidot. Bamb. 7 p. 23 : similiter et spleneticos contra serpentium sane morsum et ad ydropicus, ad spalag‑um, scurpionum, muserani.
Dynam. Hipp. ii 59 (Mai, Class. VII, p. 443) : cissi, i. hedere, genera sunt multa; ... grana eius … spleneticos curant ; radix cum vino ‑is morbum.
Guido Basoch. epist. 35 p. 152, 8 : (Creta) est ab omni genere munda serpentium, nisi quod absentium spa‑o vices exequitur, animal modicum sed et inimicum, et cuius ictum mors rerum ultima comitatur.
v. phalangium.
phalangium sive falangium, ‑i n. FEW viii 350. formes : falangion : Diosc. 3, 118 (cf. infra). phalaggium (par transcription du gr.) : Ioh. Scot. versio Prisc. p. 96, 5. masc. phalangius : Rituale S. Flor. p. 45, 6. spalangius : Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 24. Vita Fulcramn. Lodov. 11, 1 p. 540.
1
(zool.) tarentule, araignée venimeuse (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 24 : de nominibus insectorum … spa‑us, sla-wyrm
) : Ioh. Scot. versio Prisc. p. 96, 5 : quedam … mordentium et nocentium virtute quadam implent et spiritu, sicut scorpius et apes et vespes et phalaggium.
Vita Fulcramn. Lodov. 11, 1 p. 540 : pre foribus ecclesie serpentes et spalangii coacerbati mortui sunt inventi.
Anon. Leid. sit. orb. p. 20, 1 : ‑m aranee genus est, si nisum queras, nulla vis corporis, si potestatem, ictu hominem veneno interficit.
Rituale S. Flor. p. 45, 6 : scorpius extinguitur, regulus vincitur, et ‑us nichil noxium operatur.
Burg. Pis. transl. Galen. inter. iii 11 p. 104, 22 : nisi multotiens videremus hoc fieri in scorpionibus et in ‑is (gr. φαλάγγιον) (i. araneis) mordentibus.
ib. l. 24 : in mordente quidem ‑o (i. araneo).
ib. l. 39 : morsus … parvorum f‑orum (i. aranearum) circa superficiem solam fit cutis.
v.aussi phalangea et phalangio.
2
(bot.) phalangère :
Diosc. 3, 118 p. 426, 19 (H. Stadler dans Roman. Forsch. 10 [1899]) : de f‑o : f‑on aut falangitin (multi et ista leucacantum vocant) virgas habet duas aut tres aut plures suparantes se a pare, flores albos habens, similes lilio.
1. phalangius, ‑a, ‑um [phalanx] qui appartient à une troupe, militaire :
Papias : ‑us, ut gladius.
v. phalangarius.
2. phalangius, ‑i m. v. phalangium.
phalangula sive falangula, ‑e f. [dim. de phalanga] petite troupe, petit groupe (de moines ou de clercs) :
Vita Bertin. III p. 141 : omni congregationis ‑e.
Dudo Norm. iii 58 p. 202 : exeunte … Willelmo de templi aditu … ad pedes eius proruit monachorum ‑a.
Cartul. Avenion. p. 158 (a. 1033) : f‑e canonicorum ibidem omnipotenti Deo famulantium (=
Cartul. S. Mar. Avenion. 40 p. 43).
phalangum sive falangum, ‑i n. [phalanga] perche, bâton :
Agobard. Fred. 21 p. 299, 35 (= epist. 13, 21) : sicut et illi duo, qui unum botrum in f‑o portabant
(cf. Num. 13, 24). v. phalanga A.
phalans, ‑gis f. v. phalanx.
phalanx sive falanx, ‑gis f. FEW viii 355. formes : fallans : Transl. Savin. p. 334. fallanx : Vita Liutb. 18. palanx : Dicuil epist. cons. app. (cf. infra) f. 15. phalans : Guill. Apul. gesta Rob. 3, 57. Steph. Rotomag. draco 2, 10, 606. phaulanx : Walth. Map nug. cur. i 29 et iv 15. acc. gr. : phalanga : Hucbald. Cyr. col. 855B. acc. sg. phalanggem : Anast. chron. p. 164, 4.
A phalange, formation de combat macédonienne :
Hraban. univ. 16, 3 col. 450C : proprie … Macedonum ‑x, Gallorum caterva, nostra legio dicitur
(cf. Papias). Remig. Sedul. p. 339, 34 : legio keras dicitur grece, macedonice ‑x.
d’où, escadron, troupe en formation de combat :
Ioh. Scot. gloss. div. hist. 205 : ‑es, turmas.
Papias : ‑es, multitudines ordinate.
Fulch. hist. Hier. i 22 p. 252 : vexillis precedentibus scararum et acierum separatim per catervas et ‑es convenienter divisarum.
Alan. Ins. expos. pros. angel. p. 210 : ‑x … proprie dicitur multitudo aliquorum expeditorum ad pugnam.
par opp. à la réserve :
Walth. Map nug. cur. iv 15 p. 392, 3 : centum relinquit milites … retro phau‑es … absconditos.
B armée, troupe
1 en général (Dicuil epist. cons. app. [Ms. Paris, B. N. F. n.a.l. 1645] f. 15 [c. 818] : sed corus coetus choors [sic] agmen ala et grece pa‑x chorogiumque sinonyma
) : Aimoin. Flor. gesta Franc. p. 115 : ‑x victa hostibus terga nudavit sua.
Moyses Pergam. Pergam. 62 : f‑x ibat millena sub ere nitenti.
Ord. Vit. hist. i 24 (éd. Le Prévost t. 1 p. 167) : occurrerunt Archembaldus archiepiscopus et Rainardus comes vetulus eorumque ‑es.
Steph. Rotomag. draco 2, 10, 606 : sequitur quem (sc. regem) geminata ‑ns.
Hist. Compost. p. 304, 13 : cum ea erat comes R. … et complures Gallecie principes cum f‑ibus suis.
Carm. de prod. Guen. 201 p. 472 : dum ‑x sine tutela, tutela ‑is / querit quis querat ire vel esse sue.
2 avec adj. indiquant son appartenance (avec forme verbale au pl.) : Galter. Castil. Alex. v 72 : concurrunt Argiva ‑x.
ou sa composition :
Alcuin. carm. 1, 257 : haud secus Oswaldus rex stravit ubique ‑es / barbaricas.
3
avec gén. indiquant
a son appartenance :
Dudo Norm. iii 64 p. 208 : quedam illico ‑x decepti et martyrisati Willelmi cucurrit ad eum.
sens allégorique :
Vita Liutb. 18 p. 23, 13 : illinc … avaritie fallanx vexillis ducibusque quam plurimis fraterno madentia sanguine hactenus arma preponit.

b sa composition :
Mirac. Gorg. p. 245 : ‑x … hostium quantocius ad obsidendam urbem properabat.
Radulf. Glab. hist. v 19 p. 242 : tota f‑x militum Gozfredi in ipso procinctu belli, tam equites quam pedites, candidissimis indumentis videbantur adoperti.
Fulch. hist. Hier. ii 27 p. 472 : hostium ‑ibus obviaverunt.
Radulf. Tort. mirac. Bened. 23 p. 312 : comitissa militum vallata ‑e hospitium ibidem accepit.
Gesta Steph. 23 p. 48, 20 : illis et illis in locis … sagittantium ‑es apposuit.
spéc., avec gén. d’un nom propre :
Aimoin. Flor. gesta Franc. p. 31 : immanissimas Hunorum ‑es.
ib. p. 128 : cum maxima Persarum ‑e.
id. mirac. Bened. i 2 p. 96 : innumere Nortmannorum ‑es super quas Rainaldus regnum obtinuerat.
Dudo Norm. iv 99 p. 261 : quedam ‑x Rotomagensium commisit ad silvam.
Radulf. Glab. hist. v 23 p. 248 : non … erant in exercitu ipsius plus quam sex milia virorum, cum in Ungrorum f‑gibus estimarentur ducenta milia armentorum.
Steph. Rotomag. draco 1, 17, 729 p. 29 : violenta ‑x Danorum perforat ense / regales acies.
ib. 1, 19, 954 p. 37 : excipitur Francigenumque ‑x.
Suger. Ludov. VI 29 p. 238 : cum in plano Francorum intueretur rutilare ‑es.
C assemblée, groupe, foule
1 en général : Hucbald. Cyr. col. 855B : omnem illam laudabilem ‑a ad sua precepit produci tribunalia.
Mirac. Viviani 18 p. 266, 14 : fur ille … stygiis … furiis agitatus per medias ‑es ad arborem quandam proruit.
2 avec adj. indiquant sa composition : Fritheg. Wilfr. 334 : mox rebus gestis ornatur regia classis, / celicole sotias leta exceptura ‑es.
Offic. Taurin. (J.B. Mesnel, 1914) p. 106 (X-XI s.) : laudant celestes Christum sine fine ‑es.
Transl. Savin. p. 334 : cum hinc nobiscum militet fallans angelica.
Ord. Vit. hist. iii 5 t. 2 p. 74 : ubi tunc monastice ‑i Hugo abbas temporibus nostris speciale monachorum decus preerat.
Bernard. Morl. reg. 183 p. 71 : Christum ab ea fidei pastum per seque suosque / querentem repulit ebria Ebrea f‑x.
3
avec gén. indiquant sa composition
a en général : Mirac. Eusic. p. 465 : ingresse sunt ‑es predonum.
Laur. Cas. Bened. p. 45, 14 : tanta monachorum f‑x divinis se mancipavit preceptis.
Vita Rom. Rotomag. II col. 1664 : quam speciosa ‑x assumens celicolarum.
Vita Martin. Turon. 24, 27 p. 48 : angelorum sancte modulando f‑es / in superas ipsum gaudent extollere sedes.
Cartul. Saviniac. 581 p. 288 (XI s.) : ex consensu voluntateque ‑um canonicorum, monachorum illustriumque laycorum.
Andr. Flor. Gauzl. 63, 18b p. 124 : et confessorum preclaras necne ‑es / atque triumphantes in Christi laude tyrones.
Carta a. 1106 (Gallia christ. noviss. Arles 466 col. 188) : Gibilinus … archipresul et ‑x canonicorum nostre sancte ecclesie sedis Arelatensis.
Petr. Vener. Iud. 4, 1877 : ‑es heremitarum.
Ioh. Bertin. Bernard. penit. 69 p. 694C : coram veneranda monachorum ‑e.
Itin. S. Iacobi 8 p. 68 : videns Ebreorum pueros ceterasque gentium ‑es obviam ei exeuntes.
Anon. Karol. vi 10 p. 153 : vidi post me transire ‑em / spirituum nimis horribilem.

b (en parlant d’animaux) troupeau :
Guill. Tyr. hist. rer. transm. iii 16, 31 : greges, armenta, asinorum turbas et iumentorum, camelorum quoque ‑es
(cf. ib. ix 12, 14 et xi 3, 58).
c (par métaph., en parlant d’inanimés) multitude :
Rup. Tuit. inc. 2 p. 630, 25 : cum … videretis … assilientes atque irruentes ‑es grandium scintillarum.
phalaria, ‑ium n. pl. [pour palaria] exercice (des soldats, contre des pieux, des poteaux) :
Papias : ‑a cum milites ad palos exercentur.
phalarica, ‑e f. v. falarica.
phalaricus, ‑a, ‑um v. falaricus.
phalariga, ‑e f. v. falarica.
phalata, ‑e f. v. palatha.
phalba, ‑e f. v. falba.
phalecium, ‑i n. v. s.v. phalecius 2.
phalecius, ‑a, ‑um formes : falleuchus : Carm. Cent. 1, 342 et 402. falleucius : Heric. vita Germ. invoc. tit. p. 432. falleucus : Carm. Cent. 1, 295. falleutius : Lupus metr. Boet. 25. Ioh. Scot. gloss. Prud. 27 p. 24. Wandalb. ad Otric. p. 570, 27. Herm. Augiens. vit. 252a. Metell. Quir. 36 tit. philic(i)us : Sedul. collect. 11, 12. (métr.)
1 (adj.) phalécien, en parlant d’un vers lyrique hendécasyllabe, composé (selon la théorie héritée de l’Antiquité) d’un spondée, d’un dactyle et de trois trochées :
Heric. vita Germ. invoc. tit. p. 432 : sequitur invocatio falleucio endecasyllabo explicata.
surtout dans l’expr. ‑um metrum : Sedul. collect. 11, 12 p. 44, 16 : philicium (v. lect. philicum) metrum : « Te potius, Bacce pater, teque decens canto Venus »
(Hor. carm. I 18, 6). Wandalb. ad Otric. p. 570, 27 : commendatio metro falleutio pentametro endecasyllabo constat, quod … ab inventore sive frequentatore falleutium appellatur.
Herm. Augiens. vit. 252a adn. : metrum falleutium endecasillabum constans / ex spondeo dactilo et tribus trocheis
(cf. Metell. Quir. 36 tit.).
2 subst. phalecium, ‑i n. vers phalécien :
Lupus metr. Boet. 25 : quantum ponit falleutium constans spondeo, dactylo, tribus trocheis
(cf. Boet. cons. I 4). Ioh. Scot. gloss. Prud. 27 p. 24 : falleutium ab inventore.
Hugo S. Vict. gramm. 13 p. 136 : ‑m quod Phaleucus invenit.
et passim.
phalegma, ‑tis n. v. phlegma.
phalera, ‑e f. et phalera, ‑orum n. pl. v. phalere.
phaleramen sive faleramen, ‑inis n. [phalero] ornement :
Odo Clun. occ. vii 256 p. 156 : quin veluti tremulis adhibent f‑a membris.
v. phalere.
phaleramenta sive faleramenta, ‑orum n. pl. [phalero] ornements
1
(au propre) suspendus aux harnais des chevaux, phalères :
Annal. Herb. a. 1147 p. 7, 10 : optulit … Romano principi rex Manuel duas ante portum Propontidis duorum fere milium equorum equitaturas, ‑is pulcherrimis preparatas.
2 (au fig.) avec gén.
a (sans connotation péj.) dans les expr. : sapientie ‑a : Form. epist. 3, 4 p. 526, 33 : eximio viro adque per omnia magnifico, summis palacii dignitatibus sublimato, necnon sapiencie f‑is adornato.
‑a urbanitatis : Angelom. Luxov. genes. col. 110C : tuis ‑is facete urbanitatis decorare studeas
(= Epist. var. II suppl. 5 p. 622, 5 [c. 840-55]).
b
(péj.) faux ornements, colifichets, vanités, dans les expr. : ‑a divitiarum : Vita Remig. Rotomag. col. 1667 : non … oblectabant eius animam f‑a divitiarum.
‑a mundi : Vita Sadalb. p. 60, 9 : postposita f‑a mundi ad Dominum sunt conversi.
Vita Heldradi 2 p. 383 : mundi mutatis ‑is, deposito generositatis cothurno.
nugarum ‑a : Petr. Malleac. Rigom. p. 507, 14 : videres inertes, falsiloquos, decolores … hac illacque nugarum ‑a dispergere.
‑a seculi : Vita Sadalb. p. 56, 17 : spreta f‑a seculi.
Vita Deic. p. 113 : magis eligit pauper Christi persistere in agone certaminis sacri quam huius seculi ‑is prosperari.
‑a verborum : Petr. Diac. iust. (PL 173) col. 1073C : non diversitate legionum, non rethoricatis ‑is verborum, sed vita, verbo, signis prodigiisque.
v. phalere.
phalerata sive falerata, ‑orum n. pl. [pour phaleramenta ?] phalères, ornements suspendus aux harnais des chevaux :
Epist. var. III 4 p. 135, 15 (a. 842-53) : vestium ornamenta atque f‑a equorum.
v. phalere.
phaleratus, ‑a, ‑um v. s.v. phalero.
phalere sive falere, ‑arum f. pl. et phalera, ‑orum n. pl. FEW viii 358. formes : phallere : Papias. gén. pl. falerum : Wolfher. Hild. Godeh. I 3 p. 171, 22. rarement au sing. : Theod. Amorb. (?) Tryph. et Resp. prol. p. 291, 30. Ruodl. carm. 4, 240. Petr. Riga aurora evang. prol. t. 2 p. 421, 3. id. flor. asp. 8 col. 1389B.
A phalères, ornements (généralement en métal) suspendus aux harnais des chevaux
1 en général (Hraban. univ. 22, 16 col. 612C : ‑a ornamenta equorum sunt, et est Grecus sermo.
Remig. Sedul. p. 349, 15 : ‑e dicuntur generaliter omnia ornamenta equorum, grece ephippia dicuntur.
Papias : ‑llere, bulle, ornamenta equorum sunt proprie.
Angl. Sax. vocabul. II p. 84 : f‑e, geraedu
) : Mirac. Martial. I A p. 201 : equum ei preparare iubet cum regalibus ‑is.
Theodulf. carm. 2, 255 p. 458 : equus ornatus ‑is.
Prud. annal. Bertin. p. 49 : que ex diversis metallis in ornamentis cingulorum vel hominum vel equestrium f‑arum extrinsecus adfigi solent.
Odo Clun. Ger. 23 p. 306F : quid dicam de balteo…, de equorum f‑is.
Aimoin. Flor. gesta Franc. p. 92 : raptis centum equis cum eorum aureis f‑is.
Radulf. Glab. hist. iii 40 p. 166 : homines … armis et equorum f‑is incompositi.
Mirac. Fid. IV 4, 5 p. 227, 12 : intra equi ‑a cannabinis funibus per coxas atque renes constringentes.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xiii 27, 37 : palefredum albissimum, argento ferratum, freno et ceteris f‑is redimitum.
Girald. gemma ii 22 : palefridum … ‑is et sella deauratis … ad delicias ornatum.
Petr. Riga aurora Esth. 220 t. 1 p. 394 : equo … / quem ‑e pingunt.
Guido Basoch. epist. 22 p. 84, 35 : ubi sunt equi decori f‑is et superba frementes in frenis aureis ?
Galter. Castil. Alex. iv 310 : distinctas acies ‑is.
Carm. Bur. 92, 56, 2 : pretermisso clipeo / Mulciber Achillis / laboravit ‑as.
au sing. coll. : Ruodl. carm. 4, 240 : equum … / auratum frenum pulchram f‑amque gerentem.
2 spéc.
a en cuir (et non en métal) :
Aelfr. colloq. p. 9 : facio ex eis (sc. pellibus) … frenos et ‑a.

b pour un âne :
Radulf. Cadom. gesta Tancr. 81 col. 545B : Petrum, cuius erant color ater, spiritus acer, / … / instar asellus equi ‑e sibi sicut aselli.
Gevehard. Graf. Pelag. 22 p. 135 : cum grandi pompa discurrit femina compta, / terga sedens asini f‑is multis redimiti.
3
en part., symbole de luxe excessif :
Wolfher. Hild. Godeh. I 3 p. 171, 22 : studium quod ceteri … in equorum falerumque preciosarum quoque vestium superfluitate pueriliter consumpserant.
Gaufrid. Autiss. colloq. 10, 12 : cum militibus nempe superbie fastus, amplam familiam, nobiles apparatus, equorum f‑as, accipitres, aleas et similia queque frequentant.
Petr. Cantor sacram. iii 319 p. 375 : isti clerici quia habent f‑as aureas et huiusmodi de patrimonio Crucifixi, nonne scandalizant infirmos qui vident ipsos expendere inutiliter bona pauperum ?
ib. ii app. 5, 31 t. 3 p. 749 : constat … nos de patrimonio Christi multa expendisse … in honorificentiis secularibus, lauticia ciborum, ‑is, equitaturis, edificiis superfluis, pomposo hornatu et consimilibus.
4
par ext., équipement du cavalier :
Gesta Franc. expugn. Hier. 43 p. 521 : hoc … erat signum quod suis fecerat, ut quum viderent fumum, omnes collectis f‑is subsequerentur.
ib. 52 p. 529 : Arabem … cum equo et f‑is in terra prostravit.
v.aussi phaleramen et phaleramenta.
B
(rhét.) ornement (du style)
1 absol. (Papias : ‑as dicimus ornatus sermonum, adulatoria verba
) : Garner. Rotomag. Moriuht 404 p. 98 : ecce poeta asinus versifice loquitur, / … / posthabitis ‑is versificare cupit.
Alex. Neck. suppl. defect. i 1042 : vix michi cum f‑is verba novella placent.
au sing. coll. : Petr. Riga aurora evang. prol. t. 2 p. 421, 3 : non opus est ‑e, sed dives sensus inauret
(cf. id. flor. asp. 8 col. 1389B).
2 précisé par un adj. : Petr. Riga aurora Esth. 151 t. 1 p. 392 : rethoricis … ‑is sua verba colorans
(cf. ib. act. 940 t. 2 p. 664). For. Conch. pref. p. 14 : satagant qui norunt sua festivis poemata ‑is purpurare.
3 précisé par un gén. : Vita Deod. Bles. II p. 10 : elimate … locutionis ‑as simplex prudentia non requirit.
Alan. Ins. Anticlaud. prol. 2, 1 p. 57, 1 : autoris mendico stilum ‑asque poete.
ib. vii 199 p. 162 : non animo facili … / audiat ypocritas laudes, … / palponis ‑as, qui verba sophistica pingit.
spéc., dans l’expr. ‑e verborum : Hincm. Rem. opusc. adv. Hincm. Laud. 24 col. 383B : ornatus verborum ‑is debes incedere.
Gaufrid. Grossus Bernard. Tiron. prol. 5 p. 223C : dum lector pompas ‑asque verborum studiosius attenderet.
Petr. Riga aurora deut. 34 t. 1 p. 208 : templum Domini … abhorret / verborum ‑as.
Lamb. Ard. hist. Ghisn. 55 p. 589, 9 : promissaque premia fictis / verborum ‑is obnubilat organa vocis.
Alex. Neck. laus div. sap. vi 363 p. 472 : verborum ‑as et schemata sponte relinquo.

en part., en contexte négatif :
Help. comput. col. 20C : in quo opere non pompacitatis verborum f‑as aut urbanitatis exigimus veneres, quas utras in antiquorum est invenire commentariis.
Odilo Suess. transl. Sebast. p. 386 : neque in eo verborum ‑a, non eloquii venustatem adtendatis.
Cartul. S. Alb. Andegav. 436 t. 2 p. 15 (a. 1123) : non verborum ‑as postulamus, que defunctis nichil proficiunt et vivis plurimum solent obesse.
phalergium, ‑i n. [phalera + erg-, cf. gr. ’έργον] ornement :
Papias : ‑m, ornamentum.
phalernum, ‑i n. v. falernum.
phalernus, ‑a, ‑um v. falernus.
phalero sive falero 1. orner
1
au propre, des chevaux (
Papias : phallere, bulle ornamenta equorum sunt proprie, unde ‑o, ‑as
) : Ruodl. carm. 5, 145 : mulum f‑re … iussit.
Gunth. Par. Ligurinus iv 62 : lucida multisonis ‑antur pectora bullis.
2 par ext.
a
au fig., des êtres humains :
Arnulf. Aurel. miles gloriosus 362 : Enee ‑at iuventa genas.
Ios. Iscan. bell. Troian. iv 102 p. 142 : mixta virum ‑ant cirro candente : decora / virtus, nobilitas dives, facundia prudens.

b
(rhét.) le style :
Vita Marii p. 115 : neque enim aut extra appositis compositionibus debent superflue ‑ri.
Anon. dict. 330 : est huic in promptu verba quelibet inaurare, f‑re, pingere, purpurare.
3 masquer, déguiser (en part. par des mots) :
Matth. Vindoc. ars vers. ii 38 : ypocrite f‑ant sub pietate malum.
id epist. 1, 2, 56 p. 85 : hic a cenobio fugitivus apostatat, alter / sub panni f‑at simplicitate lupum.
Ios. Iscan. bell. Troian. iii 394 p. 134 : quid nomine sacro / incestum ‑re iuvat.
Anon. dict. 20 : sunt iterum nonnulli qui proverbia f‑ant et exornant, in re autem deficiunt explananda.
Carm. Bur. 227, 232 : utque sua ‑et nugis mendacia.
part. passé phaleratus sive faleratus, ‑a, ‑um souvent employé adjt (cf. FEW viii 358b) orné
A (en parlant de chevaux) décoré de phalères :
Odo Clun. Ger. 53 p. 316A : sedere … super ‑um equum numquam solebat.
Ioh. Clun. Odon. I p. 171 : eodem in quo residebat ‑o equo.
Dipl. Henr. II 427 p. 545, 30 (s.d.) : equum unum album f‑um.
Chron. Mosom. p. 154, 29 : vident … equos … ‑os.
Radulf. Glab. hist. iii8 p. 108 : centum insuper equos honestissime f‑os.
Embricho Mog. Mahum. 497 : cumque sibi stratum vidisset equum f‑um.
Vita Corent. p. 120 : pompis ‑orum equorum.
Bernard. laud. milit. 8 p. 221, 1 : equos habere cupiunt fortes et veloces, non tamen coloratos aut ‑os.
Iulian. Vizeliac. serm. 23, 237 t. 1 p. 522 : quorum si vestes consideres, ‑os si equos, … milites potius quam clericos dicas.
Metell. Ieros. v 491 : f‑orum numerus ter quinum equorum.
en mauvaise part :
Milo Eln. Amand. II p. 464, 28 : mulorum equorumque copias ornamentis discoloribus f‑as omnino non quesivit.
Odo Clun. occ. v 773 p. 116 : non spumantis equi f‑aque tergora sedit.
Rog. Cadom. contempt. 625 p. 195 : nunc ‑orum tergo vectatur equorum.
Idung. arg. ii 724 p. 142 : Norbertus dicitur apostatasse, factus de nudipede ascensore asini bene calciatus et bene vestitus ascensor ‑i equi.
B (en parlant d’êtres humains) somptueusement équipé, en tenue d’apparat :
Ermold. Nigel. Ludow. i 238 : dedere mavis equum quo f‑us abis.
Donizo Mathild. 2, 339 : cives hoc tempore multi / insimul armati clipeis et equis f‑i.
Radulf. Cadom. gesta Tancr. 91 p. 671 : ergo pharetrati, loricati, ‑i, / dum Styga sic adeunt manes, alii tremefiunt.
Suger. Ludov. VI 10 p. 56 : ad curiam multo agmine, multo fastu, summe f‑i devenerunt.
Petr. Cantor sacram. ii app. 5, 31, 49 t. 3 p. 750 : pauperes, cum ita ‑os videant et in cultu precioso, possent de iure trahere illos ad iudices.
C (en parlant d’inanimés) orné
1 en général (Papias : ‑us, ornatus aut ficticius
) : Nicol. Clar. epist. 10 col. 1607A : tota pagina ‑a est.
d’où déguisé, pompeux, factice :
Hildeg. Meld. Faron. p. 190, 17 : ‑a seculi ornamenta.
Matth. Vindoc. ars vers. ii 22 : a morsu mors est initiata malo, / sub titulo fidei fraus f‑a latet.
Walth. Angl. Esop. 9 add. 3 : sirenici cantus, f‑a melodia.
2 en parlant du discours (le plus souvent péj.) :
Vita Arig. I p. 695 : non f‑is neque dialecticis sed tantum simplicibus eius venerabilis vita narratur eloquiis.
Laur. Cas. Wenz. p. 25, 11 : martyris eximii f‑o quatinus acta / famine pangamus cunctis reverenda per evum.
Vita Helie prol. p. 44, 46 : magis volui verbum veritatis simplici stilo explanare quam ‑e narrationis pompositate modum excedere.
Guill. S. Theod. cant. p. 82 : ‑a eloquentia.
spéc., dans les expr. : ‑a compositio : Mirac. Audoeni II p. 171, 10 : in sanctorum enim describendis virtutibus, pura magis congruit oratio quam verborum f‑a compositio.
Rob. Mon. Rem. hist. Hier. prol. p. 721 : minime ‑a compositio dictionis.
‑a oratio : Herb. Los. epist. p. 2 : ‑as orationes declamare.
Matth. Vindoc. ars vers. i 32 : secundum vitium est quando aliquis utens superflua verborum festivitate et oratione ‑a nubes et inania captat.
Egid. Corbel. iera. p. 367, 11 : cuius f‑a tumescit / agmine verborum pregnans oratio.
‑us sermo : Aimoin. Sangerm. mirac. Germ. p. 113 : non sermone verborum copia ‑o.
Visio mon. Eyns. p. 307, 15 : fideli potius quam f‑o sermone digessimus.
‑a verba : Paul. Alb. epist. 14, 2 p. 227 : non verborum cupimus f‑orum adspargere fasces.
Gaufrid. Monem. hist. i 1 : si infra alienos ortulos f‑a verba non collegerim.
en insistant sur la pompe du style :
Gaufrid. Malat. gesta iii pref. p. 57, 9 : lector quisquis historie seriem perscrutari tentat, non ‑a verborum commenta, sed pompales triumphos memorandorum virorum attendat.
Rup. Tuit. Spir. ii 18 p. 236 : adiungit protinus exornationem ambitiosissimam, exornationem non verbis ‑am, sed humilitatis nimie suavi veritate et vera suavitate instructissimam.
Ioh. Alt. Silv. hist. sept. sap. pref. p. 3 : non tam materiam ‑is verborum pompis cupiens colorare, vel ut verius decolorare dicam, quam materie veritatem.
Lib. Floret. 897 : non tamen elatus sit nec nimium f‑us (sc. sermo).

par ext., d’un auteur :
Wett. Gall. pref. 4 p. 256, 29 : bellis Laurentum prout Virgilius f‑us / eximii vatis meruit per secla triumphum (=
Carm. Sangall. I 3, 4).
phallere, ‑arum f. pl. v. phalere.
phallio, ‑nis m. [pour pallium ?] type de chasuble, vêtement liturg. (?) :
Catal. thes. Germ. 9, 3 p. 21 (X s. ex.) : casule viiii ‑es, et due casule linee.
ib. l. 5 : pallia altariorum iii ‑es.
cf. DuC s.v. faldones et faliones. v. fano.
phalta, ‑e f. [cf. phaltena] veste :
Trad. Fuld. I 43, 8 (XII s. med.) : sclavi lv, ex quibus xliiicum lino, xiilibrarum aut cum ‑a reddunt.
phaltena, ‑e f. [pour paltena] DuC forme phaltina : Cartul. Mog. A 492 p. 395, 34 (a. 1121). veste :
Cartul. Mog. A 492 p. 395, 34 (a. 1121) : in festo sancte Marie unicuique ‑inam unam … et in fine illius duos denarios allegatos et duo tunicula, que inter fratres circumeant.
Trad. Fuld. I 43, 13 (XII s. med.) : sclavi xiii, quorum unusquisque unam libram lini debet et duas ‑as.
v. paltena (cf. Trad. Fuld. I 43, 24 et 27) et phalta.
phaltina, ‑e f. v. phaltena.
phama, ‑e f. [φάμα, φήμη] révélation, message :
Herb. Bos. mel. col. 1369B : de hoc manifestationis genere ab aliis instructus accepi ego ‑as has anime omnino a terrenis suspense.
v. fama, famen et phasma.
phanaticus, ‑a, ‑um v. fanaticus.
phanesius, ‑i m. nom d’animal (?), par confusion avec Phanésien, habitant d’une île de la mer Caspienne (cf. Sol. de mirabilibus mundi 19) : Theod. S. Trud. Solin. p. 69, 4 : de hippopodis ; de ‑is ; de cervis ; de tragelaphis.
phano, ‑nis m. v. fano.
phanos indécl. m. [φανός] apparition, pour expliquer l’étym. d’epiphania : Ioh. Bel. div. off. 73, 5 p. 134 : dicitur Epyphania ab epy, quod est supra, et ‑os, quod est apparitio.
phantasia sive fantasia, ‑e f. FEW viii 360 (Ioh. Scot. divis. nat. ii 540 p. 65 : ‑rum … due species sunt, quarum prima est que ex sensili natura primo in instrumentis sensuum nascitur et imago in sensibus expressa proprie vocatur, altera vero est ipsa que consequenti ordine ex predicta imagine formatur et est ipsa ‑a que proprie sensus exterior consuevit nominari
[cf. Honor. Aug. clav. phys. 96 p. 69]).
Plan
I représentation :
A image visuelle ou psychique :
1 en général
2 songes ou illusions nocturnes
3 apparition, fantôme
B image trompeuse :
1 en parlant de la vanité du monde
2 illusion diabolique
3 délire d’hérétique, dans un contexte de polémique
4 rêverie éveillée, pensée importune
5
(log.) faux raisonnement, fallace
6
(méd.) hallucination
C
(par ext.) sensation trompeuse, mirage
II (physiologie anc.) faculté mentale correspondant à l’imagination :
A en général
B en parlant de la partie du cerveau siège des représentations, située à l’avant du cerveau
III
(rhét.) variété de métaphore
I représentation
A image visuelle ou psychique
1 en général (Ioh. Scot. divis. nat. iii 1672 p. 59 : ‑a est imago, quam de certo corpore seu colore seu spatio a me viso per sensum videndi assumptam mee memorie infigo.
ib. v 4637 p. 143 : ‑a … est imago quedam et apparitio de visibili vel invisibili specie memorie impressa.
Papias : ‑a, imago alicuius corporis visa et cogitanda in animo, postea figurata ut puta patris species quam vidimus.
Honor. Aug. clav. phys. 144 p. 112 : que per sensus corporeos extrinsecus veniunt, f‑e proprie appellantur
) : Ioh. Scot. comm. Ioh. i 32 p. 180, 14 : ‘alius passionum ‑is’, hoc est imaginibus rerum sensibilium, que in sensibus corporeis, quos sapientes vocant passiones, formantur, ‘crucifigitur’.
id divis. nat. i 514 p. 21 : dum (intellectus) … ex quibusdam ‑is formam accipit.
Ioh. Sarisb. metal. ii 20, 54 p. 86 : sunt … genera et species, non quidem res a singularibus actu et naturaliter aliene, sed quedam naturalium et actualium ‑e renidentes in intellectu, de similitudine actualium, tamquam in speculo native puritatis ipsius anime, quas Greci ennoias, sive yconoyphanas appellant, hoc est rerum imagines in mente apparentes.
2 songes ou illusions nocturnes :
Radbert. Matth. ii 347 : res insolita ultra somniorum f‑as premonstratur.
Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 14 p. 227 : somno ipse manet immobilis, nisi forte quis somnialem ‑am motum animi susceperit in somno operantem.
ib. p. 229 : nullo modo intellegentia, sed altero in anima affectu has ‑as reformante qui eorum quibus assuetus est per meditationem extra somnium imagines etiam in somniis figurat.
Bernard. serm. per ann. 7, 8 p. 417, 27 : unum quemdam ex vobis, et prius dormientem, et postea excitatum, tam graviter ‑a nocturna turbare permissa est, ut vix die illa rationis compos, vix potuerit esse securus.
en précisant le moment de son apparition :
Paschal. Rom. thes. occ. p. 158 : inter soporem et vigiliam maxime fiunt f‑e.
3 apparition, fantôme (
Aelfr. angl. sax. vocabul. p. 46 : f‑a, gewidmor.
Walth. Map nug. cur. ii 13 : a f‑a, quod est aparicio transiens, dicitur fantasma
) : Odo Clun. coll. col. 604D : duas sibi mulieres nocte vidit astantes, quas, non eas que venire solebant videns, ‑as intellexit.
Steph. Fulg. Vital. ii 8 p. 377 : sicque rei eventu probatum est mulierem non ‑a agitatam fuisse, sed vera per visum vidisse.

en part., à propos du corps du Christ, en réf. à des doctrines hétérodoxes :
Angelom. Luxov. reg. col. 299B : qui eumdem filium Dei dicat in veritate Deum esse, hominem vero in ‑a fuisse, quemadmodum Manichei et Priscillianiste dicere ausi sunt.
Hincm. Rem. opusc. adv. Hincm. Laud. 18 col. 352B : Marcion ‑am corporis confessus est esse in Christo, non corpus.
Ioh. Scot. homil. Ioh. 11 p. 256, 33 : non in ‑a sed in ipsa vera humanitate … apparuit.
Anast. synod. VIII p. 138, 34 : anathematizamus et omnes consentaneos et fautores eorum, a quibus dicebatur quod sermo divine incarnationis per ‑am et putative factus exstiterit
(cf. id. synod. VII p. 111, 32). v.aussi phantasius.
B image trompeuse
1 en parlant de la vanité du monde :
Hincm. Rem. epist. col. 109A : ambitio … ‑a dicitur grece ; quo nomine designatur multiplex apparatus et pompa regalis officii.
Ioh. Scot. ier. Dion. 3, 2 p. 252 : interior animi oculus … omni vana ‑a … liber et absolutus.
Adelm. Leod. epist. ad Bereng. p. 482, 183 : o caro carnalibus ‑is magis quam vino ebria !
Vita Ioh. Calib. 64 : iam parentes nuptiali vinculo me cogunt ligare … ac seculari pompa atque f‑a volunt me implicare.
Guibert. Nov. moral. viii 29 (28, 29) col. 222C : Bala … ‘inveterata’ interpretatur ; vetustas autem ista non mihi alia videtur quam corporearum rerum ‑a, que semper contemplationi spiritualium infensa sentitur.
Galter. Castil. carm. II 2, 12 p. 23 : equitatis f‑a / sedet teste Zacharia / super bullam plumbeam.
2 illusion diabolique :
Freculph. chron. ii 1, 20 p. 476, 26 : quamplurimis per f‑as deceptis.
Radbert. Matth. xi 819 : ne decipiantur erroribus falsorum doctorum aut certe diabolicis f‑is.
Alman. Sind. p. 369 : quem inimicus humani generis … demoniacis ‑is … appetiit.
Remig. Thessal. II col. 782A : quia per magicam artem et ‑am deludet homines.
Vita Rom. Rotomag. I p. 96 : nec verearis ‑e spiritu illudi.
Ord. Vit. hist. ii 2 t. 1 p. 172 : prefatum prestigatorem pluribus ‑is per demonicam virtutem … populum decipientem invenit.
Petr. Vener. mirac. i 15, 46 p. 51 : inde ad fratrum dormitorium gressum convertit, et ‑is solitis eos se posse inquietare confidens introire tentavit.
Mirac. Gilduini prol. p. 150 : per sanctum Gilduinum ‑e diabolice et detecte sunt et exinanite.
Mirac. Martial. II p. 390 : belligeratrices ‑e demonum irruunt super ipsos.
Walth. Map nug. cur. ii 3 : vidi aliquociens f‑as fieri, ubi predicabant miracula se vidisse.
noter les expr. : ‑rum fallacie : Rob. Melodun. sent. i 3 t. 2 p. 3, 5 : fieri … non potuit ut tantam hominum multitudinem absque ‑rum fallatiis et fascinationum prestigiis deluderent (sc. hereses).
‑e illusio : Transl. Ragnob. p. 620 : sin … ‑e illusione quadam more somniantium caperis.
3 délire d’hérétique, dans un contexte de polémique :
Flor. Lugd. Amal. col. 75A : talemque ‑am sensus sui evangelico preferens sensui.
id. Ioh. Scot. defin. 19, 4 col. 243B : ideo etiam nos talem ‑am contemnere potius quam audire debemus.
Prud. pred. 16 col. 1223B : sextus decimus ‑rum tuarum horror a veritate … omnino convincitur alienus.
Rob. Torig. chron. a. 1148 t. 1 p. 248 : de cuius incantationibus et f‑is et factis et dictis, melius est silere quam loqui.
Laborans iustit. p. 38, 8 : Aristoteles … contra Stoicorum nubilosam invectus ‑am.
associé (au plur.) à errores : Flor. Lugd. Amal. 1, 7 col. 76C : tantis implicatur erroribus atque ‑is
(cf. ib. 1, 2 col. 73D).
4 rêverie éveillée, pensée importune :
Bernard. sent. iii 126 p. 245, 8 : qui … vult sincerum ac lucidum intellectum habere, pravarum cogitationum ‑as ac nebulas studeat effugere.
Alan. Ins. planct. nat. vi 173 p. 830 : omnes f‑e reliquias quasi nauseans stomachus mentis evomuit.
spéc., perturbant la prière :
Serm. Linc. p. 132, 73 : quidam sunt qui et voluptates et iniquitates evadunt, ‑is tamen in orationibus perturbantur.
Iulian. Vizeliac. serm. 244 t. 1 p. 64 : ut de hac pace intus in aure cordis vocem Dei loquentis silentibus audiam, sileat tumultuans caro, inquietans mundus, animi ‑e.
5
(log.) faux raisonnement, fallace :
Matth. Vindoc. Tob. 2176 : summus Aristoteles, ut protestantur Elenchi, / sex f‑as voce latere docet
(cf. Boeth. elench. soph. 165b, 24-27).
6
(méd.) hallucination :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. iv 2 p. 112, 37 : sepius … f‑e (gr. φαντασία) (i. ymaginationes) que quidem in cacochimia que secundum ventrem fiunt oculis utrisque similiter contingunt.
ib. iii 10 p. 103, 4 : igitur semper quidem timores consistunt melancholicis, non semper autem eadem species f‑rum que preter naturam eis fit.

par ext., maladie psychosomatique :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. vi 5 p. 172, 1 : contingit … secundum alias particulas corporis talis f‑a (i. ymaginatio) passionum, ut multotiens decipiantur medici, extimantes pati quod perversum
(cf. ib. vi 6 p. 177, 32).
C
(par ext.) sensation trompeuse, mirage :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. i 9 p. 41, 14 : si … in summo caliditatis aut frigiditatis ducatur hoc medium humidi et sicci corpus, f‑am (gr. φαντασία) quandoque prestabit falsam, et opinabitur quandoque quidem humidius esse commensurato quandoque autem siccius.
ib. iii 4 p. 114, 2 : quedam … talium sicca substantiis existentia multo calido liquefacta f‑am humiditatis acceperunt, ut es et ferrum.
II
(physiologie anc.) faculté mentale correspondant à l’imagination (cf. A.M. Bautier dans Phantasia-Imaginatio, Roma, 1988 [Lessico Intellettuale Europeo 46] p. 81-104)
A en général : Alfan. premn. phys. 6, 6 p. 72, 20 : ‑a … id est imaginatio, est passio irrationalis anime ab aliquo imaginabili facta.
ib. p. 73, 2 : stoici iiii esse dicunt hec : ‑am, phantaston, phantasticon, phantasma ; ‑am dicentes passionem anime apparentem in ipsa, et quod fecit ‑am, phantaston.
Constant. Afric. theor. iv 9 : quod a solo cerebro efficitur, ordinatio est, que in tria dividitur, id est in ‑am, rationem et memoriam.
Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 19 p. 91 : ‑am et memoriam perfecte non potest habere, nisi animal rationale.
ib. 25 p. 97 : ipse (sc. spiritus animalis) vero transit ad puppis ventriculos per viam mediam prore et puppis, et memoriam et motum ibi facit, sicut in prora ‑am et sensum.
id. cant. 19, 56 p. 69 : in rebus per corpus sensibilibus sensus est sentiendo per quamdam mentis ‑am in ipsam mentem contracta quedam sense rei similitudo.
Gerard. Crem. transl. Algaz. metaph. p. 73, 29 : f‑a est sicut accio anime cum appetit rem que est similis ei quod diligit, quamvis sciat eam non esse illud, et cum respuit illud quod est simile ei quod odit.
Alfr. Angl. cord. p. 35, 20 : f‑a est motus a sensu secundum actum
(cf. ib. p. 81, 17).
B en parlant de la partie du cerveau siège des représentations, située à l’avant du cerveau :
Anon. transl. Iohan. Isag. p. 154 : de ordinativa et discretiva et compositiva virtute (animali) hec procedunt : f‑a in fronte, cogitatio vel ratio in cerebro, memoria in occipitio.
Adelard. Bath. quest. nat. 18 p. 124 : ut f‑am exerceri dicant in parte cerebri anteriore, rationem in medio, memoria in occipitio.
Bernard. Silv. cosm. ii 13, 13 : in sincipite provisum est, ‑a rerum formas anticipet et rationi renunciet que viderit universa.
Paschal. Rom. thes. occ. p. 153 : certum est in prora cerebri esse f‑am, in medio rationem discretionis, in puppi memoriam.
Gerard. Crem. transl. Isaac Israeli defin. p. 311 : cum … virtus sensibilis presentat res sensibiliter, imprimit formas earum in ‑am que est in anteriore parte cerebri, et ‑a perducit eas ad animam racionalem.
Dom. Gundiss. an. 9 p. 71, 12 : virium … apprehendentium ab intus prima est ‑a que est sensus communis, et hec vis est sita in principio prime concavitatis cerebri, recipiens per seipsam omnes formas que imprimuntur quinque sensibus et redduntur ei
(cf. ib. p. 72, 1 et 73, 16). (pour une situation différente, au milieu du cerveau, cf. Theod. Carnot. comm. Boet. Trin. 2, 4 s.v. phantasticus IC2).
III
(rhét.) variété de métaphore :
Papias : ‑a poetica est rei inanimate sensum dare ut ‘mirantur arbores’.
Eberh. Beth. grecism. i 115 : non animatis attribuendo quod est animati / ‑am facies : ‘silve mirantur et unde’.
phantasiasta sive fantasiasta, ‑e m.
(péj.) celui qui imagine, visionnaire :
Ioh. Sarisb. hist. pont. 13 p. 29 : f‑as, quales sunt antropomorfite.
ib. p. 38 : spiritualis … est, licet eum redarguat animalis f‑a, qui non didicit differentias et fines facultatum.
phantasius, ‑i m. [phantasia] apparition, fantôme :
Botan. Sangall. 5 pref. : quia ipsa secum portaverit, demonus aut ‑s ei nocere non potest.
Paul. Neap. Mar. Aegypt. col. 677A : ‑um alicuius spiritus existimans se vidisse.
v. phantasia IA3.
phantasizo 1. [phantasia] imaginer :
Hugo Honaug. divers. nat. 38, 1 : cum ad divinitatem quidem speculamur et primam causam et monarchiam, unum est quod nobis ‑atur.
phantasma sive fantasma, ‑tis n. FEW viii 363.
Plan
I représentation, apparence :
A image visuelle ou psychique trompeuse :
1
en général, illusion
2 illusion diabolique
3 apparition, spectre, fantôme
4 illusion produite par un artifice magique
5 illusion nocturne, songe
B représentation mentale trompeuse :
1 rêverie
2 délire, mensonge
II (physiologie anc.) représentation mentale, de la mémoire, de l’imagination
I représentation, apparence
A image visuelle ou psychique trompeuse
1 en général
a illusion (
Ioh. Scot. divis. nat. iii 1674 p. 59 : ‑a … est imago illa quam fingo de aliquo nunquam a me viso.
cf. Honor. Aug. clav. phys. 144 p. 112) : Radbert. Matth. ii 3267 : non absurde queritur an verum columbe corpus, in cuius specie Spiritus apparuit, an forte ‑a fuit.
Ps. Odo Clun. epit. Iob 4, 16 col. 153A : cum … animus postponens omnia imaginem rerum, ‑ta, substantiamque semper ut est idem est, et ubique presens est, cogitat, conspicit hanc.
ib. 20, 8 col. 273B : quid est vita hypocrite, nisi quedam visio ‑is, que hoc ostendet in imagine quod non habet in veritate ?
Alan. Ins. Anticlaud. i 280 p. 65 : spirat in ore color vivus, nec candor adulter / turpiter effingit tanti ‑a decoris
(cf. ib. i 500 p. 71 et iv 283 p. 115).
b hallucination :
Vita Bav. II 2, 145 : unde patet certum lucis radiare ministrum / id ne perversi ‑a fuisse chelidri.
Vita Alderaldi 5 p. 991F : infandorum monstrorum quatiebatur viso ‑e, voces et inauditos sonitus hauriebat aure.
2 illusion diabolique
a en général (Walth. Map nug. cur. ii 13 : a fantasia, quod est aparicio transiens, dicitur ‑a ; ille enim aparencie quas aliquibus interdum demones per se faciunt a Deo prius accepta licencia, aut innocenter transeunt aut nocenter, secundum quod Dominus inducens eas aut conservat aut deserit et temptari permittit
) : Christ. Stabul. in Matth. col. 1415A : quia imperfectior aetas erat infantum, solebat pati ‑ta demonum.
Vita Leufr. p. 136 : demonum … ‑ta … evanescere faciebat.
Radulf. Glab. hist. iv 8 p. 184 : nocte … insecuta visa sunt … monstruosa in eadem ecclesia ‑ta.
Radulf. Tort. mirac. Bened. 431 p. 424 : terret te, Drogo, zabulus ‑e miro.
associé à vanus ou vanitas : Alcuin. Willibr. 22, 4 p. 215 : spiritus et variis dirus terroribus illam / torquebat, vano nec iam ‑e tantum / sed nocuit multum manifestis publice gestis.
Nalgod. Odon. p. 189 : vir … Domini, cui etiam immites bestie serviebant, spurcorum ‑um vanitate, immotus eo quo coeperat animo pertransivit.

b en parlant du jaspe, qui protège contre ces apparitions :
Remig. Mart. Cap. i 34, 14 t. 1 p. 130, 12 : cuius (sc. iaspidis) multa sunt genera, inter que est etiam fulvum quo dicuntur demonia et omnia fugari ‑ta
(cf. Marb. lapid. iv 101 p. 41 : nam consecratus gratum facit atque potentem, / et sicut perhibent, ‑ta noxia pellit.).

c liturg. : Ordo Rom. 31, 111 t. 3 p. 506 : exorcizo te, omnis virtus adversarii, omnis incursio Satane atque omne ‑a, eradicare et effugare ab hac creatura aque.
Iud. Dei iv 2 p. 409 : ut fias aqua exorcizata ad effugandam omnem potestatem inimici et omne ‑a diaboli.
3 apparition, spectre, fantôme
a en général (Papias : ‑a … est quam nunquam vidimus species animo figurata, ut puta species avi.
ib. s. v. phasma  : phasma et ‑a idem est, sed phasma semper dubium est ; illud quandoque vera visio quandoque vana
) : Smar. reg. Bened. 53, 5 : que f‑is inlusio stare nocereque non valet, si oratio prompta ex corde sancti monachi procedit.
Radbert. Arsen. p. 50 : ergone istum laudare pretermittam, quem die noctuque desidero, quem cogito, quem admiror, cuius etiam mihi ‑a visu videre refrigerari est ?
Wrdist. Winwal. p. 200 : beato Petro apostolo de periculoso carcere per angelum educto, primum quosdam discipulorum ‑a esse … putasse.
Vita Marculfi II p. 77 : si non ‑a, inquit, sed vera es, sicut profiteris, femina, sume panem.
Fulch. hist. Hier. i 17 p. 232 : numquid non ‑i, brute, vis obedire.
Bernard. Malach. 50 p. 355, 4 : viso eo, qui ante viderant et cognoverant, repleti sunt stupore et extasi, ‑a putantes.
Transl. Honorin. III 8 p. 137 : de eius visione quem mortuum existimabant stupentibus, nec verum hominem sed ‑a esse cum fuga et pavore magno clamitantibus.
Anon. de nunc. sagac. 188 : quo tu venisti ; numquid ‑a fuisti ?
Girald. topogr. ii 12 p. 95 : ‑i cuilibet ignem semper inimicissimum.
Petr. Riga flor. asp. 30 col. 1439C : ne requiem noctis Satan aut ‑ta rumpant.
Nigel. Wirek. mirac. Virg. Mar. 826 : exequiis … peractis, / mortis ab officio surgere cepit homo ; / mira rei novitas primo dubitare coegit, / ne ‑a novum falleret arte nova.

b
en part., à propos du corps du Christ, en réf. à des doctrines hétérodoxes (cf. Matth. 14, 26) : Radbert. part. Virg. 1, 311 : ne putaremur ‑a fuisse, ut multi hereticorum dixerunt, addidit : « Spes mea ab uberibus matris mee ».
id. Matth. vii 1985 : si iuxta Marcionem et Manicheum Dominus noster non est natus ex virgine, sed visus in f‑e, quomodo nunc apostoli timent et turbantur ne forte f‑a videant ?
Bernard. serm. per ann. 2, 1 p. 126, 16 : cognovit mare, quia solidum se prebuit sub pedibus eius, ita ut Apostoli putarent eum ‑a esse
(cf. ib. 6, 6 p. 409, 14). Beninc. Rain. 82 p. 363B : turbatos tuos discipulos, putantes te ‑a esse et ex ipsa tempestate maris, post ad eos in mare descendens, letificasti.
Petr. Cell. disc. claustr. ii 19 p. 122 : celabat se ambulans supra mare et putabant ‑a esse.
Acard. S. Vict. serm. iv 6 p. 61 : veluti illi qui de corpore Iesu dicebant quia ‑a erat.

c spéc., à propos du fantôme de Samuel (cf. i Sam. 28, 7-25) : Angelom. Luxov. in Reg. col. 329B : in hoc facto potest adesse alius facilior intellectus, ut non vere spiritum Samuelis excitatum a requie sua credamus, sed aliquod ‑a et imaginariam illusionem diaboli machinationibus factam.
Godesc. Sax. div. i p 167, 11 : nequaquam Samuhelem ipsum sed potius ipsius ‑a si prius id scisset evocare voluisset.
Sedul. Matth. p. 215, 15 : et in Samuelis ‑e pithonissa loquitur ad Saulem : « Cras eris mecum ».
4 illusion produite par un artifice magique
a au propre : Hincm. Rem. div. Loth. 9 p. 165, 17 : deluso f‑e intuentium obtutibus speciem propriam reddidit.
Aimoin. Flor. gesta Franc. p. 70 : Huni magicis artibus, priusquam ad manus veniretur, quibusdam ‑ibus Francos perterrefactos fugere compulerunt.
Petr. Vener. Iud. 4, 1739 : hinc fontium, hinc fluminum, hinc arborum, hinc rerum omnium ‑ta ; magica potentia humanis visibus representat, prodit vanitatem talium prestigiorum inconstantia ‑um confictorum.
Innoc. III reg. 94 p. 136, 33 (a. 1198) : ut virga Moysi maleficorum ‑a devoret
(cf. Ex. 7, 8-13).
b
(par ext.) objet qui sert à créer une illusion, colifichet :
Pass. Hippol. 4, 106 p. 110 : quedam sceleratissima … meretrix … sedens super asellum et maxima ‑ta ferendo incedens.
5 illusion nocturne, songe
a en général (Papias : ‑a, phantasia, spiritus visionis nocturne imagines.
ib. : ‑a, visio vana, visum in somnio fit nichil significans
) : Alcuin. carm. 121, 9, 2 : sit procul luxus, procul omnis horror, / atque ‑a speciesque pulchra.
Cartul. Roman. compl. 240 p. 97 (a. 1030-70) : suspiriis et iugi hanelitu anxietur, cum dormierit terroribus ‑ibus vexetur.
Honor. Aug. an. et Deo 261, 10 : in corpore positi quasi in tenebroso carcere sumus ubi densissimis tenebris circumdamur et quasi in gravissimo sompno variis ‑um imaginibus fallimur.
Mirac. Egid. 20 p. 405, 20 : qui totam domum hac et illac discurrentes, foras quoque egressi, cum neminem adesse sentirent ‑a esse crediderunt.

b rapproché du rêve :
Petr. Cell. epist. 158 p. 578 (c. 1180-81) : cerebrum … quaslibet imagines in se ipso depingit, que ab animali virtute utcunque spirituali deferuntur, et ex occupatione omnium tam naturalium quam animalium, seu spiritualium virtutum, infra iudicii veritatem confinguntur, ut ‑ta seu somnia appellentur.
associé à vanus ou vanitas, dans l’expr. ‑a somni (ou somniorum) : Aimoin. Germ. mirac. Germ. p. 112 : putavit se vano somni ‑e deludi.
Petr. Vener. Petrobrus. 137, 18 : nolite levitatem ventorum, vanitatem umbrarum, ‑ta somniorum, distortas persequi semitas errorum.

c en précisant le moment de son apparition :
Paschal. Rom. thes. occ. p. 157 : ‑a … cum inter vigiliam et adultam quietem in quadam prima somni nebula adhuc vigilare existimans, qui dormire vix cepit, aspicere videtur inruentes in se vel passim vagantes formas a natura, seu magnitudine seu specie discrepantes variasque tempestates rerum vel letas vel turbulentas.
Alan. Ins. serm. div. f p. 287 : in quarta (sc. parte noctis) ‑ta, cum per invidiam de bonis fingunt incognita.

d de nature sexuelle :
Fulb. hymn. 140, 7 p. 250 : sex gradibus consummatur perfectio casta / … ultimus, in somnis nullo ‑e ludi.
dans l’expr. nocturnum ‑a : Bened. Anian. conc. 15, 5, 5 : qui nocturno delusus ‑e fuerit, tempore officii in sacrario stabit, nec audebit eadem die ecclesiam introire.
Aelr. inclus. 19 p. 654, 601 : cum et fere decrepitos nocturnum aliquando ‑a deludat.
B représentation mentale trompeuse
1 rêverie
a en général : Hincm. Rem. vit. et virt. i 3 p. 141, 3 : qui … tot f‑ta cordi inprimit, quid iste aliud quam somnium vigilans videt ?
Radbert. fid. II 785 : si fides fallit et evacuatur res que in fide ‑a erat nec invenitur in re quod amabatur in fide … cum autem defecerit ‑a que creditur aut que amatur res fit indubitata miseria.
Guill. S. Theod. cant. p. 46 : collocat in sensu amantis et commendat aliquam cognitionis sue effigiem, non presumpti ‑is, sed pie cuiusdam affectionis.
Isaac Stel. serm. I 21 t. 2 p. 52, 57 : o utinam nesciremus quid non es et aliquo delectabili ‑e illuderemur pro te.

b dans l’expr. ‑ta cordis, pensées, songeries :
Laur. Cas. Wenz. p. 25, 9 : pelle procul nostri, queso, ‑ta cordis.
Guill. S. Theod. medit. ii 14 : cordis sui ‑ta de te abominatur (sc. anima) ut ydola.
avec vanus : Petr. Cell. disc. claustr. 5, 81 p. 156 : his claustralis noster vacans non vacat ; his intentus, otiosa, vana et superflua cordis ‑ta effugat.

c idée fausse (parfois d’origine diabolique) :
Wormon. Paul. 1 p. 209 : gentilium sacrilege superstitionis ‑a … quosdam poetas carminibus cecinisse.
Mirac. Gorg. p. 245 : o qualia deliramenta ‑um que nobis communis ingerit inimicus.
en assoc. avec vanitas : Remig. psalm. col. 343D : ex anima omnes cogitationes procreantur, que delectationes plene sunt illusionibus, id est vanitatibus et ‑ibus multis.
Bernard. Carth. Port. epist. 1, 2, 48 p. 52 (c. 1128-30 ?) : hec si observare studueris, non impedient devotionem cordis tui ‑ta vanitatum in psalmodia et in oratione
(cf.infra IB1d). en part., dans les expr. : ‑a cogitationum : Radbert. Matth. ix 2422 : cum a talibus prohibemur cogitationum f‑ibus.
Hincm. Rem. vit. et virt. ii 6 p. 213, 13 : inmittit (sc. diabolus) orantibus multimoda cogitationum levium et aliquando etiam turpium nocentiumque f‑ta, quibus orationem impediat
(cf.infra IB1d). Abbo Flor. apol. col. 461B : ‑e cogitationum aliorsum raptus.
Hildeb. epist. 2 col. 143B : mille sunt occursantium ‑ta cogitationum, mille diaboli suggestiones, mille moralium tentationes animorum.
mundi ‑ta : Vita Baudin. p. 389 : divina se precingens militia contra mundi ‑ta.
seculi ‑ta : Vita Aldeg. III p. 1049 : ne seculi ‑ibus illuderetur.

d spéc., troublant le recueillement ou la prière :
Ioh. Diac. Rom. Greg. p. 82, 6 : conabar … quotidie extra mundum, extra carnem fieri, cuncta ‑ta corporis ab oculis mentis abigere, et superna gaudia incorporaliter videre.
Petr. Damian. carm. B 6, 7 p. 91 : precibus insto, vagus abit spiritus ; / lumen inquiro, tenebre ‑um / protinus adsunt.
Ivo serm. col. 600D : clauso ostio, id est exclusa ‑um turba, ora Patrem tuum.
Abelard. epist. 3 p. 81 : inter ipsa missarum solemnia, ubi purior esse debet oratio, obscena earum voluptatum ‑ta ita sibi penitus miserrimam captivant animam.
Adam S. Vict. 46, 3, 3 p. 220 : incursu tot ‑um / turbatur cordis sabbatum
(cf.supra IB1c).
2 délire, mensonge :
Guibert. Nov. vita iii 17 p. 428 : dispensationem Filii Virginis ‑a fatentur.
dans un contexte de polémique :
Flor. Lugd. imag. sanct. col. 220A : dicit … Augustinus … nec errorem ullum in religione esse potuisse, si anima pro Deo suo non coleret animam aut corpus aut ‑ta sua (
Aug. vera relig. 10, 1), que nihil sunt aliud quam de specie corporis corporeo sensu attracta figmenta. Prud. pred. 14 col. 1193B : quarta decima ‑um tuorum periodos hoc habet.
II
(physiologie anc.) représentation mentale, de la mémoire :
Ioh. Scot. divis. nat. iii 1672 p. 59 : que … ex memoria (veniunt), f‑ta (appellantur)
(cf. Honor. Aug. clav. phys. 144 p. 112). de l’imagination :
Alfan. premn. phys. 6, 6 p. 72, 21 : ‑a … est passio inanis in irrationabilibus anime a nullo imaginabili facta.
ib. p. 73, 12 : ‑a …, quod accipimus per phantasticon, inanem susceptionem, ut in maniaticis et melancholicis.
v. phantasia et phantasticon.
phantasmagoria sive fantasmagoria, ‑e f. [phantasma]
(péj.) fantasmagorie, chimère, apparition :
Hildegard. phys. 1, 56 col. 1151B : ad multas inutilitates magicorum et f‑as nociva est (sc. mandragoras), velut etiam multa mala cum idolis aliquando facta sunt.
phantasmaticus sive fantasmaticus, ‑a, ‑um
(péj.) fantastique, fantasmagorique, qui relève de l’imaginaire :
Wrdist. Winwal. p. 211 : de ‑a diaboli machinatione contra virum Dei.
associé à vanus : Bruno Carthus. psalm. col. 653B : ‘verba mea’, id est que vana et ‑a non sunt, sed talia qualia ego proferre debeo.
en part., dans les expr. : ‑a illusio : Ios. Aquit. Ragn. p. 127 : credidit ‑a illusione se delusum
(cf. Transl. Ragnob. p. 620). Mirac. Remacli p. 709 : ‑is illusionibus defraudatum.
‑a visio : Mirac. Gorg. p. 243 : anxiabatur ‑is visionibus.
spéc., à propos du corps du Christ, en réf. à des doctrines hétérodoxes :
Pontif. Rom. 10, 11 p. 143 : Deum verum et hominem verum, proprium in natura utraque atque perfectum, non adoptivum nec f‑um, unicum et unum filium Dei.
phantastica, ‑e f. v. s.v. phantasticus II.
phantastice sive fantastice adv. [phantasmaticus] de façon imaginaire, fantômatique :
Ioh. Scot. divis. nat. v 3829 p. 119 : et quid mirum si impii quod in hac vita adhuc in carne corruptibili detenti per somnia, et post eam ‑e patiuntur, in inferno spiritualibus corporibus suis receptis.
Triumph. Remacli 2, 14 : cum his adhuc fidem archiepiscopus non adhiberet, immo omnia f‑e fingi assereret.
en opp. avec veraciter : Ioh. Scot. divis. nat. iii 2474 p. 86 : si … anime Moysi et Samuhelis, dum sint natura invisibiles et incorporales, visibiles ac veluti corporales non in aliqua extrinsecus assumpta materia, sed per se ipsas, nulla medietate interposita, ad perpetranda mysteria non ‑e sed veraciter apparuerunt
(cf. ib. v 6052 p. 186). Prud. pred. col. 1191D : sine castos, pudicos … illuminatos non ‑e nec perfunctorie neque fallaciter, sed veraciter in divinis eloquiis nuncupari.
en assoc. avec miraculose : Girald. topogr. ii 40 p. 125 : videas iterum seu miraculose seu ‑e contra nature cursum pullos in ova vel conversos vel reversos.
spéc., à propos du corps du Christ :
Aelr. Iesu duod. i 10 p. 258, 262 : cum eum non ‑e sed vere hominem fuisse confitemur.
phantasticon sive phantasticum, ‑i n. v. s.v. phantasticus III.
phantasticus, ‑a, ‑um FEW viii 365.
Plan
I adj. :
A (relativement à une image visuelle ou psychique) illusoire, qui relève de l’apparence :
1 en général
2 spéc.
B (relativement à une représentation trompeuse) fantasmagorique, fantaisiste, imaginaire :
1 en général
2 spéc.
C (physiologie anc.) relatif à la faculté de représentation mentale :
1 en général
2 spéc., en parlant de son siège dans le cerveau
II subst. phantastica, ‑e f. faculté mentale
III subst. phantasticum, ‑i n. ce qui cause le phantasma, la représentation fausse (dans la théorie stoïcienne)
I adj.
A (relativement à une image visuelle ou psychique) illusoire, qui relève de l’apparence
1 en général : Ioh. Diac. Rom. Greg. col. 237B : ille perpendens virum fuisse ‑um … rursus dormire cepit.
Alger. Leod. sacr. corp. Dom. i 7 col. 760A : sicut solent videri ‑e species rerum in somniis vel magorum prestigiis.
Ord. Vit. hist. ii 3 t. 1 p. 255 : homines eidem pravi credebant ; et deludebantur, qui ‑a signa eius stulte mirabantur.
Ioh. Sarisb. policr. ii 15, 66 p. 96 : locus … palustris aut desertus eminentiori aut celebriori ‑arum imaginum fecundior est.
Petr. Cantor sacram. i 65, 57 p. 169 : in transfiguratione Domini in monte … an fuit f‑a illa apparatio ?
Walth. Map nug. cur. iv 11 : donec universo debito soluto probaveris f‑am non esse pecuniam.
Alex. Neck. nat. rer. ii 155 p. 241 : quid est vita presens nisi f‑um mortis preludium ?
explicitement opposé à verus : Ioh. Mett. transl. Glod. p. 144 : oleum non ‑um sed verum … visum est emanasse.
Berengar. Turon. cena 44 p. 153 : contra eos qui non veram sed ‑am putant apparuisse super Christum columbam.
Ivo pan. 8, 67 tit. col. 1319B : que magorum prestigiis fiunt, non vera sed ‑a esse probantur.
Petr. Vener. Iud. 4, 1752 : non … ‑um sed verum mare Christus … calcavit.
Alger. Leod. sacr. corp. Dom. i 7 col. 758D : si … panis omnino mutetur in corpus Christi, ut nihil ex ipso supersit vel appareat, aut, si quod appareat, non verum sed ‑um fiat, rationi videtur contrarium.
Rufin. summa 16 p. 37 : hii heretici … opera virtutis velut mortuos suscitare … f‑a et non vera fuisse astruebant.
dans l’expr. visio (non) ‑a : Sigebert. Gembl. Landib. II p. 404, 8 : visio non fuit f‑a.
Nicol. Leod. Lamb. p. 426, 2 : non iam inanem et f‑am sed plenam fide et certe divinam esse visionem intellexit.
Petr. Vener. mirac. 2, 25, 72 : que tamen ut non f‑a set verax que apparebat visio videretur.
2 spéc.
a à propos du corps du Christ, en réf. à des doctrines hétérodoxes :
Prud. pred. col. 1115B : Manichei qui eum corpus assumpsisse ‑um delirant
(cf. Remig. proph. min. col. 171B. Bruno Carthus. psalm. col. 1098A et 1317D. Anselm. Laud. Matth. col. 1384D. Berengar. Turon. cena 42 p. 142). Petr. Damian. carm. C, D4, 2 p. 141 : fit parvus, fit infantulus verus, non ‑us / ex casta Deus virgine factus est mirifice.
Odo Morim. serm. Ioh. p. 142, 21 : qui dicunt Xpistum nil habere commune cum carne et sanguine, sed corpus fuisse f‑um.
Galter. S. Vict. labyr. Franc. 1 p. 195 : de novis hereticis et f‑o Christo ipsorum, unde oriantur.
ib. 4, 18 p. 198 : diffinitio de ‑o Christo dialecticorum.

b à propos de songes ou d’un sommeil agité :
Mirac. Remacli p. 706 : ‑o se credens illusum somnio.
Paschal. Rom. thes. occ. p. 145 : interpretatio f‑orum somniorum.
Maurus urin. III p. 411 : hec erunt signa : fastidium, reicio cibi, sompni f‑i et gravedo ab umbilico inferius.
Petr. Cell. epist. 42 p. 162 (c. 1145-62) : in caligine ‑orum somniorum.
associé à vanus : Gesta Franc. expugn. Hier. 13 p. 499 : numquid f‑is et vanis somniis seductus es ?
B (relativement à une représentation trompeuse) fantasmagorique, fantaisiste, imaginaire
1 en général : Agobard. psalm. col. 327B : per ‑as ac ridiculosas allegorias explanare.
Mirac. Viviani p. 258, 26 : quorum intentio ut liberiorem effectum caperet, unus eorum se ‑a vexatione perturbatum simulavit.
Vita Vinc. Soneg. I p. 432, 11 : ceperunt illi suadere ut quantocius festinaret initiare opus basilice, pro certo scientes non hoc esse ‑um sed deificum iussum.
Alan. Ins. Anticlaud. v 317 p. 132 : fides f‑a.
opposé à verus : Odo Clun. Ger. A p. 300E : plerique dubitare solent, utrum vera sint, que de beato Geraldo referuntur, inter quos nonnulli penitus non verum sed ‑um putant.
dans l’expr. ‑a cogitatio (et sim.) : Steph. Tornac. epist. 188 p. 232 : ‑is cogitationum nebulis.
Petr. Cantor sacram. ii 117, 125 p. 226 : musce morientes in se, sive motus primarii ad illicita sive f‑e cogitationes ad licita
(cf. ib. ii 118, 69 p. 231).
2 spéc.
a en parlant d’une île fantôme :
Girald. topogr. ii 12 p. 94 : inter alias insulas una est nuper nata quam ‑am vocant.

b d’origine démoniaque :
Aimoin. Flor. mirac. Bened. p. 361 : signo crucis armat frontem, totumque se adversus ‑um obicit incendium.
Petr. Malleac. Rigom. p. 510, 38 : quod propter ‑as temptationes oraverit et vigilaverit.
Gaufrid. Grossus Bernard. Tiron. iii 27 p. 229B : suis … ‑is artibus terribiles formas ingerebat (sc. demon).
Hist. Compost. p. 103, 71 : studioso affectu a ‑o idolatra me dissociare curavi.
Ioh. Bel. div. off. 25, 33 p. 51 : per illius (sc. diaboli) temptationes ‑as non fraudentur.
dans les expr. : delusio ‑a : Vita Richard. Virdun. 8 p. 284, 13 : ne delusione notaretur ‑a.
illusio ‑a : Hraban. univ. 15, 4 col. 422C : si tamen animam prophete fuisse credamus et non aliquam ‑am illusionem Satane fallacia factam.
Syrus Maiol. p. 790 : ne aut ‑a illusio aut alienum damnum esset.
Hugo S. Vict. didasc. vi 15 p. 133, 16 : prestigia sunt quando per ‑as illusiones circa rerum immutationem sensibus humanis arte demonia illuditur.
Petr. Cell. disc. claustr. 10, 7 p. 184 : consuetis carere se non posse voluptatibus f‑is illusionibus confingunt.
C
(physiologie anc.) relatif à la faculté de représentation mentale
1 en général : Adelard. Bath. quest. nat. 17 p. 124 : in cerebro … utitur (anima) ‑o motu, id est ingeniali.
ib. 18 p. 126 : erat … aliquis qui cum f‑a formarum recollectione bene uteretur, parte illa capitis anteriore lesus, adeo ut inde virtutem f‑am amiserit.
Guill. Conch. dragm. vi 18, 4, 39 : figuras … et colores, quas vis ‑a intus traxit, vis logistica ad se trahit ibique rem a re discernit.
2 spéc., en parlant de son siège dans le cerveau :
Paschal. Rom. thes. occ. p. 159 : cum … iacet resupinus, memorialis pars cerebri opprimitur ab intellectuali et intellectualis a f‑a.
dans les expr. : ‑a cella : Adelard. Bath. quest. nat. 18 p. 124 : tribus … cellis nomina imposuerunt, f‑am, rationalem et memorialem.
Guill. Conch. phil. mundi 4, 26 col. 96A : per oculos et per ‑am cellam transit (sc. naturalis spiritus) visusque efficitur.
Bernard. Silv. Mart. Cap. 4, 88 : hec tres cellas habet, quarum ea que est in prora calida est et sicca, ut colores, formas rerum attrahat ; hanc ‑am id est visualem dicunt, eo quod intelligendi et videndi vim teneat.
Theod. Carnot. glos. Boet. Trin. II 9 : visarum recolens imaginum fit imaginatio utens ‑e celle spiritu in imaginando.
‑a cellula : Guill. Conch. phil. mundi 4, 24 col. 95B : prima … cellula est calida et sicca et dicitur ‑a, id est visualis et imaginativa, quia in ea vis videndi est et intelligendi
(cf. id dragm. vi, 18, 4, 33). Theod. Carnot. comm. Boet. Trin. ii 4 : quandoque … subtiliori utitur instrumento : spiritu scilicet quodam tenui quem in ‑a cellula esse dicunt phisici … hec autem anime vis imaginatio a veteribus appellatur ; est autem in media parte capitis id est in rationali cellula spiritus quidam tenuissimus, lux videlicet etherea.
Rog. Salern. chirurg. gloss. p. 274 : incidatur cutis ad modum crucis in eo loco, … scilicet inter ‑am cellulam et memorialem.
Tract. de phil. p. 191 : cerebrum … in tres cellulas distinguitur ; earum prima f‑a appellatur sive ingenialis, et est calida et sicca, congrua colerice complexioni.
II subst. phantastica, ‑e f. faculté mentale :
Alfan. premn. phys. 6, 6 p. 72, 16 : de ‑a.
ib. l. 17 : ‑a … est virtus irrationalis anime per sensus operativa.
III subst. phantasticum sive phantasticon, ‑i n. ce qui cause le phantasma, la représentation fausse (dans la théorie stoïcienne) :
Alfan. premn. phys. 6, 6 p. 73, 2 : Stoici iiii esse dicunt hec : phantasiam, phantaston, ‑n, phantasma.
ib. l. 11-12 : ‑n … inanis receptio sine imaginabili ; phantasma autem, quod accipimus per ‑n, inanem susceptionem, ut in maniaticis et melancholicis.
Isaac Stel. serm. I 55, 15 t. 3 p. 274, 128 : pars … inferior, id est ‑m, que corpori quoque immediate superponitur, ab eius similitudinibus non recedit.
id an. col. 1880D : intus … nec solum in ‑o anime, quod est infimum spiritus.
ib. col. 1881C : itaque quod vere spiritus est, et non corpus, et caro que vere corpus est, et non spiritus, facile et convenienter uniuntur in suis extremitatibus, id est in ‑o anime.
phantaston, ‑i n. [phantasia, phantasticus] ce qui cause la phantasia :
Alfan. premn. phys. 6, 6 p. 73, 2 : Stoici iiii esse dicunt hec : phantasiam, ‑n, phantasticon, phantasma.
ib. l. 9 : ‑n autem, hoc est imaginabile quod fecit phantasiam, et sensibile, ut album et omne, quod potest movere animam.
v. phantasia et phantasticon.
phanum, ‑i n. v. fanum.
phapho, ‑nis m. [anc. all. Pfaffo] (en domaine germanique) prêtre :
Ordo reg. bened. (PL 138) col. 1111C : ceteri … ‑es sint casulis adornati.
1. phara sive fara, ‑e f. [pharus] phare :
Gesta abb. Fontan. x 2 p. 116 : vas quoddam ad instar parve f‑e in medio maris iuxta locum qui vocatur Portus-Balli super aquas ferri visa est.
v. pharus.
2. phara, ‑e f. v. fara.
pharacium, ‑i n. [a. fr. farrage] forme pharateum : Dipl. Constant. Brit. 14, 9 (a. 1187). farrago, mélange de graines qu’on laisse croître en herbe pour le fourrage :
Dipl. Constant. Brit. 14, 9 (a. 1187) : quod habet usagium suum in foresta mea de Reuys ad quamcumque eius necessitatem, sive ad ‑teum bovum sive ad porcheriam suam…
ib. 20, 20 (a. 1189) : usagium suum per totam firestam meam de Ruis ad quamcumque ipsius necessitatem sive ad eiusdem edificia construenda sive ad ‑m suum sive ad porcheriam suam…
v. farragium.
pharalicius, ‑a, ‑um [pharus] ici forme foralitius. destiné à orner une lampe, de lampe, de lustre :
Agnell. Rav. lib. pont. 36 p. 299, 25 : multus ornatus foralitius maiorum vasculorum, tam corona, quanque et calices appensorii, quos in ornamentis cernimus habere Ursiana basilica, ex ipsa martiris ecclesia sublati fuerunt.
pharanx sive faranx, ‑gis f. ici acc. gr. faranga. ravin :
Catal. Lorsch (Rev. Bénéd. 107 [1997]) p. 275 : stet sol in Gabao et luna in f‑a
(cf. Ios. 10, 12).
pharao sive farao, ‑nis m. FEW viii 366. forme pharo : Andr. S. Vict. Ezech. 18 p. 87, 122 et 32 p. 130, 7. pharaon, souverain d’Égypte :
Sedul. Matth. p. 19, 9 : sicuti … apud Egyptios ‘f‑o’, ita apud Ebreos ‘christus’ communi nomine rex appellabatur.
Andr. S. Vict. Ezech. 29 p. 120, 11 : ‑o, commune regum Egipti nomen ponit quia forsitan ille cui loquitur dignus non erat quod proprie designaret et nomine.
ib. 32 p. 130, 7 : inter gentes more leonis se habebat ‑ro violenter agens et omnis per potentiam opprimens.
en apposition à rex : Rhythm. Mer. et Car. 40, 14 p. 562 : Moyses reduxit populum per heremum / quem rex ‑o adflixit in Egypto.
au fig. : Ioh. Sarisb. epist. 307 p. 746 (a. 1172) : qui indignus fuerat ore sacrilego … ipsius proferre nomen eum … nominat ‑em.
Balduin. Cant. sacr. ii 4 p. 328 : forma baptismi hoc est, ubi spiritualis ‑o et omnis equitatus eius submergitur.
pharaonicus, ‑a, ‑um [pharao] du pharaon, d’où (au fig.) impie, hostile aux desseins de Dieu :
Vita Alcuini col. 94A : fugiendo tenebras ‑as.
Gosc. Cant. Edith II 5 p. 272 : ‑a audatia insequentes satellites regii iugi sunt cecitate damnati.
pharaonista, ‑e m. [pharao] émule du pharaon :
Matth. Vindoc. epist. 2, 7, 45 p. 137 : heu ‑e nebulones ordine nigro / iura monarchie deliciosa tenent.
pharaoniticus, ‑a, ‑um [pharao] du pharaon, d’où (au fig.) impie, hostile aux desseins de Dieu :
Petr. Pictor euch. ii 17, 376 p. 33 : ille (sc. Moyses) fuit typicus, verus nos iste (sc. Christus) redemit, / et ‑am gentem crucis ense peremit.
Hugo Pictav. chron. Vizeliac. iv 712 p. 530 : sed induratum est cor ‑i comitis
(cf. Ex. 8, 19).
phararius, ‑i m. [pharus] gardien de phare :
Rotul. cur. reg. II 43 (a. 1201) : dies datus est priori de Doveria per Rannulfum ‑um.
pharateum, ‑i n. v. pharacium.
phareas, ‑e m. [pour pareas ; cf. gr. παρείας] forme pharias : Papias.
(zool.) couleuvre d’Esculape, serpent (
Papias : ‑ias serpens qui semper in cauda ambulat, et sulcum facere videtur
[cf. Isid. etym. xii 4, 27 ; Aynard. gloss. F 41 : Farii vel Psilli sunt amici serpentium, inter eos habitantes et non nocentur ab eis.
Varro chez Prisc. gramm. II 524, 3 : Parii et Psylli
]) : Rod. Ximen. brev. hist. i 10, 3 : set et serpens, qui ‑as dicitur, erat callidior cunctis animantibus terre que fecerat Dominus.
ib. i 10, 4 : ‑am virgini similem Lucifer venenosus ingreditur, ut mediante simili mulierem minus providam aggrediatur, et consorte generationis ascita virum fiducialius ad id inclinet.
Garner. Rupif. serm. (PL 205) 32 col. 777C : oculos basilisci, genas ‑e.
v. pareas.
pharenthesis, ‑is f. v. parenthesis.
phares indécl. forme fares : Ugutio s. v. fares . division :
Andr. S. Vict. Dan. 5, 78 : ‘mane techel ‑es’ … cui hec tantum verba – numerus, appensio, divisio – lecta essent, quem sensum ex hiis colligere posset
(cf. Dan. 5, 25). Ugutio s. v. fares  : f‑s interpretatur divisio.
v. phariseo et phariseus.
pharetra sive faretra, ‑e f. FEW viii 366 (avec mention de quantité prosodique : Lupus epist. 5, 5 p. 15, 2 [a. 836] : si penultima positione longa fuerit, ipsa acuetur, ut Catullus, ita tamen si positione longa, non ex muta et liquida fuerit, nam mutabit accentum, ut ‑a ;
cf. Don. gramm. I 5 p. 610, 2-4). carquois
A au propre
1 en général (Hraban. univ. 20, 9 col. 540C : ‑a, sagittarum theca, a ferendo iacula dicta, sicut et feretrum ubi funus defertur ; que idcirco etymologiam communem habent, quia ‑a mortem, feretrum mortuum portat
[cf. Isid. etym. xviii 9, 1. Papias]. Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 35 : nomina armorum … f‑a, coker.
Gloss. Augiens. alph. p. 169, 694 : f‑a, teca sagittarum id est cupra.
Ugutio : ‑a ubi portantur sagitte
) : Flodoard. triumph. Antioch. ii 8 col. 580C : ‑aque rapit pendente sagittam.
Gesta Franc. expugn. Hier. 23 p. 505 : arcus et ‑as cum sagittis.
Radulf. Cadom. gesta Tancr. 6 p. 609 : arcus proicere, ‑as solvere … summum ad vitam superat solamen.
Gilo hist. Hier. i 301 : ‑a de cruda condita pelle.
Rob. Mon. Rem. hist. Hier. iii 15 p. 764 : leguntur tela et sagitte et vacuate implentur ‑e
(cf. Ier. 51, 11). Ord. Vit. hist. ix 9 t. 5 p. 84 : arcus et ‑as et plurimos bizanteos mortuorum procurationi adiecerunt.
Bernard. Morl. octo vit. 1350 p. 136 : exaustis ‑is et iactis mutuo petris / certant Romani secum cives male sani.
Steph. Rotomag. draco i 30, 1455 p. 58 : cessat telorum iactus, ‑is vacuatis.
Gaufrid. Monem. hist. 12, 4 : sumpto arcu cum f‑a.
Gesta Ern. duc. ii 8, 245 p. 113 : ‑as circa se gestabant eburneas, aurifrigiatas atque gemmatas.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xv 22, 7 t. 2 p. 704 : sagittis gravidam de more gestans ‑am.
de grande taille :
Adam Parvipont. utens. p. 49 : in thecis … latentia intuebamur spicula et scorpiones in ‑is.
2
(mythol.) en parlant de Cupidon ou de Diane :
Theodulf. carm. 45, 34 : fingitur alatus, nudus, puer esse Cupido, / ferre arcum et ‑am, toxica, tela, facem.
ib. 45, 37 : mens prava in ‑a, insidie signantur in arcu.
Fulc. Meld. nupt. iv 203 : per cuius (sc. Cupidinis) ‑am fert (sc. Ammon) dura cubilia petram.
Carm. Rivipol. 20, 19 p. 41 (1, 19 p. 169 éd. Latzke) : Diane ‑e fracte sunt denuo, / arcus Cupidinis sumetur amodo.
Ioh. Alt. Arch. ii 76 p. 146 : teneris tener ille magister (sc. Cupido) / discipulis, ‑am nunc sumit.
Carm. Bur. 154, 3 : vulnificus ‑a signatur, mobilis ala.
3
par méton., contenu du carquois, flèche :
Abbo Sangerm. bell. Paris. i 281 : perculsus f‑a, turri veniam quoque poscit.
B en contexte fig.
1 en bonne part :
Hildeb. epist. 1, 12 col. 175B : pectus eius (sc. sapientis) ‑a fertilis et armamentarium copiosum.
pour désigner le jugement divin ou les Écritures (cf. thren. 3, 13) : Alan. Ins. dist. col. 900B : dicitur (sc. ‑a) occultum Dei iudicium vel sacra Scriptura, unde in Thren. : ‘misit in renibus meis filias ‑e sue’, id est sagittas scilicet verba communicationis iudicii vel sacre Scripture.
la nature humaine du Christ (cf. Is. 49, 2) : Ps. Calixt. Iacob. col. 1400C : sagitta in ‑a est abscondita, quia divinitas in humanitate est hospitata ; in ‑a ergo sua Dominus beatum Iacobum abscondit, quia in conversatione sue humanitatis benignis doctrinis illum imbuit.
Alan. Ins. dist. col. 900B : ‑a proprie dicitur caro Christi, unde Isaias : ‘in ‑a sua abscondit me’, in carne humana.
ou l’utérus de la Vierge :
Ps. Calixt. Iacob. col. 1400B : ‑a typice est intemerate Virginis beate Marie uterus, in quo sagitta electa, id est Dei Filius … latuit.
2 en mauvaise part (en réf. à psalm. 10, 3) : Gaufrid. Vindoc. epist. 100 p. 186 (a. 1107-10) : sagitta que quasi a Turono contra nos missa est, ex qua ‑a processit satis cognovimus.
Bernard. serm. sup. cant. 33 p. 239, 25 : seductorii spiritus … parantes sagittas suas in ‑a, ut sagittent in obscuro rectos corde.
Galter. Castil. carm. II 3, 1 : paraverunt sagittas detractionis in ‑a cordis dicentes…
Petr. Vener. Iud. iv 686 : sed ut acutiore … sagitta Iudaica ‑a exhauriatur.
id epist. II col. 175D : ‑am nequitie sue exhausit.
Alan. Ins. dist. col. 900C : ‑a dicitur pravorum machinatio, unde David : ‘paraverunt sagittas suas in ‑a’, id est heretici verba sua velant occultis machinationibus.
pharetratus sive faretratus, ‑a, ‑um qui porte un carquois
1 en général (Ugutio s. v. feron  : ‑us, ‑a, ‑um id est ornatus vel instructus pharetra vel quicumque pharetras fert
) : Guido Amb. (?) Hasting. proel. 409 p. 24 : invadunt primi peditum cetus ‑i, / eminus et iaculis corpora trahiciunt.
Petr. Ebul. lib. August. 36, 1138 : mille quidem clipeos, Iovis arma, Suevia gestat, / mille f‑os magna Boema viros.
Radulf. Cadom. gesta Tancr. 91 p. 671 : ‑i, loricati, phalerati.
Comm. Iuven. Par. (2, 108) p. 265, 385 : (Semiramis) virilibus vestibus induta incedebat ‑a ad modum viri.
Galter. Castil. Alex. arg. 8, 2 : Hyrcanos domat octavus, nec iniqua ferentem / vota ‑am presentat amazona regi.
2 surnom d’un personnage :
Abbo Sangerm. bell. Paris. i 442 p. 48 : magalia poscit / que Roberto aderant ‑o agnomine claro.

(mythol.) en parlant de Cupidon :
Remig. Mart. Cap. i 8, 22 p. 81, 9 : Veneris filium qui depingitur puer nudus, alatus et ‑us.
Bernard. Silv. Mart. Cap. 3, 827-832 p. 76 : venerius … iste Cupido nudus pingitur iuvenis alatus, ‑us… ; alatus est et ‑us, quia et repente irruens et cito transiens penitentie aculeos relinquid.
Carm. Bur. 154, 1 : est Amor alatus puer et levis, est ‑us.
de Diane :
Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 36, 17 p. 50, 4 : Diana quippe ‑a virgo venationibusque dedita.
3
au fig., en parlant du vent :
Walahfr. Blaithm. 53 p. 34 : cum concita ventis / aura ‑is impegit ab equore puppim.
pharetriger, ‑a, ‑um qui porte un carquois (en parlant de Diane) :
Paul. Diac. carm. 6, 11 : atque ‑e ponentes tura Diane.
pharias, ‑e m. v. phareas.
pharinarium, ‑i n. v. farinarium.
pharisaice adv. [pharisaicus] à la manière d’un Pharisien :
Rup. Tuit. off. xii 11 p. 404, 295 : tali scilicet non ‑e glorianti, quod decimas det omnium que possidet, sed per humilem confessionem se ipsum prius offerenti dicitur in communione.
pharisaicus, ‑a, ‑um forme pharisaycus : Cod. Udalr. 56.
1
(au propre) pharisien, de Pharisien :
Radbert. Matth. v 2011 : ut … non cogerent insidiando tempora sponsi leta tristitiis permisceri ‑e legis.
Heric. homil. II 33, 6 : dominus ‑a pulsatus questione parabolam hominis in latrones incidentis et samaritani misericordiam ei impendentis explicuit.
Rup. Tuit. Ioh. 2 p. 113, 2157 : accipiens matrem quoque suam scilicet ‑am synagogam totamque gentem iudaicam.
Ord. Vit. hist. i 9 (éd. Le Prévost t. 1 p. 36) : ‑a fraus muscipulam Christo prestruere putavit.
2
(au fig.) digne d’un Pharisien :
Cod. Udalr. 56 p. 121, 28 (a. 1074-78) : dum clerici licita unius uxoris coniugia, scilicet unius mulieris consortia, ‑yco devicti furore … relinquere cogantur.
Donizo Mathild. 2, 1003 : non altare Dei, sed nec reverentia Petri / terruit hanc gentem ‑a facta sequentem.
Bernard. apol. 1 p. 81, 19 : si ita, inquam, ‑a iactantia ceteros homines et … nobis meliores despicimus.
Thom. Beck. epist. 115 p. 560, 4 (a. 1166) : aliis non equanimiter ferentibus ‑um hoc supercilium eius.
dans l’expr. ‑a superstitio : Capit. reg. Franc. I 22 p. 58, 33 (a. 789) : cavendum est ne ‑a superstitione aliquis plus aurum honoret quam altare (=
ib. 12, 61 p. 402, 19). Alcuin. epist. 290 p. 448, 21 (a. 793-804) : melius est in corde sanctorum imitare exempla quam in sacculis portare ossa … hec est ‑a superstitio.

en part., en parlant d’un mode de vie :
Rather. prel. 1, 21, 633 : ne more ‑o, dum vehementer carpimus facinus, desperationem emendationis incutere videamur, divitias bonitatis Dei monstrantes, etiam tu quomodo salvari possis pandemus.
Isaac Stel. serm. I 29, 11 t. 2 p. 174, 98 : non in ieiuniis meis et traditionibus hominum aut habitu ‑o, … certum mihi signum iustitie constituo.
v. phariseicus.
pharisaycus, ‑a, ‑um v. pharisaicus.
phariseicus, ‑a, ‑um pharisien, de Pharisien :
Epist. Henr. IV 6 p. 288, 9 : cum sint sepulchra ‑a foris dealbata
(cf. Matth. 23, 27). v. pharisaicus.
phariseo 1. [phariseus] (sens étym.)
a diviser :
Galter. Castil. Alex. iv 238 : consilio iuvenum ‑at schisma perenne / cum regno populum ; lis est de divite regno.

b séparer, isoler :
Ios. Iscan. bell. Troian. i 133 p. 82 : sed iura perosus / publica sacrilegis naturam barbarus ausis / contrahit et proprios Frigiam ‑at in usus.
phariseus, ‑a, ‑um [phares] formes : fariseus : Galter. Castil. carm. II 13, 4, 6. Ugutio s. v. fares. pharizeus : Dialogus de divite et Lazaro (Zeitschr. f. deutsches Alterthum 35) 106 p. 261 (XII s.).
A adj.
1 pharisien, de Pharisien :
Galter. Castil. carm. II 13, 4, 6 p. 124 : si times baculifer offendere deum, / ab avaris facias opus f‑um.
2 (sens étym.)
a divisé :
Ioh. Scot. comm. Ioh. iii 1 p. 198, 2 : ‑us ‘divisus’ interpretatur.
Ugutio s. v. fares  : ‑us, ‑a, ‑um id est divisus.
b séparé :
Alan. Ins. planct. nat. xviii 102 p. 877 : vestes … virgineo corpori tanta fuerant conexione iugate, ut nulla exuitionis dieresis eas aliquando a virginali corpore faceret ‑as.
en parlant d’eau et de vin :
Carm. Bur. 194, 1, 3 : nil valet hic (sc. Bacchus) vel ea (sc. Thetis), nisi cum fuerint ‑a / hec duo ; propterea sit deus absque dea.
B subst. Phariseus, ‑i m. FEW viii 366 Pharisien :
Ord. Vit. hist. ii 1 t. 1 p. 200 : tunc Gamaliel ‑s et legis doctor universe plebi in concilio surrexit.
le plus souvent
au plur., les Pharisiens (
Ioh. Scot. comm. Ioh. iii 1 p. 198, 2 : ‑i ‘divisi’ ; secta namque eorum divisa est a ceteris iudeis, id est a scribis et saduceis.
Papias : ‑i dicuntur divisi, se enim a populo quasi iustos separabant.
Ugutio s. v. fares  : phariseus…, i. divisus … et hinc quidam heretici dicti sunt ‑i qui divisi interpretantur … unde et divisi vocantur a populo quia per iusticiam dei, vel quia decalogum legis in membranulis scribentes et complicantes et eas eligantes in fronte gestabant ut religiosi iudicarentur, et inde f‑i … dicti sunt
) : Adalhard. consuet. 6, 22 p. 399 : sicut ipse auctor humani generis ‑is de decimatione mente et aneti inter cetera dicere dignatus est.
Amalar. epist. 6, 3, 23 p. 393 (c. 829 ?) : multi sunt qui munditiam corporis observant secundum usum ‑rum.
Lupus epist. 131, 13 p. 128 (c. 850) : cum terreat me plurimum illa de scribis et ‑is Domini sententia.
Auxil. Formos. 19 col. 1067A : super cathedram Moysi … sederunt … ‑i sacrilegi.

par ext., hypocrites semblables aux Pharisiens :
Hugo S. Mar. reg. pot. prol. p. 466, 34 : illi … qui suo furori tantummodo satisfacere cupientes rerum ordinem … student pervertere … ‑i merito nuncupantur.
Hugo Pictav. chron. Vizeliac. iii 780 p. 483 : illud novum genus ‑rum.
pharius, ‑a, ‑um [Pharos] de l’île de Pharos, d’Égypte
a en parlant de Marie l’Égyptienne :
Hildeb. Mar. Egypt. prol. II (Anal. Boll. 61 [1943]) p. 161 : comprobat hoc ‑e confessio pura Marie.
id. Mar. Egypt. epil. II 2 (Cat. cod. hag. bibl. Paris. III) p. 285 : finitur vite series veneranda Marie ; / sic metro ‑e renovavit gesta Marie / vir Hildebertus.

b dans l’expr. unda ‑a désignant les eaux du Nil :
Rup. Tuit. genes. ii p. 221, 1400 : sparsus in agros / fertilis Euphrates ‑e vice fungitur unde.
pharizeus, ‑i m. v. s.v. phariseus.
pharma sive farma n. (?) [φαρμα-] onguent, remède :
Remig. Sedul. p. 359, 9 : f‑a est unguentum, cuius venditores atque cultores mirocopi vocantur.
Aynard. gloss. F 70 : f‑a est medicina.
v. pharmacos.
pharmaceuticus sive farmaceuticus, ‑a, ‑um qui relève de la pharmacie, de la connaissance des remèdes :
Richer. hist. ii 59 p. 141, 8 : disputatum est tractatumque uberius quid efficiat f‑a (sc. dinamidia), quid vero cirurgica, quid etiam butanica.
ib. iv 50 p. 266, 2 : cum eum in arte peritissimum, dinamidia f‑a, butanica atque cirurgica non laterent.
Ars med. p. 418 : cuius (sc. medicine) prima pars est chirurgica, alia quidem dietica (sic), tertia vero ‑a.
ib. p. 421 : ex consensu itaque omnes descripserunt medicinam in elementis iiii, quorum primum est chirurgicum, secundum ‑um, tertium dieteticum, quartum prognosticum.
employé substt : Ars med. p. 418 : draco ‑e pars est propter quod multis experimentationibus in herbis esse animal.
pharmaceutria, ‑e f. (en bonne part) celle qui guérit, guérisseuse :
Transl. Ben. et Agn. 2, 1 p. 360 : reliquie s. Anastasie ‑e Sirmio allate.
pharmaceutrio 1. DuC [pharmaceutria] (ici au fig.) empoisonner :
Benzo ad Henr. IV vi pref. p. 500, 5 : morbo quidem sue pestilentie sarabaita Prandellus, facciosissimus monachellus, morbidavit gentes et regna, ‑ns ea per plurima tempora.
pharmacia sive farmacia, ‑e f. FEW viii 367. forme farmatia : Aynard. gloss. F 71.
A remède, médicament
1 en général
a au propre (Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 20 : ‑a, sealf-laecung.
Osbern. deriv. p691 : ‑a, medicina, que et venenum et medicinam quandoque confert.
Dom. Gundiss. div. philos. p. 85 : ‑a grece, latine dicitur medicamentum
) : Anon. transl. Iohan. Isag. p. 174 : medicine interioris operatio in tria dividitur : aut solvit ut f‑a, aut comprimit ut coctana, aut mutat qualitatem ut frigida aqua in febribus.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xxi 1, 33 p. 961 : consultisque medicis, crebris fomentis, unctionibus, ‑is etiam, ut ei subveniretur, diligenter sed frustra procuratum est.
Maurus glos. p. 537 : in acutis passionibus raro in principiis debemus uti f‑is, quia assignata incommoda possunt provenire.

b en contexte fig. : Anselm. Hav. dial. 1, 6 p. 62 : ab infirmis evangelica et salubris ‑a paulatim suscepta est.
v. pharmacium et pharmacon.
2 pharmacie, commerce de remèdes :
Aynard. gloss. F 71 : f‑tia, venditio medicine.
3 usage des médicaments, médecine :
Papias : ‑a medicamentorum curatio, id est medicina.
Dom. Gundiss. div. philos. p. 85 : ‑a igitur est medicamentorum curacio.
B poison :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. v 8 p. 150, 20 : quesito … a medicis, si farmacie sunt propria signa, propterea quia multotiens visum est sine mortalibus ‑is (gr. φαρμακεία) in corruptionem humorum devenire corpus similem corruptioni que per farmaca fit, mirabile nil est et talem quandoque contingere versionem humorum, ut ycteretur totum corpus.
ib. vi 5 p. 169, 36 : utrum propria mortifere ‑e sunt signa, vel non sunt ?
pharmacium sive farmacium, ‑i n. [φαρμάκιον] forme farmatium : Coll. Salern. ii p. 730. remède, médicament :
Coll. Salern. ii p. 730 : talia danda sunt f‑tia.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. iii 1 p. 103, 11 : et ideo fricamus quamplurimum infrigidatas particulas talibus f‑is, simul quidem accendentes fricatione calorem.
id. transl. Galen. inter. i 4 p. 59, 45 : in infrigidantibus quidem f‑is (gr. φάρμακον) et dyetimatibus iuvatum videns hominem, in calefacientibus autem nocitum.
v. pharmacia et pharmacon.
pharmacon sive farmacon sive pharmacum sive farmacum, ‑i n. FEW viii 366. remède, médicament (
Gloss. medic. p. 34, 8 : f‑n, medicamentum grece.
Papias : ‑n, medicamentum
) : Paul. Aeg. cur. 3, 204 p. 137, 8 : dia fisallidum f‑a.
Gaufrid. Grossus Bernard. Tiron. xi 93 p. 245A : tanto namque rigore abstinentie seipsum afflixit, quod numquam corpus suum ‑rum auxiliis … curaverit.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. i 2 p. 6, 13 : secundum eundem … modum et papaveris succum et mille alia f‑a (gr. φάρμακον) siccare simul et infrigidare.
ib. iii 3 p. 113, 8 : ex cantharidon f‑n valde iuvat ydericos, sed tamen sepius ulcerat vesicam cantharis
(cf. ib. i 4 p. 21, 14 ; ii 2 p. 59, 13 ; ii 6 p. 97, 20 ; iii 1 p. 101, 20 ; iii 2 p. 107, 6). id. transl. Galen. inter. i 2 p. 56, 43 : ulcera multotiens facta parva sine omni f‑o natura curavit.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xviii 34 p. 859 : rex apud Antiochiam f‑m bibit.
ib. xviii 34, 3 p. 859 : ante ingruentem hiemem, prout consueverat, ‑o uti volens, per manum Barac medici Tripolitani comitis pillulas accepit.
Coll. Salern. ii p. 414 : dissolutiva f‑a eis sunt inutilia.
v.aussi pharmacia et pharmacium.
1. pharmacopola sive farmacopola, ‑e m. FEW viii 367. pharmacien (
Papias : ‑a grece medicamenti venditor.
Osbern. deriv. P xxxiv 28 : hic ‑a, ‑e, id est ille qui in civitate vendit unguenta
) : Remig. Sedul. p. 359, 8 : miropole taberna dicitur ubi venduntur unguenta ; idem est et f‑e.
Bovo Min. in Boet. p. 383 : hinc ‑e negotii sui questum cepere non modicum.
Petr. Damian. epist. 67 t. 2 p. 282, 14 (a. 1059-63) : f‑a … qui mollibus ungentis non permiscet acredinem, tumoribus exiccandis nullam potest adibere virtutem.
en mauvaise part :
Benzo ad Henr. IV v 2 p. 454, 4 : te stolidorum / castra virorum, / cum quibus omnis / grex asinorum – et ciniflones / et nebulones / et baratrones, / f‑e, / hoc genus omne – te venerantur / atque secuntur
(cf. Hor. sat. 1, 2, 1-2).
2. pharmacopola, ‑e f. [par interprétation d’Hor. sat. 1, 2, 1] pharmacie, lieu où l’on vend des médicaments :
Osbern. deriv. p383 : ‑a, domus ubi venduntur unguenta, Horatius : ambubaiarum collegia, ‑e.
pharmacopotia sive farmacopotia, ‑e f. [φαρμακοποτει̃ν + suffixe ‑σία]
1 absorption de remèdes :
Gloss. medic. p. 34, 9 : f‑as, hoc est medicaminum potiones.
2 préparation de remèdes (par confusion entre potio et positio ?) : Papias : ‑as, medicaminum positiones.
pharmacos, ‑i m. [pour pharmacon] Osbern. deriv. P xxxiv 28a : ‑s secundum lingue illius idioma dicitur unguentum.
pharmacosus sive farmacosus, ‑a, ‑um [pharmacon + suffixe ‑osus] toxique, vénéneux :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. v 2 p. 135, 31 : dispositiones … utrarumque particularum … aut propter discrasiam solam fortem aut propter humiditatem f‑am (gr. φαρμακώδης) … assueverunt fieri.
pharmacum, ‑i n. v. pharmacon.
[pharmarus fautif pour pharinariis (?) : Cartul. S. Petri Cult. 12 p. 18 (c. 1030) : concessi etiam … boscum de Calumnia et quartam partem de ‑us Cesuale.]
pharo, ‑nis m. v. pharao.
pharum, ‑i n. v. pharus.
pharvothen indécl. [par déformation de l’hébr. spharsophtim] Livre des Juges :
Anon. transl. vita prophet. 15, 2 p. 529 : quod factum est in diebus anarchie, sicut est in ‑n, hoc est in libro iudicum.
pharus sive farus, ‑i m. ou f. et pharum, ‑i n. FEW viii 368.
A le Phare (de l’île de Pharos)
1 au propre : Hraban. univ. 22, 10 col. 606B : ‑us est turris maxima, quam Greci ac Latini a communi ipsius rei usu ‑um appellaverunt, eo quod flammarum indicio longe a navigantibus videatur, sicut supra diximus
(cf. ib. 14, 13 col. 388A) ; qualem Ptolomeus iuxta Alexandriam construisse octingentis talentis traditur (cf. Papias). Freculph. chron. i 7, 9 p. 389, 49 : Cesar postea insulam ubi ‑us erat cepit.
Petr. Comestor hist. schol. col. 1501D : eo tempore Sostratus ‑um in Alexandria construxit… ; hoc fuit unum de mirabilibus mundi, ut dicit Plinius : ‑us enim erat turris altissima in litore maris sita, non in terra fundata … tante magnitudinis quod ignis in summo positus in nocte totum fere littus irradiabat.
Mag. Greg. mirab. Rome 32 : de ‑o Alexandrino ; ingens etiam miraculum est ‑um Alexandrinum, quomodo super iiii cancros vitreos in mare fundatum est.
2 par anal., phare, fanal (
Aynard. gloss. F 60 : f‑us est altum edificium vel turris vel facula vel speculatoria supra mare ubi portus est.
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 41 : f‑us, here-beacn
[cf. ib. p. 37]) : Annal. Lauriss. a. 811 p. 135 : ad Bononiam civitatem maritimam … accessit, f‑umque ibi ad navigantium cursus dirigendos antiquitus constitutam restauravit, et in summitate eius nocturnum ignem accendit.
Mirac. Wandr. p. 554 : adspexit prefatus dux ‑um supra litus maris antiquorum industria ad cursum navigantium olim ibidem edificatum.
Flodoard. triumph. Ital. I 1 col. 601C : quin ‑us undivagis littus dat ut igne Liburnis / splendificos mittunt radios.
3
au fig., à propos d’un être humain :
Epist. divort. Loth. II 17 p. 236, 39 (a. 867) : quasi ad … totius sancte Dei ecclesie ‑um ad custodiam gregis Christi in eminentissimo apice constitutum … direximus.
Godesc. Sax. carm. F 3, 11, 2 : Ebo, Remense decus … / celsa et clara f‑us.
Ps. Calixt. Iacob. p. 90 : (beatus Iacobus) qui velut alta ‑us lumen protendit ad Indos
(cf. Ven. Fort. carm. 10, 7, 7).
B par ext.
1 luminaire, à usage liturg. (
Papias : ‑um, instrumentum ad luminaria ordinanda sicut etiam candelas [cf. CGL v 455, 2, 23 : ‑us … candelabrum]
) : Ardo Bened. p. 210, 34 : ‑um pendebat in cuius vascula permodicum erat oleum.
Ioh. Scot. carm. 25, 95 p. 120 : aspice … deorsum populos altaria circum, / lampadibus plenas f‑os altasque coronas.
Abbo Sangerm. serm. II 15, 6 p. 148 : iuxta illam crucem posuerunt christiani f‑um cum luminaribus.
Mirac. Medardi p. 86 : altaria discooperiunt, ‑os extingunt.
Lib. pont. p. 53, 32 : f‑um, cantarum ex auro.
Lib. tramitis 1, 10 p. 87, 3 : die sancti dominici Pasche ante nocturnale obsequium accendantur omnes corone et f‑i et tria candelabra ante altare.
Leo Mars. chron. Cas. iii 32 p. 404, 34 : fecit et ‑um, id est coronam maximam, de argento…, xxxvi ex ea lampadibus dependentibus.
au fig. : Petr. Damian. serm. 8, 1, 12 p. 45 : in pectoribus … nostris … varia disponantur ornamenta virtutum, sicque ‑um interioris templi … accendatur.
2 lueur, lumière (d’orig. miraculeuse) :
Vita Cond. p. 356 : ‑um igneam mire magnitudinis alta celi sublimiter scandentem.
Roric. gesta col. 612D : eadem … nocte ‑us igneus quasi de sepulcro s. Hilarii egredi visus est.
Aimoin. Flor. gesta Franc. i 21 p. 42 : medio noctis silentio ‑us ignea visa est egredi ab ecclesia sancti Hilarii ac super tabernaculum, in quo rex quiescebat, protendi.
ib. iii 60 p. 95 : ‑us quoque ignea, per celum nocte currens media, late mundum luce lustravit clara.
Petr. Malleac. fund. ii C p. 140, 14 : cum vigiles castelli … permaximum luminis ‑um … super Malliacense cenobium celitus illapsum conspexerant.
pharynx sive farinx, ‑gis m. FEW viii 372 [φάρυγξ] acc. sg. faringam : Burg. Pis. transl. Galen. inter. iv 6 p. 120, 26 et iv 8 p. 124, 3. pharynx :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. iv 6 p. 120, 26 : una quidem et prima earum (sc. passionum) cum f‑x (gr. φάρυγξ) flegminatur, f‑am vero nomino regionem oris que intus, in qua est stomachi et laringis finis.
glosé par caput ysofagi : Burg. Pis. transl. Galen. inter. i 5 p. 61, 32 : quod … est extussitum vel laringis (i. faucis) vel tracee arterie, quod autem exspuitur postquam excreavit f‑is (gr. φάρυγξ) (i. capitis ysofagi)
(cf. ib. iv 6 p. 117, 28 et iv 8 p. 124, 3). ou par faux : Burg. Pis. transl. Galen. inter. i 1 p. 49, 13 : nam est et secundum totum collum in medio f‑is (i. faucis)
(cf. ib. iv 9 p. 127, 4).
phasallus, ‑i m. v. vassallus.
phascolla, ‑e f. [phascolum ; avec confusion entre le syn. pera, besace, et perna, jambon : Paul. Diac. epit. Festi p. 328 : ‑olia appellant Greci quas vulgus peras (pernas cod.) vocat
] ici formes : phacolla : Osbern. deriv. p617. Ugutio s. v. phacolla. phaculla : DuC. (par erreur anc.) jambon :
Osbern. deriv. p617 : phac‑a, perna, petaso, petasunculus.
Ugutio s. v. phacolla  : phac‑a, parva petasso, petassunculus.
phase sive fase n. indécl. FEW viii 372.
1 (en contexte vétérotestamentaire) Pâque juive (
Radbert. corp. Dom. 22 p. 129, 156 : est … ‑e, id est transitus Domini
[cf. exod. 12, 11]. Gloss. Augiens. bibl. 492 p. 83 : f‑e interpretatur transitus.
Andr. S. Vict. hept. p. 112, 576 : Pascha appellatur ‑e id est transitus, non quia transituri erant filii Israel, sed quia Dominus erat transiturus in angelo exterminatore.
Ugutio agiogr. 496 : f‑e interpretatur transitus, et inde hec Pascha … id est transitus, quasi fasca
) : Hraban. inst. cler. ii 46 p. 405, 2 : festi autem dies in veteri lege isti fuerunt : dies azymorum et ‑e, quando luna plenissima abiecto fermento agnus immolabatur.
Agobard. priv. sac. 2, 10 : ille agnus, cuius sanguis in superliminaribus ac postibus domorum aspersus, vastatorem prohibuit ingredi domos celebrantium ‑e.
Angelom. Luxov. reg. col. 541B : in octavo decimo anno regni sui Domino ‑e celeberrimum fecisse legitur.
Remig. proph. min. col. 172C : secundo mense, id est maio, fecerunt ‑e in letitia.
Cosm. Prag. chron. 3, 49 p. 221, 2 : aprilis fuit eclipsis lune, media nocte qua Iudaicum erat ‑e.
Andr. S. Vict. hept. p. 160, 105 : mense … primo, id est mense ‑e qui mensis novorum dicitur, preter agnum paschalem … addebantur vituli duo, aries unus, agni septem et hircus pro peccato.
Vita Aquil. p. 506 : cum populus Israeliticus … primum ‑e felici principio dedicaret.
Guill. S. Theod. cant. 12, 64, 111 : Hebrei … ‑e quod est transitus Domini peragunt festinantes.
et passim.
2 Pâque chrétienne, Pâques (
Ioach. Flor. apoc. p. 31, 720 : videtur enim ‑e quod interpretatur transitus duplicem habere significationem, pro eo quod Christus Iesus transiturus ex hoc mundo ad Patrem, et primo a vita ista pertransivit ad mortem, et secundo a morte carnis ad perpetuam vitam
) : Radbert. corp. Dom. 22 p. 125, 42 : si … ‑e Domino non fecerit.
Odilo Clun. epitaph. Ottonis p. 636 : ‑e sat celebre fecisse scribitur.
Adam Brem. 2, 82 p. 140, 16 : sic terrenum ‑e celestibus mutans azimis, anima eius gaudens transivit ad Dominum.
Alger. Leod. sacr. corp. Dom. I 22 col. 805C : comedamus agnum cum lactucis agrestibus… ; est enim ‑e, id est transitus Domini, quo ex hoc mundo transivit ad Patrem.
Anon. euch. II 3 p. 198 : postquam celebravit ‑e misticum (sc. Christus).
Annal. Mell. Garst. a. 1100 : lux prior aprilis nam ‑e tunc dedit illis.
Metell. Ieros. v 646 p. 114 : nobilitas anni, qua sanguis purpurat agni, / … / adtulit evase mortis venerabile ‑e.
3 (par retour au sens étym.) transition, passage :
For. Conch. pref. p. 14 : reiectis … panniculosis proemiorum ambagibus compendiosum ‑e faciens ‘brevis esse laboro’.
phaselarium sive faselarium, ‑i n. [phaselus]
(bot.) pied de dolique, ou endroit où elle pousse :
Ugutio s. v. fase  : et hoc f‑m…, herba faseli, vel locus ubi abundat.
phasellus, ‑i m. v. phaselus.
phaselus sive faselus, ‑i m. ou f. et faselum, ‑i n. forme phasellus : Papias (cf.infra 2).
A barque, sorte de bateau
1 au propre (Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 47 : navis vel f‑us, scip.
Papias : ‑us quoque genus navicule.
Ugutio s. v. fase  : unde f‑us, parva navis et habilis ad transeundum huc et illuc
) : Abbo Sangerm. bell. Paris. i 292 p. 40 : tum pereunt miseri, pluresque vehuntur ad altos / ponentes animas torquentibus arma f‑os.
ib. ii 408 : sic auriga necis casus pelagique f‑us / quin patitur.
Ord. Vit. hist. xii 26 t. 6 p. 300, 6 : mane a ternis piscatoribus f‑o receptus, terram solus attigit.
Walth. Map nug. cur. ii 23 : ibant et revertebantur inter nos in ‑is magnates.
2 au fig. : Matth. Vindoc. Tobias 47 p. 163 : aspirate stilo ; vestro mendica ‑us / freta favore freti scandala nulla timet.
Adam S. Vict. 33, 3, 2 p. 162 : post abyssos, nunc ad celum / furens unda fert ‑um.
Phil. Harv. dign. cler. i prol. col. 667A : si ‑um meam ille velit nauclerus regere.
B
(bot.) dolique (légumineuse, sorte de haricot) (cf. André, Lex. bot. p. 246) (Lib. gloss. FA 469 : f‑um, silique leguminis quem nos phaseolum dicimus.
Papias : ‑llus, genus leguminis.
Ugutio s. v. fase  : Faselus etiam dicitur quedam insula Grecie, unde hic f‑us, quoddam genus leguminis quia ibi plurimum abondat, vel quia primum inde alatum est [
cf. Isid. etym. xvii 10, 14]) : Hraban. univ. xix 3 col. 506C : leguminum plurima genera, ex quibus faba, lenticula, pisum, f‑um, cicer, lupinum gratiora in usu hominum videntur.
Gloss. medic. p. 34, 10 : f‑um in cibo sumptum multo melius quam pisa egeritur et minus inflat, nutrit obtime.
v. phaseolus.
phaseolus sive faseolus, ‑i m. FEW viii 373 (cf. André, Lex. bot. p. 246). forme fasiolus : Capit. reg. Franc. I 32, 70. Cartul. S. Mar. Camp. Mart. 16.
(bot.) dolique (légumineuse, sorte de haricot) (
Papias : ‑s diminutivum.
Ugutio s. v. fase  : hic f‑s…, diminutivum
) : Capit. reg. Franc. I 32, 70 p. 90, 3 (a. 800 ?) : volumus quod in horto omnes herbas habeant : id est … f‑iolum…
Cartul. S. Mar. Camp. Mart. 16 p. 38 (a. 1072) : duos galatos de f‑iolis.
Bernard. Silv. cosm. i 3, 358 p. 113 : dividit in species tunicata legumina tellus : in … / nigrantes vicias ‑osque leves.
Tract. aegr. cur. p. 190, 35 : cui colature addetur farina f‑i.
Alex. Neck. laus div. sap. viii 20 p. 481 : plus nutrit turbatque minus lens, pisa, lupinus, / ‑s.
v. phaselus B.
phasiana, ‑e f. v. s.v. phasianus C.
phasianus sive fasianus, ‑a, ‑um forme phasiănus : Theod. S. Trud. (?) quid virt. 18, 548.
A (adj.) du Phase, dans l’expr. ‑a avis, faisan :
Petr. Helias summa t. 1 p. 154, 96 : Fasin, ut quidam dicunt, nomen est insule, unde dicuntur f‑i aves et dicuntur sic quia ab illa insula primo venerunt.
v.aussi phasidus, v. phasinus et 1. phasis.
B subst. phasianus sive fasianus, ‑i m. FEW viii 374
(zool.) faisan
1 en général (Papias : ‑s, pullus a Phaside insula Grecie unde primus asportatus est
[cf. Isid. etym. xii 7, 49. Ugutio s. v. fasis ]) : Capit. reg. Franc. I 32, 40 p. 86, 30 (a. 800 ?) : ut unusquisque iudex per villas nostras singulares f‑os … semper habeant.
Anast. chron. p. 200, 35 : invenerunt … aviaria et dorcades et asinos agrestes et pavones et ‑os infinite multitudinis.
Petr. Damian. epist. 86 t. 2 p. 459, 7 (a. 1061) : porcorum et anserum et gallinarum f‑rumque pinguedines, quot in se medicamenta contineant, medici non ignorant.
Theod. S. Trud. (?) quid virt. 18, 548 : insula non tenuit te, ‑e, Phasis.
Gloss. cod. Matrit. 19, 24 : f‑i cucurritant.
Alan. Ins. planct. nat. ii 163 p. 814 (glose) : illic ‑s natalis insule perpessus angustias, principum futurus delicie, nostros evolabat in orbes.
Carm. Bur. 133, 11 : quasquila cum merula, ‑s et ortygometra.
Alex. Neck. nat. rer. i 42 p. 95 : ‑s ab insula que Phasis dicta est nomen habet.
Girald. topogr. i 9 p. 33 : Hispania tota luciis, perchiis et ‑is … caret.
ib. i 23 : desunt perdices et ‑i.
Andr. Capell. amor. i 6 B 82 p. 62 : numquid enim lacertiva avis perdicem vel f‑um sua potuit unquam superare virtute ?
Tract. aegr. cur. p. 84, 12 : pulli, f‑i, perdices, qui omnes sint elixati.
2
(mythol.) en parlant d’Itys, fils de Procné (cf. Serv. ecl. 6, 78) : Bernard. Traiect. Theodol. iii 895 p. 111 : Progne in hirundidem, Philomena in luscinia, Ytis in f‑um mutatus est.
ib. iii 903 p. 111 : Ytis vero f‑s, quia patri factus est cibus ; f‑s siquidem comestibile sonat.
v.aussi phasinus.
C subst. phasiana sive fasiana, ‑e f. forme fassiana : Aynard. gloss. F 51.
(zool.) faisan (
Aynard. gloss. F 51 : fass‑a est gallina vel ornix
) : Alex. Neck. utens. (Hunt, Teaching) p. 184, 33 : aves Phasidis sive f‑e.
v.aussi 1. phasis et phassa.
phasidus, ‑a, ‑um [Phasis] du Phase, dans l’expr. gallus ‑us, faisan :
Alex. Neck. nat. rer. i 42 p. 95 : nec adeo tempestive ornat natura rubricatis barbis gallos ‑os … ut gallos domesticos.
v. phasianus.
phasinus, ‑a, ‑um [Phasis]
A (adj.) du Phase, dans l’expr. ‑a avis, faisan :
Arnold. Ratisb. Emm. 2 col. 1072D : ubi nunc imputribiles post coctionem pavones, seu ‑e aves, plurigenis condimentorum saporate irritamentis ?
v. phasianus.
B subst. phasinus sive fasinus, ‑i m.
(zool.) faisan :
Ugutio s. v. fasis  : dicitur f‑us, quasi fagianus, a fagin, quod est comedere, quia caro suavis ad edendum.
v. phasianus.
1. phasis sive fasis, ‑dis
A (adj.) du Phase, dans l’expr. ‑is avis, faisan :
Ps. Petr. Damian. serm. (PL 144) 23 col. 632A : cibus … eius qualis erat ? non queruntur ‑es aves.
Herb. Bos. Thom. col. 1107C : non aprum, non capream, non capreolum, non damulam, non cervum, non ‑es aves, non gallinacium…
v. phasianus.
B subst. phasis, ‑dis f. ici gén. sg. fasis.
(zool.) faisan :
Paul. Aeg. cur. 3, 80 p. 55, 17 : humectare … eos sanguine fasis (i. palumbe add. interl. A) aut columbe.
v. phasianus.
2. phasis, ‑is f. FEW viii 376. parole, message :
Papias : ‑is grece dictio.
ib. : ‑is grece nuntius.
1. phasma sive fasma, ‑tis n. apparition, illusion, fantôme (
Papias : ‑a et phantasma idem est, sed ‑a semper dubium est ; illud quandoque vera visio quandoque vana.
Ugutio agiogr. 303 : epiphania … ab epi quod est super … et ‑a quod est apparitio
) : Vita Martin. Turon. 16, 30 p. 24 : vultum formarum diverso f‑e mutans.
Lamb. Parv. Matth. I 624 p. 98 : contrahit et durat gelidoque volumine crispat / et gemalis aque naturam f‑e quodam (glosé f‑a est delusio nil veri in se habens) / ludit et evacuat nature nomine, sed non / ordine nature.
2. phasma sive fasma, ‑tis n. [cf. gr. φάσκειν ; lat. fari] discours :
Gesta Bereng. ii 131 p. 377 (glose) : personaliter introducitur modo Mors per poeticum ‑a.
Fritheg. Wilfr. 814 : urgebantur acri furioso pectore bile, / permulcentque, nefas ! perverso f‑e regem / spernere singraphas furtivis rebus adeptas.
Ethelwerd. chron. 4, 2 p. 38 : quamvis prerumpo f‑is cursum non necessitate motus, sed tuo caritatis amore.
Thietm. chron. 6 prol. 11 : inclite rex regum, modo suscipe f‑a tuorum.
phassa sive fassa, ‑e f. FEW viii 376. (mythol., en parlant d’Itys, fils de Procné [cf. Serv. ecl. 6, 78]) faisan :
Mythogr. I 1, 4, 3 : postea omnes in aves mutati sunt : … Itys in ‑am.
Theod. S. Trud. (?) quid virt. 18, 585 p. 68 : f‑a creatus Itis Prognen in hirundine nescit, / immemor hac coctum se genitrice patri.
v. phasianus.
phasticus, ‑a, ‑um [formé sur phasma d’après phantasticus ?] illusoire (?) :
Alan. Ins. summa predic. col. 115C : ubi vanitas nisi in honoribus qui ad hoc homini favent ut deiiciant, ad hoc erigunt ut destruant, ad hoc suspendunt ut gravius impellant, in quibus est vanitas vanitatum, quia importabile onus in honore, ‑us honor in onere, et in eis omnia vanitas, cum funditus recedunt ab homine ?
[phastium, ‑i n.
fautif pour pro(h)astium, faubourg :
Ps. Hraban. vita b. Marie Magdalene et Marthe (PL 112) 22 col. 1465A : hortulus quidam erat in ‑o civitatis, iuxta locum ubi crucifixus est Iesus.]
phastus, ‑a, ‑um v. fastus.
phaton « qui apparaît » (pour rendre compte du nom Phaéton) :
Bernard. Silv. Mart. Cap. 3, 862 p. 77 : dicitur … Pheton quasi ‘‑n’, id est apparens, quod nomen congruit graminibus a terris exilientibus.
phaulanx, ‑gis f. v. phalanx.
phaunus, ‑i m. v. faunus.
1. phe sive fe indécl. ‘phe’ (dix-septième lettre de l’alphabet hébreu) (
Sedul. Rom. pref. p. 3, 47 : notandum … quod ‘p’ litteram ebreus sermo non habeat, sed pro ipsa utatur ‘phe’, cuius vim in greco sermone ‘phi’ sonat
[cf. Hier. in Dan. 4, 11]) : Carm. Scott. I 14, 1, 17 p. 699 : fe felix fulget doctorum ‘ΣΤΩΜΑ’, quod est os.
Rup. Tuit. Ier. 30, 1217 p. 1603 : iuncte simul tres littere – ‘ain’, id est fons, ‘phe’, quod interpretatur os, ‘sade’, id est iustitia – consignificant sensum hunc : fons oris iustitie
(cf. Hier. epist. 30, 11. Radbert. thren. ii 1 p. 80, 86).
2. ‑phe v. vel.
Phebe sive Febe, ‑es f. FEW viii 393. Phébé (sœur de Phébus), la lune (
Papias : ‑e id est luna.
cf. Voc. Brux. f. 104b) : Abbo Sangerm. bell. Paris. II 457 p. 110 : minime Delius neque F‑e (glosé luna) / apportabat ei spatium.
Bernard. Traiect. Theodol. iii 1514 p. 135 : ‘iam tollit cornua ‑e’, id est luna oritur
(cf. Theodul. 342). Girald. topogr. ii 3 p. 78 : ‑e totius humoris fons est.
phebeius, ‑a, ‑um [Phebus] de Phébus, du soleil dans l’expr. ‑a auriga : Epist. Tegerns. II 189 p. 222, 10 (a. 1155-86) : valeas usque zodiacteam zonam excedat in spera et galaxiam ‑a auriga.
phebesco 3. [Phebus] briller, resplendir :
Ioh. Alt. Arch. viii 6, 298 : hec mulier vultu roseo ‑it (v. lect. pubescit ;
glosé splendescit).
phebeus, ‑a, ‑um
1 de Phébus, du soleil (
Papias : ‑us, ‑a, ‑um, i. Phebi lampas vel aliud
) : Arnulf. Aurel. miles gloriosus 277 : arboris umbra rosis ‑um effeminat estum.
Girald. topogr. i 40 p. 73 : verisimile tamen esse videtur, quod sicut in occasu, sic et in ortu, quasi circa primam et ultimam etatem, ‑i fervoris sit longe malitia minor.
dans des expr. désignant le soleil : ‑a lampas (cf. Verg. Aen. 4, 6) : Pass. Ursul. I 6 : cum ‑e lampadis ortu minores pallescerent.
Chron. S. Michael. Mos. p. 35 : cum iam ‑a lampas radiis luce crinitis montium silvarumque lustraret opaca.
Vita Paterni p. 467 : clara lux ‑e lampadis.
Vita Vict. II 10 p. 284 : tamdiu in orationis assiduitate perstitit quousque ‑a lampas mundum suo iubare inlustraret.
Rup. Tuit. off. 5, 28 p. 182, 1467 : ut mediante crystallo carbones exstincti reviviscant aspectu ‑e lampadis.
‑a rota : Vita Amant. Engol. 15 p. 348, 19 : qui usque dilucescence rota ‑a infatigabilis supplicatu iuge occupatus cubavit.
2
(par ext.) brillant, éclatant :
Henr. Hunt. capt. Antioch. 11 p. 378 : viderunt exercitum celestem, equis albis et ‑is armis.
[phebicoma fautif pour Phebi coma : Prosar. Lemov. 40, 4a p. 56 : vestimenta ut nix alba, facies ut ‑a.]
phebifico 1. [Phebus] inonder de (la) lumière (de Phébus), illuminer :
Ioh. Alt. Arch. i 240 p. 16 : ‑ns auras, stellas intexit Olimpo (sc. nature potentia).
Phebigena, ‑e m. fils de Phébus, Esculape (cf. Verg. Aen. 7, 773) : Paul. Diac. Donat. p. 57, 18 : similiter declinabuntur … terrigena, ‑a et multa similia.
phebigenus, ‑a, ‑um [Phebigena] de Phébus, dans l’expr. ‑a lampas, désignant le soleil :
Tit. metr. III 10, 12 : et ternus denusque dies sub fine maneret / sebtembris radians lampade ‑a.
v. phebeus.
phebiger, ‑a, ‑um [Phebus] lumineux, rayonnant :
Ioh. Alt. Arch. ix 392 p. 246 : producitur ultima virgo / ‑o (v. lect. phebifero
cod. XIII s. in.) plus quam prefulgentissima vultu.
Phebus sive Febus, ‑i m. Phébus, le soleil
1 au propre
a en général (Papias : ‑s grece dicitur novus vel purus, id est sol.
ib. : ‑s, id est clarus.
Voc. Brux. f. 104b : ‑s, id est sol.
Comm. Mart. Cap. Berol. p. 161, 7 : ‑s interpretatur novus quia quotidie oritur
) : Abbo Sangerm. bell. Paris. i 553 p. 56 : donec ad alta caput flexit ‑s vada ponti.
Theodul. 170 : ‑s / imperio Iosue stabat defixus in arce.
Odo Clun. occ. ii 157 p. 19 : quod currile fovet ‑s, cita luna quod ambit.
Flodoard. triumph. Antioch. ii 8 col. 576D : urente polum ‑o.
Laur. Cas. Wenz. 12 p. 38, 17 : qui (sc. Deus) ‑o radios … dedit.
Guido Amb. Hasting. proel. 75 : ‑s solito clarior emicuit.
Gaufrid. Rem. somn. Odon. 60 : par auro parque diei / quem roseus nitidis ‑s honorat equis.
Vita Vict. ii 8 p. 282 : cum … ‑s suos lucifluos radios reconderet.
Radulf. Cadom. gesta Tancr. 42 p. 637 : quos forinsecus affligebat languor, torrebat ‑s.

b pour désigner la durée du jour :
Abbo Sangerm. bell. Paris. ii 527 p. 106 : milia tot F‑o stravit spectante sub uno.

c au gén., dans des expr. insistant sur la clarté du soleil :
Paul. Alb. epist. 18, 11, 9 p. 254 : intuere … quod F‑i radii cloacam penetrent.
Abbo Sangerm. bell. Paris. i 224 p. 32 : cumque senis F‑i fulgor iam scandit in almas / quadrigas agilis noctemque repellit operam.
spéc., ‑i lampas : Guido Amb. (?) Hasting. proel. 567 : illuxit … ‑i clarissima lampas.
2 au fig.
a clarté, éclat :
Gerard. Suess. Rom. pros. col. 184B : emicat in castris ut ‑s virginitatis.

b désignant Apollon et, par antonomase, l’inspiration poétique :
Archipoeta 4, 15, 4 : dum in arce cerebri Bachus dominatur, / in me ‑s irruit et miranda fatur.
ou la sagesse :
Bernard. Silv. Virg. Aen. 6, 6 p. 34, 3 : per ‑um clarissimum philosophiam clarissimam (intellige).
ib. 6, 79 p. 49, 13 : ‘magnum deum’, ‑um, scilicet sapientiam.
phedero 1. v. federo.
phedia, ‑e f. [par déformation du gr. παιδεία] discipline, éducation (
Papias* f. 168b : ‑a grece, latine disciplina dicitur
) : Alex. Neck. spec. prol. p. 1, 7 : paradisum voluptatis subdividit sublimis intelligentia in gloriam maiestatis divine, … in studium discipline celestis – sive spectet disciplina ad epistemen sive ad ‑am.
v. pedia.
phedus v. fe-
phegia, ‑e f. [orig. inc.] invention :
Papias : ‑a, hoc est factio, fictio.
phegium, ‑i n. [orig. inc.] lieu saint :
Papias : ‑m, id est sanctus locus.
phelpo 1. [orig. inc.] crier, en parlant d’un léopard :
Gloss. cod. Matrit. 19, 61 : pardi ‑ant.
phenestella v. fenestella.
phenicatus sive fenicatus, ‑a, ‑um [cf. pheniciatus] (en parlant d’un cheval) bai, rouge :
Summ. Henr. iii 10 t. 1 p. 145 : badius equus vel f‑us rotros, item spadix.
ib. iii 1 t. 2 p. 58 : hic color precipuus equorum : badius equus rodrosz vel f‑us, item spadix
(cf. Isid. etym. xii 1, 49)
phenicentaurus, ‑i m. [par confusion avec phenicopterus ?] forme penicentaurius : Lib. gloss. PO 33 p. 449.
(zool.) oiseau aux plumes rouges, flamant :
Lib. gloss. PO 33 p. 449 : pe‑ius, avis que quasi purporeas pinnas habet.
Papias : ‑s, avis que quasi purpureas pennas habet
(cf. Gloss. Abstr. PO 6 p. 68).
pheniceus sive feniceus, ‑a, ‑um FEW viii 394. rouge :
Summ. Henr. ix 2 t. 2 p. 320, 51 : rossata vel coccinea vel f‑a tunica rotroc.
ib. ii 1 t. 2 p. 30, 11 : russata tunica rotroch vel coccinea vel f‑a.
Papias : ‑um, coccineum, rubeum, roseum.
spéc., en parlant de la couleur de la tête du phénix :
Papias : phenix, Arabie avis dicta quod ‑um colorem habeat
(cf. Hugo Fol. best. I p. 230, 21). Rein. Leod. clar. script. 1 p. 597, 52 : hinc … seu a ‑o, id est rubicundo, colore, seu quod sit toto in orbe singularis, Arabum vocatur lingua (sc. phenix).
v. phenicius.
phenicium, ‑i n. v. s.v. phenicius B.
phenicius, ‑a, ‑um DuC ; FEW viii 394.
A (adj.) rouge :
Papias : ‑am vestam (sic) Greci dicunt quam nos coccinum dicimus, ipsa est et rusata.
v. pheniceus.
B subst. phenicium sive fenicium, ‑i n. forme phinicon : Bernard. Prov. comm. p. 271. (Paul. Diac. Donat. p. 60, 10 : similiter declinantur … licium, ‑m [f‑m
cod.], lilium et multa similia que omnia genetivum in ‘ii’ mittunt)
1
(spir.) rouge écarlate, couleur du péché (en réf. à Is. 1, 18) : Alcuin. ench. col. 584D : cumque peccata mea ‑o sint similia, quasi nix dealbabuntur.
Hraban. in genes. col. 599A : gratia Dei qua peccata nostra etsi fuerint sicut ‑m, tanquam nix dealbabuntur.
2 (par erreur étym.) noir :
Iulian. Vizeliac. serm. 16, 34-36 t. 1 p. 326 : et est f‑m cinis feni vel favilla qua tabellarum cera scolarium denigratur ; si ergo peccata nostra fuerint ut f‑m, super nivem fullo celestis nostras animas dealbabit.
3
(bot.) palmier-dattier (cf. André, Lex. Bot. p. 248) : Antidot. Bamb. p. 37 : etiam si ad collum sive de brachio de f‑o alligaveris optime facit.
Bernard. Prov. comm. p. 271, 8 : thamarindi, phi‑on indi, dactili acetosi, oxifenicia, idem est ; in passionibus spiritualium vel pectoris valet habentibus frigidum stomacum, quia vomitum accelerant.
v. 2. phenix.
phenicobalanus, ‑i m. (cf. André, Lex. bot. p. 248). ici forme finicobalanus
(bot.) datte :
Paul. Aeg. cur. 3, 197 p. 121, 9 : anisi, rosarum siccarum ana coclearium semunc., fi‑os xx.
phenicopterus, ‑i m. ici gén. pl. phenicopterum.
(zool.) flamant :
Ioh. Sarisb. policr. viii 7 p. 269 : in hac fasianorum et pavonum cerebella, linguas ‑um … commiscuit.
1. phenix sive fenix, ‑cis f. (ou rarement m.) FEW viii394. (noter la quantité longue de la pénultième :
Papias : ‑x … producit penultimam, nam Greci phenix, phenicos).
phénix, oiseau fabuleux
1 au propre (Gloss. Augiens. alph. p. 169, 696 : f‑x, nigra avis.
Papias : ‑x, Arabie avis dicta quod pheniceum colorem habeat, vel quod toto orbe singularis sit, nam Arabes singulariter ‘phenicem’ vocant
[cf. Dicuil mens. orb. p. 40. Hugo Fol. best. I p. 230, 21. Rein. Leod. clar. script. 1 p. 597, 52]) : Anast. chron. p. 66, 1 : his temporibus visa est avis illa ‑x.
Annal. Vizeliac. a. 50 p. 196 : f‑x visa est.
Theod. S. Trud. (?) quid virt. 18, 550 : adveniunt ornix, onocrotalus, attagen, orix, / unicus et ‑x, plurimus atque parix.
Ioh. Sarisb. policr. i 13, 89 p. 64 : f‑x singularis felicitatis successus pollicetur, quale est quod nova Roma viso fenice melioribus auspiciis condita est.
Phil. Harv. epist. 16 col. 148A : si odio vel invidia non tenetur, non potest non letari, non potest hoc insolitum ut ‑em avem unicam non mirari.
en parlant de sa capacité à renaître de ses cendres :
Ioh. Scot. ier. Dion. 2, 1090 : de cinere arabice avis, ‑is dico, proprii sui pectoris flamma consumpte, vermis nascitur.
Bernard. Silv. cosm. i 3, 451 : plurima pars celo sustolitur, unica ‑x / que de se potuit se reparare sibi.
Abelard. gloss. ad categ. p. 274, 23 : quod naturaliter in ‑e sit regressio de morte ad vitam.
Girald. topogr. i 21 p. 54 : ‑is tam obstupenda proprio ex cinere reparatio.
Alan. Ins. planct. nat. ii 159 p. 814 : illic ‑x, in se mortuus, redivivus in alio, quodam nature miraculo, se sua morte a mortuis suscitabat.
Gaufrid. Vitr. rapt. p. 62, 6 : ales longeva scilicet ‑x que, cum diu vixit, diem mortis imminere sibi presentiens, de diversis partibus sibi species aromaticas et odoriferas herbas et bonas in nido colligit, et lapidem pretiosum supra ponit qui ad tactum radii solaris accenditur ; ‑x autem ingrediens se comburit, de cuius pulvere superveniente rore celesti nascitur alius ‑x.
2
(allég.) en parlant du Christ :
Petr. Damian. epist. 86 t. 2 p. 474, 8 (a. 1061) : f‑x volatile scilicet, quod in Indie vel Arabie partibus habitat, eundem redemptorem nostrum morte simul ac resurrectione designat.
Petr. Riga aurora exod. 40 t. 1 p. 93 : tanta quidem forme maiestas fulsit in illo / ut ‑x dici posset et esse puer.
ib. ii reg. 44 t. 1 p. 273 : pre cunctis pueris, quos ornat gratia forme, / felix et ‑x iste fit absque pare.
ou de la Vierge :
ib. evang. t. 2 p. 425, 38 : non habuit similem, non est habitura sequentem / terra ; parens ‑x hec fuit absque pare.
2. phenix, ‑cis f. (cf. André, Lex. bot. p. 248).
(bot.) palmier-dattier :
Papias : ‑em palmam Greci dicunt pro eo quod duret, ex nomine phenicis
(cf. Isid. etym. xvii 7, 1). v.aussi phenicium s.v. phenicius.
phenolium, ‑i n. [*φαινόλιον, dim. de φαινόλη ; cf. lat. penula] DuC petit manteau de voyage :
Vita Leonis III (AASS Iun. III [3ᵉ éd.]) p. 85C : accessit his candidum sticharium et castanei coloris contextum ‑m.
phenum, ‑i n. v. penus : Ars Bern. p. 102 n. 16.
pheodum, ‑i n. v. feodum.
pheos indécl. n. [φάος] lumière, pour expliquer l’étym. de Phebus et Phebe : Voc. Brux. f. 104b : ‑s grece claritas dicitur.
v. phos.
phepon, ‑is n. (?) [orig. inc.] écoulement de lait (?) :
Coll. Salern. iii p. 307 : ‑n id est lac fluens.
pherecratium, ‑i n. v. s.v. pherecratius B.
pherecratius sive ferecratius, ‑a, ‑um formes : feregracius : Metell. Quir. 35 tit., et passim. feregratius : Herm. Augiens. vit. 15a. Metell. Quir. 5 tit. pheregratius : Eugen. Vulg. syll. 3 p. 414 et 14 p. 421.
A (adj.) phérécratéen, en parlant d’un vers lyrique heptasyllabe, composé, selon la théorie héritée de l’Antiquité, d’un spondée, d’un dactyle et d’un spondée :
Wandalb. ad Otric. p. 571, 25 : que descriptio (sc. de creatione mundi) metro f‑o constat, quod a Ferecrate inventore sive frequentatore nuncupatum, spondeo, dactilo spondeoque contexitur.
Herm. Augiens. vit. 15a adn. : metrum fereg‑um constans ex spondeo, dactilo et spondeo.
B subst. pherecratium, ‑i n. vers phérécratéen :
Lupus metr. Boet. 55 p. xxvi : nonum est asclepiadeum…, cui et f‑m subiecit constans spondeo dactilo spondeo
(cf. Boeth. cons. 2, 2). ib. 66 p. xxvi : undecimum genus iambicum anacreonticum est … cuius secundum versum supposuit f‑um.
pheregratius, ‑a, ‑um v. pherecratius.
pheretrum, ‑i n. v. feretrum.
phernophorus, ‑a, ‑um [φερνοφόρος] forme forniforus : Lantfr. transl. Swith. p. 374, 28.
A (adj.) en parlant d’une femme, (bien) dotée (surnom de l’épouse d’Antiochus de Syrie) :
Papias* f. 171vb : ‑us, dotalis
(cf. Hier. in Dan. 3, 11. Lib. gloss. PE 966).
B subst. phernophorus, ‑i m. porteur de dons, maître :
Aelfr. Bata colloq. 5, 4, 32 p. 94 : floccipendite strophosum vitiorum incentorem, et ne floccipendatis commoda vestri ‑i (glosé [p. 120] i. didascali).
spéc., en parlant des disciples (du Christ) :
Lantfr. transl. Swith. pref. p. 374, 28 : consolator Spiritus … repentino fragore ignis instar et lingue, proseucam irruit quo latebant fornifori, metu tribulum territi.
pheronimus, ‑a, ‑um v. pheronymus.
pheronyme adv. [pheronymus] avec un nom significatif, en portant bien son nom :
Anast. apocris. epist. col. 662A : excitavit … Deus spiritum suum in viro boni emulatore (sc. Gregorio), qui Dei habeat in se timorem pariter et amorem, et vere ‑e vigilantem secundum Deum possideat mentem.
pheronymus sive feronymus, ‑a, ‑um [φερώνυμος] formes : feronimus : Ioh. Neap. Euthim. p. 318. foronomus : Aynard. gloss. F 72. Ruotg. Col. Brun. 28. pheronimus : Anast. synod. VIII p. 181, 38.
1 qui mérite son nom, qui porte un nom significatif, bien nommé (
Anast. synod. VIII p. 181, 38 : ‑imus dicitur qui verum et congruum sibi fert nomen
) : Anast. chron. p. 264, 22 : Germanus ceu contra bestias pugnans adversus ‑um hunc Leonem.
id. synod. VIII p. 181, 28 : sed verbum veritatis et de ‑o Manete et de singulis qui cum eo sapiunt … ait, Manes fuit a quo Manichei appellati sunt, qui recte ‑us grece dicitur, qui secum fert nomen insanie ; Manes enim insanus intelligitur.
Transl. Athan. 9, 9 p. 152 : et qui f‑i fuerunt, congruum nominis meritum a Deo pertulerunt (=
Ioh. Neap. Sev. 2 p. 452, 19). Ruotg. Col. Brun. 28 p. 29 : quibus abbatem preposuit nomine Christianum, sue videlicet professionis foronomum, et lege Domini, sicut hunc decuit ordinem, adprime eruditum.
2 (par erreur étym.) législateur :
Aynard. gloss. F 72 : foronomus est ferens legem.
1. pheta, ‑e m. [aphérèse pour propheta] prophète :
Carm. libr. II 22, 2 p. 1065 : super Saiam ‑am Geronimus vocitatur.
[2. pheta, ‑e m. fautif pour poeta : Ars Bern. p. 92 n. 1 : huius ‑e et huic p°hete et hii pohete et o pohete
(cf. ib. p. 91 n. 3).]
phevalis, ‑is m. v. feodalis.
pheudum, ‑i n., pheudus et pheus, ‑i m. v. feodum.
pheusalis, ‑is m. v. feodalis.
phevu(m), ‑i n. v. feodum.
1. phi sive fi indécl. phi (vingt et unième lettre de l’alphabet grec) :
Odoran. opusc. 4 p. 148 : fi, chi, psi, otomega
(cf. Donat. Ortig. gramm. 1 p. 12, 86).
en part., servant de chiffre pour le nombre cinq cents :
Odoran. opusc. 4 p. 148 : fi d, chi dc, psi dcc, ota o longum dccc
v.aussi phietro.
2. phi indécl. v. phy.
phiala sive fiala, ‑e f. FEW viii 376. formes : fihala : Consuet. Ungiac. 67 p. 96. fiola : Antidot. Glasg. 288 p. 139, 19 ; 346 p. 145, 43 ; 359 p. 147, 47. Compos. Matr. 65, 2 (J.M. Burnam, 1914). phiola : Offic. Cisterc. 192. Lamb. Ard. hist. Ghisn. 87. Absal. serm. 40 col. 231D. phyala : Hraban. univ. 22, 3 col. 599B. Anon. cena 127, 3 et 129, 1. Rup. Tuit. reg. iii p. 1327, 1317. Andr. S. Vict. hept. p. 183, 145. (avec mention de quantité prosodique : Lupus epist. 20, 12 p. 27, 29 [a. 837] : f‑as correpta penultima ea causa dicimus, quod f‑e dicuntur quia fiunt ex vitro, quod Greci hialin appellant
[cf. Verg. georg. 4, 335. Mart. 8, 33, 23]). coupe à l’orifice assez large
1 en général (Hraban. univ. 22, 3 col. 599B : [phyale] que ex vitro primitus facte sunt [nam Greci vitrum hyalon nominant] et cum summo sunt oris latioris
[cf. Lupus epist. 20, 12 p. 27, 29 [a. 837]. Andr. S. Vict. hept. p. 183, 145. Alan. Ins. dist. col. 900C]. Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 24 : nomina vasorum … f‑a … bledu.
Adam Parvipont. utens. p. 131 : poculorum genera : ‑as, pateras
) : Gaufrid. Grossus Bernard. Tiron. prol. 2 p. 222E : mandavit etenim Deus Moysi … ut et ‑as faceret.
Casus Petrish. 5, 41 p. 675, 51 : novem ordines angelorum habentes in manibus f‑as.
distinguée d’autres récipients :
Anon. cena (C. Modesto, 1992) 127, 3 : Iahel coaptat phyalas, architriclinius ydrias.
Offic. Cisterc. 192 p. 148 : panem et vinum et aquam in pixide et ‑olis.
Lamb. Ard. hist. Ghisn. 87 p. 601, 49 : in ‑olis et in vasculis Authisiodoricum vinum preciosissimum … infuderunt.

en part., des cyathes, gobelets :
Ps. Odo Clun. epit. Iob col. 343A : hinc est quod iubente Domino non solum ‑e ad mensam tabernaculi sed etiam cyathi preparantur.
Gilo Hugo Clun. (PL 173) col. 1389B : licet mensis regalibus nectareus liquor patulis distribuatur f‑is, tamen in angustis cyathis interdum propinatur.
2 avec mention de la matière (verre, or, argent) dont elle est faite :
Gesta abb. Fontan. xii 2 : f‑as argenteas ii.
Cartul. S. Bened. Floriac. 25 t. 1 p. 65 (c. 876) : f‑as argenteas iii.
Lanfr. const. p. 36 : vadant ad locum ubi potus caritatis paratus est, ferentes vitreas ‑as.
Guill. Malm. gesta reg. ii p. 200 : hausta aqua in f‑a argentea.
Visio Tundali p. 52, 3 : de quibus (sc. catenis) sciphi et ‑e … pendebant auree.
Consuet. Ungiac. 67 p. 96 : pro signo fihale vitree…
Guido Basoch. epist. 24 p. 100, 34 : non patet accessus ad f‑as aureas.
ou décorée :
Eracl. color. 1, 5 : de f‑is auro decoratis : Romani f‑as auro caute variatas / ex vitro fecere sibi, nimium preciosas.
Theoph. sched. 2, 14 p. 46 : faciunt … f‑as mediocriter extento collo circumdantes filis ex albo vitro factis.
3 avec mention de son contenu (parfum, vin, eau, etc.) :
Transl. Wandr. p. 212 : ‑as aureas plenas odoramentorum
(cf. Apoc. 5, 8. Itin. Iacobi 10, 13 p. 110). Vita Bertin. III p. 114 : nec in eo de quo dicis vasculo una ‑a fuerit vini.
Ioh. Abrinc. p. 33 : unicuique fratrum vel episcopus vel decanus f‑am vini exhibeat.
Thiofr. flor. 3, 7 p. 77, 18 : qui electi Dei dominici altaris aromatum f‑e ex itineris sui vasculis contextis vimine et capacitatis modice maximam saciaverint multitudinem.
Tract. aegr. cur. p. 287 : f‑am vini bibant.
Ioh. Bel. div. off. 107, 13 p. 198 : si cristallus superponatur orificio f‑e plene aqua ad solem.
Gerard. Ither. Steph. Mur. 23 p. 297, 29 : habens f‑am aqua salutifera plenam in manu sua.
Lamb. Ard. hist. Ghisn. 87 p. 602, 15 : ei contulit duas ‑olas balsami liquore plenas.
Absal. serm. 40 col. 231D : ‑olas odoramentorum plenas.
Rigord. 75 p. 109 : in qua (sc. nave) erant infinite f‑e vitri plene igne greco.
4 (méd.) : Antidot. Glasg. 346 p. 145, 43 : colligis folia pini, et mittis in ulla rude, et mittis in fiolas de vino.
un des attributs d’Hygie :
Ars med. 1 p. 418, 19 et 22 : habet et ipsa (sc. Hygiea) draconem et ovum et ‑am et granatam ; … ‑am autem propter multam petitionem laborantium.
5 servant de mesure de quantité :
Antidot. Glasg. 288 p. 139, 19 : accipiat fiola plena mane ieiunus et alium cum dormire vadit.
ib. 349 p. 147, 47 : fava folia manipulos iii, vino staupos viiii, tandium coquatur ut ad iii fiolas revertatur.
Antidot. Cantabr. p. 164, 18 : in primis mense marcio mitte salviam unc. i, piper £ i, gariofile £ i, peretrum £ i, mel dispumatum f‑as iii.
Cartul. S. Mar. Via Lata 50 p. 62 (a. 1025) : debeo … de sinape f‑as duas.
6 (spir.) : Odo Clun. hymn. (PL 133) col. 514C : fit (sc. Maria Magdalena) ex lebete ‑a.
Ioach. Flor. sept. sigill. p. 243b, 14 : angelorum vii … effundentium ‑as iracundie Dei in terram ad excecandas mentes peccatorum qui morantur in ea.
phiales, ‑is f. [φιάλη ; cf. lat. phiala] (cf. J. André, Lex. bot. p. 249). ici formes : piales : Gloss. medic. p. 57, 1. Papias* f. 173va. piares : Voc. Brux. f. 106vb.
(bot.) nombril de Vénus, cotylédon :
Gloss. medic. p. 57, 1 : piales, nomen herbe que a Grecis dicitur contudelon
(cf. Lib. gloss. PI 34. Papias* f. 173va). Voc. Brux. f. 106vb : piares est herba quedam.
phibula, ‑e f. v. fibula.
phicedula, ‑e f. v. ficedula.
phicus, ‑i m. v. fiscus.
phietro indécl. [pour phi et rho] forme pietro : Papias* f. 173vb. en trois mots phi et ro :
Hugo S. Vict. gramm. x 3 p. 127, 1580.
(gramm.) signe diacritique :
Papias* f. 173vb : pietro … i. fortis ; hec nota ubi aliquid obscuritatis est, ponitur ob sollicitudinem.
Hugo S. Vict. gramm. x 3 p. 127, 1580 : phi et ro, id est phrontis.
v. phrontis.
philactarium, ‑i n. v. phylacterium.
philacter- v. phylacter-.
philagon adj. [φίλαγρος ; par erreur pour φιλάγριον, sorte de cataplasme ?] amoureux de la campagne :
Coll. Salern. iii p. 307 : ‑n, id est amans silvestria.
philant(h)ropia, ‑e f. [φιλανθρωπία] philanthropie, amour du genre humain, mansuétude (
Voc. Brux. f. 107va : ‑a, humanitas, clementia
) : Smar. summ. (PL 102) col. 570A : ineffabilis est Patris ‑a.
Odo Cant. I epist p. 105 : adeo plerumque protelatur ‑a.
Gerhoh. glor. 3, 6 col. 1087A : humanitatem in hoc loco dicimus, non mansuetudinem et clementiam, quam Greci ‑am vocant, sed omne hominum genus.
ib. 6, 6 col. 1094B : ista humanitas, quam Greci ‑am vocant, tribus in Trinitate personis cum sit omnino communis et in omnibus coequalis, quis eam deneget homini assumpto in Deum…?
philant(h)ropium, ‑i n. forme philontrophum : Alex. Neck. nat. rer. ii 174.
1
(jur.) don fait par bonté (cf. TLL X 1 col. 2021, 23) : Alex. Neck. nat. rer. ii 174 p. 311, 27 : nonne venies in numerum legistarum, etsi non scias quod dicitur ‘procenetica nomine philontrophi iure peti possunt’, aut nisi scias quid emplatin, que res parafernales ?
2
(bot.) petite bardane (cf. André, Lex. bot. p. 247) : Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 30 : nomina herbarum … ‑ium, lawra, clate.
v. philanthropos.
philant(h)ropos, ‑i (ou indécl.) m. ou f. FEW viii 379 (cf. André, Lex. bot. p. 247). formes : filoantropus : Antidot. Augiens. p. 42. philoantropos : Gerbert. epist. 151 (a. 989).
(bot.) bardane, gratteron (
Papias : ‑s, genus herbe, latine lappa dicitur
) : Tract. aegr. cur. p. 255 : bibant etiam decoctionem anisi, feniculi, vel accipiant iustinum, vel philoantropos vel silonium vel triferam magnam.
spéc., nom d’un remède :
Antidot. Augiens. p. 42 : antidotum filoantropum faciens ptysicis, dispnoicis, cefalargis, stomaticis, maxime nefreticis.
Gerbert. epist. 151 p. 372, 2 (a. 989) : nunc particula antidoti philoantropos ac eius scriptura contentus, tuo vitio imputa, si quod paratum est ad salutem, non servando dicta, verteris in perniciem.
v.aussi philanthropium.
philarcha, ‑e m. v. phylarcha.
philarchicus, ‑a, ‑um DuC [φιλαρχικός] qui aime à commander :
Carta a. 990 (Achery, Spicil. viii 155) : frugalem, non gastrimargicum, humilem, non ‑um.
1. philargia, ‑e f. [pour philargica] dévouement au plaisir, volupté :
Mythogr. II 249, 20 p. 279 : tripartitum … humanitatis, id est theorice, practice, ‑e (v. lect. philargice) modum considerantes poete.
v. philargica s.v. philargicus.
2. philargia sive filargia, ‑e f. [pour philargyria] amour de l’argent, cupidité, avarice (
Aynard. gloss. F 43 : f‑a est amor argenti vel alicuius pecunie
) : Halitg. sacerd. (Martène, Coll. i) col. 75 : (iii) li De ‑a.
Petr. Lomb. epist. Pauli col. 359A : avaritia, que proprie est amor pecunie ; unde et in greco habetur ‑a.
v. philargyria.
philargica, ‑e f. v. s.v. philargicus B.
philargicus sive filargicus, ‑a, ‑um [φιλαργικός ? ; cf. gr. φιλάργυρος : TLL X 1 col. 1021, 58]
A (adj.) voué au plaisir, voluptueux (en parlant d’un mode de vie) :
Bernard. Silv. Mart. Cap. 6, 680-683 : inter tres deas certamen oritur quia in tribus vite generibus quid cui precellat, dubitatio habetur ; hec autem sunt practica vita, theorica, f‑a ; … f‑a vero est voluptuosa vita, appetitus carnalis corruptele absque reputatione honesti.
Comm. Mart. Cap. Berol. p. 204, 7 : tres … dee tres sunt vite, que tria dant munera Paridi, Pallas, Iuno, Venus – contemplativa, activa, ‑a ; … ‑a dat Helenam, quia tota circa luxuriam et carnales detinetur illecebras ; … unde ‑a a ‘philos’, quod est amor, et ‘gerendo’ componitur.
ib. p. 327, 15 : sunt … tres dee … per quas … tres vite species intelligimus, ‑am, activam, contemplativam
(cf. ib. p. 102, 10 ; cf. Fulg. myth. 2, 1). Petr. Bles. carm. iv 12, 11 p. 582 : dum sub vita vivo f‑a.
v.aussi philarginus.
B subst. philargica, ‑e f. dévouement au plaisir, volupté :
Mythogr. II 249, 22 p. 279 : Minerva … theoricam, id est contemplativam, Iuno practicam, id est activam, Venus ‑am, id est voluptuariam, designat.
v.aussi 1. philargia.
philarginus, ‑a, ‑um [philarg- + suffixe ‑inus ; cf. philargicus] voué au plaisir, voluptueux (en parlant d’un mode de vie) :
Bernard. Silv. Virg. Aen. 6, 64 p. 46, 17 : quidam … preferunt contemplativam vitam reliquis, ut philosophi ; quidam activam, ut politici ; quidam ‑am active et comtemplative, ut Epicuri.
v. philargicus et phylarginia s.v. philagyria.
philarguria, ‑e f. v. philargyria.
philargus, ‑i m. [πελαργός]
(zool.) cigogne :
Rod. Ximen. brev. 3, 55, 6 : hec sunt animalia que comedere debetis…, ‑um, origem, camelopardalum.
v. pelargos.
philargyria sive philargiria sive filargiria, ‑e f. FEW viii 382. formes : filargilia : Gloss. Augiens. alph. p. 168, 665. philarguria : Hugo S. Vict. scala 3, 1 B p. 236. phirargiria : Cartul. Sax. 1213 t. 3 p. 492 (a. 968 ?). phylarginia : Guill. S. Dion. Odon. Diogil. 20, 43 p. 118. phylargiria : Radbert. Matth. iii 687. Liutpr. antap. 4, 11. phylargyria : Thiofr. flor. p. 41, 57. amour de l’argent, cupidité, avarice
1 en général (Leidr. epist. col. 881A : ‑am, id est amorem pecunie, quod nos avaritiam nominamus.
Remig. Autiss. psalm. col. 740D : avaritia est proprie ‑a, amor videlicet pecunie.
Gloss. Augiens. alph. p. 168, 665 : f‑ilia, amor pecunie.
Papias : ‑iria, avaricia, amor pecunie vel argenti, id est argiros grece.
Guill. Donek. aphor. 4, 6 p. 31 : ‑iria est amor opibus possessis vel possidendis abutendi.
Spec. virg. 4, 132 p. 89 : ‑iria est, per quam singulari appetitu pecunie colligende frena laxantur
) : Radbert. thren. 3, 2453 : Iacob primatum benedictionis quietus adquisivit, Esau vero ‑e deditus perdidit.
Smar. reg. Bened. 7, 25 p. 175, 17 : temptatus est Iudas per ‑iriam.
Christ. Stabul. in Matth. col. 1335C : pro ‑a vili ministerio adheserat.
Vita Audoeni II p. 95, 26 : si ‑a idolorum servitus est.
Cartul. Cormar. 32 p. 65 (c. 1007) : pavens ne forsitan quilibet suorum seu ipse … victus ‑a, eam in posterum aut distrahat cuicumque extere persone.
Anselm. Laud. Matth. 19 col. 1414D : potest … fieri … ut pecunias habentes … exutis ‑e tentaculis, ianuam intrent regni celestis.
Guill. S. Dion. Odon. Diogil. 20, 43 p. 118 : post Rome consistorium, post Cesarum audientiam, post Romanorum phylarginiam.
Bernard. Morl. octo vit. 373 p. 108 : de f‑iria, mea, iam modulare, Talia !
2 en association avec d’autres vices :
Hincm. Rem. vit. et virt. i 4 p. 144, 2 : huic (sc. diabolo) due sunt filie, quia due specialiter humani generis inlecebre hunc antiqui hostis imitantur ardorem, luxuria videlicet et f‑iria.
en part., avec avaritia : Lucul. homil. 83 (éd. J. Lemarié 4 p. 318, 187) : igniti … esse dicuntur, quia ignita sunt iacula diaboli, dum alium ad luxuriam, alium ad avaritiam, alium ad f‑iriam excitant.
Hugo S. Vict. scala 3, 1 B p. 236 : per tristitiam (anima) frangitur, per avariciam seu ‑uriam dispergitur.
Vita Fiac. II prol. p. 73, 18 : primo … gradu fides pulsat infidelitatem, humilitas superbiam, benignitas vindiciam, mansuetudo f‑iriam, gaudium spirituale tristiciam, largitas avariciam.
spéc., désignée comme origine des vices :
Ioh. Scot. divis. nat. iv 3646 p. 121 : ‑am, que est ‘radix omnium malorum’
(i Tim. 6, 10). Radulf. Glab. hist. iv 2 p. 172 : licet pro tempore f‑iria mundi regina queat appellari.
3 au gén., dans les expr. : ‑e amentia : Cartul. Sax. 1213 t. 3 p. 492 (a. 968 ?) : ‑rargirie seductus amentia.
‑e contagium : Bened. Anian. conc. 7, 10, 6 : ‑e contagium ut letiferam pestem abhorreat
(cf. ib. 31, 5, 18). morbus ‑e : Vita Gerard. Bron. p. 265 : morbo laborantes ‑e
. passio ‑e : Radbert. Matth. iii 687 : nam in eo quod ait quia ‘in momento ostenderit ei omnia regna mundi, passio phy‑irie’ convenienter ‘accipitur’
(cf. Luc. 4, 5). pestis ‑e : Vita Rom. Rotomag. II col. 183C : peste ‑e caruit, rivus pietatis / … cultor egentum. ‑
e vitium : Guibert. Nov. vita i 21 p. 174 : est plane hoc ‑e vitium intantum apud monachos perniciosum, utpote minus naturale.
v.aussi 2. philargia.
philargyricus, ‑a, ‑um [philargyria] ici forme filargiricus. qui aime l’argent, cupide, avare :
Bernard. Morl. octo vit. 374 p. 108 : vir f‑iricus fit iniquo dives iniquus.
philateria, ‑e f. v. phylacteria.
philaterium, ‑i n. et philatorium, ‑i n. v. phylacterium.
philautia, ‑e f. FEW viii 379. amour de soi, de son propre corps, égoïsme :
Smar. summ. (PL 102) col. 575C : similitudine festuce et trabis Christus humani ingenii cecam ‑am notavit.
Cerban. transl. Max. iii 8 : ‑a est ad corpus vitiosa et irrationabilis amicitia, cui opponitur caritas et continentia.
Adam Scot. ordin. can. prem. 7 col. 497A : quod ‑a et turbulentus animus pretendit.
spéc., désigné comme origine des vices :
Cerban. transl. Max. ii 8 : qui matrem vitiorum abicit ‑am, id est amorem sui … ‑a vero est circa corpus vitium.
ib. ii 59 : attende tibi ipsi a matre malorum, ‑a, que est corporis irrationalis amicitia.
philautus, ‑a, ‑um FEW viii 379. qui s’aime soi-même, égoïste :
Aynard. gloss. P 106 : ‑us, se ipsum amans.
philax, ‑cis m. v. phylax.
philaxe inf. v. phylasso.
philentulus sive filentulus, ‑i m. [φιλέντολος] celui qui aime les commandements (divins ?) :
Ioh. Amalf. mirac. p. 40, 1 et 5 : de quodam ‑o qui omnem substantiam suam erogavit pauperibus, nec tamen a fornicatione cessavit ; in diebus sanctissimi Archadii archiepiscopi fuit quidam f‑us in Constantia que dicitur de Olimpo.
philera, ‑e f. v. filera.
philesteus, ‑i m. v. philisteus.
philic(i)us, ‑a, ‑um v. phalecius.
philipeus, ‑i m. v. philippeus.
philipompus, ‑i m. v. philopompus.
philippeus, ‑i m. [Philippus] formes : philipeus : Papias éd. pilippeus : Papias* f. 174b. (en réf. à l’anc. monnayage à l’effigie de Philippe de Macédoine) sou d’or (
Papias* f. 174b : pilippeos [‑ipeos éd.], solidos
) : Ord. Vit. hist. x 23 t. 5 p. 354 : ut … ipsumque acceptis centum milibus ‑rum sibi redderet.
v. philippus.
philippica, ‑e f. violente critique, philippique (d’après le titre emprunté par Cicéron à Démosthène), dans l’expr. retractare ‑am : Gaufrid. Vindoc. epist. 178 p. 410, 18 (a. 1119) : preterea noveritis nec genus vere religionis esse nec signum pure dilectionis pro Pagani familiaritate ‑am retractare in amicum.
ib. 212 p. 532, 11 (a. 1125-29) : monasticam professionem retractare ‑am in pontificem minime decet.
philippus, ‑i m. [Philippus] FEW viii 379. (en réf. à l’anc. monnayage à l’effigie de Philippe de Macédoine) sou d’or (
Osbern. deriv. p133 : ‑s, solidus vel aureus nummus
) : Transl. Dion. Ratisb. 25 p. 365, 61 : aureos ‑os manu tinire facit.
v. philippeus.
philisteus, ‑i m. formes : philesteus : Ugutio s. v. philestum. phylisteus : Benzo ad Henr. IV iii 25 p. 340 et passim. Cerban. transl. Max. prol. phylistheus : Radbod. Traiect. (?) Bonif. 13. Philistin
1 en parlant de Goliath :
Benzo ad Henr. IV iii 25 p. 340 : tunc sumpserunt cornua isti duo magi Zarohen et Arphaxat tamquam contra David Phy‑s Goliath.
Vita Simeon. Ach. 3 p. 30, 92 : sicut legitur David Golie ‑o vilescere.
(spir.) Radbod. Traiect. (?) Bonif. 13 p. 71 : sensit fortis athleta (sc. Bonifacius) … iterum cum Golyath Phy‑theo bellum gerendum.
2 par ext.
a pécheur :
Andr. Flor. mirac. Bened. iii 4 p. 225 : sicque pro peccato et pro delicto tanti ‑i non quodlibet aliud aliena servitus attulit, quam quod conscia erat mergetes patris Benedicti.

b pour désigner le diable :
Cerban. transl. Max. prol. : sint hec (sc. translationes) sanctitati vestre … acceptabilia … tam ei non necessaria, que iam phy‑um pessumdedit et allophylos subdidit, quam quibusdam tironibus … non inutilia.
philius, ‑i m. v. filius.
phillarum, ‑i n. et philliorum, ‑i n. et phillira, ‑e f. v. philyra.
philoantropos, ‑i (ou indécl.) m. ou f. v. philanthropos.
philocalia, ‑e f. amour du beau, esthétique, élégance :
Carm. var. Walther 1, 25, 2 : nunc si nobis, immo quia convenit contendere / in tua ‑a laudibus excendere / nostra carpe, tuis fave !
souvent en opp. à philosophia : Sedul. collect. 80, 1, 1 p. 314, 32 : Augustinus in libro de achademmicis (
Aug. c. acad. 2, 3, 7) : philosophia est amor sapientie ; ‑a, amor pulchritudinis.
Ioh. Sarisb. metal. iv 38, 17 p. 178 : siquidem nomina hec philologia, philosophia, et ‑a, philosophorum modestia temperavit.

en part., personnifiée :
Ioh. Sarisb. metal. iv 29, 29 p. 166 : unde tres sorores filias Fronesis fabulosa gentium finxit antiquitas, Philologiam, Philosophiam et ‑am.
Abelard. sic et non p. 533, 52-54 : in secundo … libro (
Aug. retract. 1, 1, 7) prorsus inepta est et insulsa illa quasi fabula de ‑a et philosophia que ‘sunt germane et eodem parente procreate’ ; aut … ‑a que dicitur non nisi in nugis est, et ob hoc philosophie nulla ratione germana, aut, si propterea est hoc nomen honorandum, quia interpretatum amorem significat pulchritudinis et est vera ac summa sapientie pulchritudo, eadem ipsa est in rebus incorporalibus atque summis ‑a que philosophia.
philocalus, ‑a, ‑um DuC forme phylacalus : Galter. Canc. 1, 4, 9. qui aime la beauté (
Papias* f. 174va : ‑s, amator pulchritudinis
) : Galter. Canc. 1, 4, 9 p. 71 : phyla‑s patriarcha festinus adest.
philochrimatos, ‑i m. [φιλοχρήματος] celui qui aime l’argent, cupide :
Henr. Arist. transl. Plat. Phedo p. 19, 16 : ipse quoque hic existit et ‑s atque philotimos.
philochristus, ‑a, ‑um DuC [φιλόχριστος] forme phylochristus : Thiofr. Willibr. vita pros. 1 p. 461D.
A (adj.) qui aime le Christ, (bon) chrétien, fidèle :
Bonif. Anast. p. 285, 2 : ad Cyrum virum sapientem et ‑um venientes.
Thiofr. Willibr. vita pros. 1 p. 461D : exortum est sydus lucidissimum phy‑us Willibrordus.
Rup. Tuit. Matth. prol. 4 : exigis a me, o ‑e Cuno, venerabilis quondam abba cenobii Sigebergensis … novum condere opus
(cf. id. Trin. prol. col. 11A) !
B subst. philochristus sive filochristus, ‑i m. celui qui aime le Christ, (bon) chrétien, fidèle (
Aynard. gloss. F 54 : f‑i, amator (sic) Christi.
Osbern. deriv. p143 : ‑s, amator Christi [=
ib. p583]) : Hucbald. Rictr. p. 942 : ivit cum ‑is sibi familiaribus.
Ruotg. Col. Brun. 26 p. 26 : humilis iste ‑s.
Vita Gerard. Bron. p. 275 : tandem convictus convictor fit ‑s.
Ord. Vit. hist. ix 15 t. 5 p. 170 : capillos … quos teologus Iohannes aliique ‑i postmodum in tuto (tanto éd.) loco recondiderunt.
Pass. Thiem. II 7 p. 55, 50 : satis agebat pro principatu suo ipse ‑s.
Gerhoh. Antichr. 1 pref. p. 306, 24 : de hoc ‑o dicere possum.
Rein. Leod. lacrym. 1, 1 col. 153C : o ‑e, qui … plagas manuum, lateris et pedum Iesu Nazareni crucifixi toties lavasti (ib. 2, 1 col. 163B
et 3, 1 col. 171A) !
philocompia, ‑e f. [φιλοκομπία] ostentation, étalage :
Rather. epist. 30 p. 170, 11 (a. 968) : me efficit hec eadem ineptissima, immo pernulla ‑e urbanitas vestre.
philocompicus, ‑a, ‑um [philocompus] d’orgueil, de vanité :
Wolfhard. Waldb. prol. p. 144, 2 : rursus si agredi licet trepidus pertemptavero, ne a lectore ‑a noter infamia perhorresco, dum, omissis philosophicis ac preclare indolis viris, … ego qui nec viridis iunci exstimo vocabulo mereor titulari, incompto arduum opus exordiar stilo…
philocompos sive philocompus, ‑a, ‑um formes : philocumphus : Radbert. Matth. x 592. philocumpus : Hugo S. Mar. hist. col. 826A.
A (adj.) qui aime la gloire, orgueilleux, vaniteux :
Fritheg. Wilfr. 672 : quiret Adalgisum collatis subdole regem / implanare opibus Efruinus ‑os.
Herig. Ursm. 1, 611 : doctoribus erudiendus / illico mandatur (sc. puer), qui non mediocriter illum, / verum perfecte divinis instituere / litterulis et lege sacra, sed nec ‑is / artibus.
B subst. philocompos sive philocompus sive filocompus, ‑i m. celui qui aime la gloire, orgueilleux, vaniteux (
Lib. gloss. PI 117 p. 443 : ‑os, amator iactantie
[cf. Rufin. hist. 4, 16, 3. Papias* f. 174va. Voc. Brux. f. 106va]) : Hugo S. Mar. hist. col. 826A : perfidos non permittam ‑umpos, id est amatores iactantie, qui … divina coinquinare dogmata frivolis ad inventionibus voluerunt.
souvent opposé à philosophus : Radbert. Matth. x 592 : prefati, ‑umphi magis quam philosophi.
Prud. pred. col. 1016C : non iam philosophus sed ‑os videri appetens.
Paul. Alb. ind. lum. 35, 40 p. 314 : dum illorum sacramenta inquirimus et filosoforum, immo f‑rum sectas scire non pro ipsorum convinciendos herrores set pro elegantiam leporis … congregamus.
v. philopompus.
philocosmia, ‑e f. [φιλοκοσμία]
(rhét.) amour de la parure, de la forme (ici personnifié) :
Adelard. Bath. eod. et div. p. 4, 1 : maximam orationis partem duabus personis, Philosophie scilicet et ‑e attribui.
philocump(h)us, ‑i m. v. s.v. philocompos.
philofollus, ‑i m. v. philosopholus.
philogera, ‑e f. forme artificielle, pour expliquer l’étym. de philyra : Papias* f. 174va : phillira species arboris nigri corticis, dicitur quasi ‑a – nam philon grece folium – de cortice cuius veteres volumina faciebant.
philogeus, ‑a, ‑um [φιλόγαιος] formes : filogeus : Mythogr. I 112, 13-16 p. 46. philōgeus : Odo Magdeb. Ern. 2, 256. phylogeus : Benzo ad Henr. IV vi 5. Mythogr. II 31, 2.
A adj.
1 (sens étym.) qui aime la terre :
Papias* f. 174va : ‑s interpretatur amans terram.
2 (par confusion avec gr. φλόγεος ?) dans l’expr. burdo ‑s, mule ‘flamboyante’, zèbre (?) :
Benzo ad Henr. IV vi 5 p. 556, 3 : misit burdones phy‑os atque leones, / addens dromelos et habentes struma camelos, / pelle nigra pullos et nude carnis homullos.
B subst. Philogeus, ‑i m.
(mythol.) Philogée, un des chevaux du Soleil
1 au propre (cf. Fulg. myth. 1, 12) : Mythogr. I 112, 13-16 p. 46: quatuor equorum solis nomina : Acteus, Lampus, Eritreus et F‑us ; … F‑us terram amans dicitur, eo quod vespere occasibus sol protinus incumbat.
Mythogr. II 31, 2-7 p. 119 : ipsius (sc. Apollonis) equis condigna nomina imposuerunt sic, Eritreus, Acteon, Lampos, Phy‑s ; … Ph‑us grece terram amans dicitur, quod nona hora vergens occasibus incumbat.
2 pour qualifier la position du Soleil au couchant, d’où soleil couchant :
Odo Magdeb. Ern. 2, 256 : ecce ‑s tepidas inclinat habenas.
Carm. Bur. 66, 10 : post hos extremus procedit tunc ‑s, / dictus amans terram, quod vespere tendit ad illam
(cf. ib. 65, 2a, 1 et 66, 1). en part., en apposition : Comm. Mart. Cap. Berol. p. 198, 20 : sol … quandoque ipogeus dicitur quando est sub terra, quandoque epigeus quando est supra terram, quandoque ‑s quando est circa occasum.
Alex. Neck. laus div. sap. ii 67 p. 374 : subsolane, tonas, sub Phebo solis ab ortu / servis, oppositum sol ‑s amat.
philographus, ‑i m. [cf. φιλογραφω̃] celui qui aime l’écrit, les Écritures :
Guido Basoch. epist. 24 p. 100, 2 : G. de Basochis, B. Cathalaunensis ecclesie venerabili concanonico et amantissimo sibi ‑o sacras legendo pariter et diligendo scripturas in libro vite perhennis inscribi.
philoladium, ‑i n. v. filiolagium.
philologia sive filologia, ‑e f. FEW viii 380. forme phylologia : Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 5 p. 202 et 20 p. 205. Carm. Bovon. 46. Cartul. S. Ben. Divion. 325 p. 107 (a. 1045-46). amour du discours et de la raison, ensemble des savoirs profanes
1 en général (Voc. Brux. f. 106va : ‑a ipse amor [sc. rationis].
Bernard. Silv. Mart. Cap. 2, 28 : ‑a humane rationis grecum est vocabulum
) : Carm. Bovon. 40 (NA 2 [1877]) : ‑e te septem docuere puelle.
ib. 46 : phy‑e quem numquam novere ministre.
Hugo S. Vict. didasc. ii 18 : theorica dividitur in divinalem, in doctrinalem et ‑am.
ib. iii 17 : cathedra quippe ‑e sedes est sapientie.
Comm. Mart. Cap. Berol. p. 170, 11 : virtutis … propinqua est ‑a, et nomine et re.
2 dans ses rapports avec d’autres sciences :
Richer. iii 61 p. 202, 15 : sed dico phisiologiam phisice genus non esse quemadmodum proponis, nullamque earum differentiam aliam assero, nisi eam quam inter philosophiam et ‑am cognosco.
Rahew. gesta Frid. 4, 14 p. 253, 15 : huius frequens otium in philosophia, / maius exercitium in theologia, / fedus sibi mutuum cum ‑a.
Alan. Ins. ier. p. 227 : philosophi scientiam suam non sophiam sed philosophiam vel f‑am nuncupaverunt, ad significandum quod ab homine in presenti plena et perfecta non potest haberi notitia.
Petr. Comestor serm. 31 col. 1794B : prima (sc. scientiarum) … est ‑a, quam philosophus vocat theoricam.
3 personnifiée :
Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 5 p. 202 : virgo, Phy‑a
(cf. ib. 20 p. 205). Bernard. Silv. Mart. Cap. 2, 43 : filios quidem infuso semine gignit Mercurius in ‑a, dum scientias doctrina collata format sermo in ratione nostra.
Ioh. Sarisb. metal. ii 9, 27 p. 70 : ibi namque ‑a, postquam celi templa conscenderat et purioris status nacta est libertatem, librorum copiam quibus fecunda erat evomuisse describitur.
ib. iv 14, 14 p. 152 : ‑am ergo parit Fronesis.
Carm. Bur. 182, 4, 2 : o si forem Mercurius / ‑e sedulus !
spéc., en parlant d’un attribut de la philologie personnifiée (cf. Mart. Cap. 1, 7) : Cartul. S. Ben. Divion. 325 p. 107 (a. 1045-46) : dignum … est ut, resoluto ricinio (resolutori cinium éd.) Phy‑e, virtutum scilicet discretionis, semper habeat secum…
philologos sive philologus, ‑i m. FEW viii381. amateur du discours et de la raison (
Papias* f. 174va : ‑os, amator rationis.
Voc. Brux. f. 106va : ‑s, rationis amator
) : Freculph. chron. ii 2, 14 p. 528, 16 : quod (sc. liber) usque hodie perseverans apud ‑os ingenii eius (sc. Aristidis) indicium est.
Adam Parvipont. utens. p. 137 : a quibusdam ‑is, qui sola verba iactant, non opera.
philomachia, ‑e f. v. psychomachia.
philomela sive filomela et philomena sive filomena, ‑e f. forme phylomena : Galter. Castil. Alex. x 362. oiseau au chant mélodieux, rossignol
1 en général (Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 29 : nomina avium … lucinia vel ‑na, nightegale.
Angl. Sax. vocabul. I p. 63 : ‑la, nihtegale.
Papias : ‑na, avis luscinia interpretatur amans vel canens dulce, eo quod dulciter canat ; soror fuit Prognes
) : Paul. Alb. carm. 1, 1 p. 126 : vox, f‑la, tua metrorum carmina vincit.
Abbo Sangerm. bell. Paris. ii 387 p. 94 : his quia sat silve resonant f‑la quiescat.
Galter. Castil. Alex. x 362 : venturi prescia luctus / vocis amorigere cytharam phylomena (v. lect. ‑la) repressit.
Dan. Beccl. Urb. Magn. 2211 p. 73 : esse queunt in ea (sc. aula) … pica, monedula grusque, ciconia cum ‑na.
Nigel. Wirek. epigr. 5, 26 : has (sc. opes) ‑na cupit hasque columba capit.
Petr. Ebul. lib. August. 18, 492 : sic ait : « in densis latitans ‑na rubetis / non timet adverso mitis ab ungue capi ».
Guido Basoch. epist. 23 p. 99, 18 : concrepat hinc merula, turdus, simul et f‑na, / hinc ormella placens voce, colore decens.
et passim.
2 en réf. à l’histoire de Philomèle et Procné (cf. Ov. met. 6, 668-670) : Arnulf. Aurel. Ovid. metamorph. vi 18 p. 218 : in ‑nam et in hirundinem pocius quam in alias (sc. mutate dicte sunt), quia ille aves pectora habent rubore notata, quod est signum cedis antique.
Bernard. Silv. cosm. i 3, 461 p. 116 : deque suis ‑na malis, que vere querelam / integrat, et pectus sanguine tincta soror.
Bernard. Traiect. Theodol. iii 902 p. 111 : soror … facta est ‑na, quia de eius erumna facta est cantilena.
3 en insistant sur la douceur de son chant :
Hugo Primas carm. 16, 129 : tu … cantabis dulcius sirene, / dulcius Orpheo seu cigno sene, / delectabilius voce ‑ne.
Bernard. Silv. Mart. Cap. 3, 148 : quid … lucinias, quid olores, quid ‑nam, quid alias canoras animantes ad hec sue garrulitatis pulsat lenimina ?
Rob. Bellafag. cervis. I 24 p. 33 : hanc febris speciem non mitigat ars aliena, / nec citharista sono nec garritu ‑na.
Alan. Ins. planct. nat. ii 188 p. 816 : illic ‑na (v. lect. ‑la), sue deflorationis querelam reintegrans, armonica tympanizans dulcedine, parvitatis dedecus excusabat.
Carm. Bur. 59, 2, 7 : dum garritus merule / dulciter alludit / ‑na carmine / dulcia concludit.
ou sur son caractère plaintif :
Henr. Arist. transl. Plat. Phedo 85a p. 43, 23 : nullus avis cantat dum esuriat vel rigeat sive qua alia molestia infestatur, neque ipsa seu ‑na (gr. αηδών) sive yrundo vel epops, que dicunt propter tristiciam lamentancia cantare.
Matth. Vindoc. ars vers. i 111, 119 p. 123 : vociferans ‘occide’, dolens ‑na querelat / et sua iocundo dampna dolore canit.
4
au fig., à propos d’un être humain :
Petr. Damian. epist. 77 t. 2 p. 386, 2 (c. 1060) : egregium f‑lam Domini Corbulonem.
5 (par erreur étym.) amour partagé (?) :
Papias* f. 174va : ‑na amor divisus interpretatur.
philomelaicus, ‑a, ‑um [philomela] sur le rossignol (en parlant d’un poème) :
Paul. Alb. carm. 1 tit. : incipiunt versi : Carmen ‑um.
philomelinus, ‑a, ‑um [philomela] de rossignol (en parlant de la voix) :
Trop. Guelf. 30 p. 62 : dic fibra ‑a : « Spiritui sancto decet gloria ».
Corp. trop. III p. 119 : iam ‑is (v. lect. philomeninis, phylomolinis, pylomelinis) promat fibris chorus instans.
Petr. Damian. carm. A 61, 1 p. 64 : qui (sc. cantores) ‑is depromitis organa fibris, / intima vox cordis modulis bene concinat oris
(cf. id. epist. 132 t. 3 p. 452, 18 [a. 1065-71]).
philomena, ‑e f. v. philomela.
philomeninus, ‑a, ‑um v. philomelinus.
philomeno 1. [philomena] chanter, produire des sons mélodieux (comme ceux d’un rossignol) :
Laur. Dun. dial. i 71 : quid dulce canam ? quisnam ‑et ?
Dan. Beccl. Urb. Magn. 359 p. 14 : non ibi fert fructus arbor, nec avis ‑at.
Henr. Septim. elegia 511 : hec (sc. Musa) abacum monstrat, alia ‑at.
Alan. Ins. planct. nat. xvii 13 : et lira, que semper cantu ‑at ameno.
au fig., avec acc. : Dan. Beccl. Urb. Magn. 400 p. 15 : si fortuna tibi plenos ‑et honores.
philonium, ‑i n.
(méd.) électuaire de Philon :
Voc. Brux. f. 106vb : ‑m est pulvis medicinalis ex multis confectus
(cf. Ser. med. 392).
philontrophum, ‑i n. v. philanthrophium.
philopes, ‑dis m. ou f. (cf. André, Lex. bot. p. 247). ici forme piolopes.
(bot.) marrube, ballotte :
Gloss. medic. p. 57, 13 : piolopes, herba que a Grecis prasios, a Latinis marrubium dicitur
(cf. Papias* f. 175va. Voc. Brux. f. 106vb). ib. p. 64, 11 : prasios, herba a Grecis dicitur, alii eupordion, alii piolopes.
philophizans, ‑tis m. v. philosophizans.
philophus, ‑i m. v. philosophus.
philopompus, ‑i m. [φιλόπομπος] formes : philipompus : Osbern. deriv. p582. philoponpus : Voc. Brux. f. 106va. phylipompus : Osbern. deriv. p168.
(péj.) celui qui aime la vaine gloire (
Voc. Brux. f. 106va : ‑npus, amator inanis glorie.
Osbern. deriv. p168 : phyli‑s, amator iactantie
[cf. ib. p582]) : Gerard. Silv. vita Adalh. p. 348 : non efficitur ‑s, non ut plures adsolent, pompolentus.
en opp. avec philosophus : Rather. conf. 1486 : vaniloquos imitamini magis philosophos et sequimini ‑os.
id. prel. 4, 262 : dum magis ‑i quam veri philosophi, licet habitum pretendas, morem secteris.
Arnulf. Mon. del. cleri 431 p. 230 : gloriolam cultus ‑o prestat honores.
Fulch. hist. Hier. i 5 p. 151 : cur temere ‑s invadere presumpsit sceptrum imperii Dei ?
v. philocompus.
philoponpus, ‑i m. v. philopompus.
philos sive filo(s) indécl. m. [φίλος] (surtout dans des explications étym.)
1 ami :
Papias : ‑s grece amicus, unde derivatur filius…, componitur philosophus.
2 amour :
Hugo S. Vict. didasc. ii 1 p. 23 : ‑s … grece, amor dicitur latine, sophia, sapientia, et inde philosophia tracta est, id est amor sapientie.
ib. iii 17 p. 68 : unde pulchre iuvenes propter robur a fronte lecticam tenere dicuntur, videlicet ‑s et kophos – id est amor et labor.
3 celui qui aime, amateur :
Gloss. Augiens. alph. 628 p. 167 : f‑o, amator ; filosophus, amator sapientie.
philosarcus, ‑a, ‑um qui tient à la chair, attaché à la chair :
Rob. Angl. (?) transl. Eucl. p. 277, 395 : quid mirum, si locus hic et consimiles ex difficultate ‑os abigat
(cf. Hier. c. Ioh. 25) ?
philosofia, ‑e f. v. philosophia.
philosofor 1. v. philosophor.
philosofollus, ‑i m. v. philosopholus.
philosofus, ‑i m. v. philosophus.
philosomatos, ‑i m. [φιλοσώματος] celui qui aime son corps, sa personne :
Henr. Arist. transl. Plat. Phedo p. 19, 15 : nullo modo erat philosophus, sed quidam ‑s.
philosopha, ‑e f. v. s.v. philosophus III.
philosophalis, ‑e [philosophia] (cf. E. Portalupi, ‘Philosophia’ e lemmi affini nel ‘Thesaurus Formarum’, Mélanges Tombeur, n. 22). de sage, de savant :
Urso glosul. 85 p. 119, 22 : ‑i ratione per animam imperantem ad hoc ostendendum sibi consulitur, ubi ne amplius defatigetur rem sensu cognoscere, quam vel ad modicum comprehendere nulla ratione valebat.
en part., dans l’expr. ‑s eloquentia : Hugo S. Vict. misc. 143 col. 863D : quinque sunt torrentes : crudelitatis et malitie … ; ‑is eloquentie … ; passionis et angustie
(cf. ib. 151 col. 864D). Bernard. sent. ii 101 p. 43, 17 : quattuor virgines sunt quas in coniugium sociare debemus : eloquentia ‑is (v. lect. ‑ialis), que est Zelpha ancilla Iacob.
philosophans, ‑tis v. s.v. philosophor.
philosophaticus, ‑a, ‑um [philosophia]
(péj.) se voulant savant, emphatique :
Vita Mathild. I prol. p. 109, 5 : dum plerique mortalium … vitas clarorum sapienter populares propagando ad aures ‑o fabulose illustrarent stilo virorum.
philosophema, ‑tis n. v. philosophima.
philosophia, ‑e f. (cf. E. Portalupi, ‘Philosophia’ e lemmi affini nel ‘Thesaurus Formarum’, Mélanges Tombeur, n. 53) formes : filosofia : Guido Basoch. epist. 5 p. 18, 28 p. 118 et passim. Annal. Gemmet. p. 67. filosopia : Hugo Bonon. rat. dict. 12 p. 89. philosofia : Sedul. collect. 9, 24 p. 38. ib. 81, 16 p. 361. philosophya : Ioh. S. Mar. vera pax 33 p. 166, 15. phylosofia : Radbert. Matth. v 2130 p. 529. phylosophia : Vita Alcuini p. 186, 30. Chron. Vedast. 13 p. 679. Hugo Flav. chron. ii, 23 p. 397, 23. Herb. Los. epist. p. 2. Garland. dialect. 4 p. 102, 17 et passim. phylosophya : Vita Landel. II p. 443, 19. Liutpr. antap. 5, 23 p. 137, 503. Bruno Querf. Adalb. B 27 p. 609, 25 (a. 1008). Ord. Vit. hist. i 23 t. 1 p. 151, 6. Theod. Carnot. eptat. p. 90.
Plan
I définitions médiévales :
A comme amor et studium sapientie
B comme connaissance, savoir :
1
en général, universel
2 en part., cognicio hominis
C comme meditatio mortis
II connaissance (savoir et sagesse) :
III spéc. :
A savoir païen ou profane
B connaissance (chrétienne) du sacré :
1 distinguée du savoir païen
2 dans une distinction entre les registres profane et sacré
3 valeur précisée par un adj. (ou un compl.)
4 en parlant de la vie monastique ou canoniale
IV dans le système des disciplines scolaires, savoir, science :
A notion recouvrant plusieurs disciplines
B notion subdivisée :
1 en deux éléments
2 en trois éléments
3 en quatre éléments
4 spéc.
C dans un titre d’ouvrage
V comme personnification
I définitions médiévales
A comme amor et studium sapientie : Abbo Flor. comm. calc. Vict. p. 199, 10 : amor sapientie, que a Grecis ‑a dicitur.
Garland. dialect. 4 p. 102, 17 : nominis … interpretatio est sicut ‘amor sapientie’, per quod declaratur nobis quid ‘phy‑a’ sit.
Tract. de phil. p. 181 : ‑a aliter describitur secundum nominis ethimologiam, aliter secundum rei essentiam ; secundum nominis ethimologiam sic ‑a est amor sapientie… ; secundum essentiam rei sic ‑a est eorum que videntur esse et que sunt, et immutabilem sui sortiuntur substantiam certa rationis comprehensio.
Hugo S. Vict. epit. Dind. 1 p. 189, 60 : quid est ‑a ? Studium querende sapientie, et diligens investigatio veri
(cf. id. didasc. i 2 p. 6). Theod. Carnot. comm. Boet. Trin. 2, 2 p. 68 : ‑a … est studium sapientie…, sapientia vero est comprehensio veritatis eorum que sunt, i. inmutabilium.
et passim.
B comme connaissance, savoir
1
en général, universel :
Bernard. Traiect. Theodol. introd. 231 p. 67 : ‑a … est divinarum et humanarum rerum cognitio, bene vivendi coniuncta studio
(cf. Guill. Donek. aphor. 5, 16 p. 35). Abelard. gloss. Porphyr. p. 1, 5 : ‑am…, non quamlibet scientiam Boethius appellat, sed que in maximis rebus consistit.
Hugo S. Vict. diff. 127 : est ‑a disciplina omnium rerum divinarum atque humanarum rationes probabiliter investigans.
Guill. S. Theod. epist. Rom. p. 21, 571 : ‑a, que rerum humanarum ac divinarum scientia est.
et passim.
2 en part., cognicio hominis : Gerard. Crem. transl. Isaac Israeli defin. p. 306 : ‑a est cognicio hominis sui ipsius.
C comme meditatio mortis : Hugo S. Vict. diff. 127 : ‑a … est meditatio mortis.
Guill. Donek. aphor. 5, 17 p. 35 : ‑a est mortis meditatio, que christianis competit qui seculi ambitione calcata in sancta conversatione desiderio vite future degunt.
II connaissance (savoir et sagesse) :
Gesta abb. Fontan. xiii 1 p. 146, 2 : Ansigisus vir gloriosus ac tranquillus, omnique scientia divine scilicet atque humane ‑e sufficienter instructus.
Sedul. collect. 81, 16 p. 361 : o vite ‑fia dux.
Abbo Flor. epist. 10 col. 433B : nam ‑a in his exercet suam operam etiam que non sunt, ut nihil nature, nihil moralitatis eam effugiat de quibus subtiliter investigat.
id. Eadm. pref. col. 508B : quasi ad interiorem anime ‑am me contuli.
Gerbert. epist. 123 p. 296 (a. 988) : quia inter graves estus curarum sola ‑a quasi quoddam remedium esse potest, ubicumque partes eius inperfectas habemus, industria suppleat vestra.
Garner. Rotomag. Franbald. 33 p. 261 : ‑a suis mortem premonstrat alumnis, / spernet cuncta monet, seque negare iubet.
Mirac. Wulfr. III p. 366 : vir industrius et in omni divina atque humana ‑a inter Francos nulli inferior.
Bald. Burg. Hugon. p. 251, 17 : domnus presul una cum sancta plebe sedit per triduum, lectis de ea primoribus in omni ‑a dogmatum et perspicatioribus.
Ioh. Sarisb. epist. 185 p. 224 (a. 1166) : res enim querit, curat et assequitur veritas ‑e, non verba
(cf. id. metal. i 6 p. 23, 35). Guido Basoch. epist. 5 p. 18 : non bene conveniunt nec in una sede morantur ociositas et f‑fia ; ista enim mortis, hec vite genitrix.
III spéc.
A savoir païen ou profane :
Acta pont. Cenom. p. 15 (IX s.) : dilectores ‑e.
Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 25 p. 249, 34 : exponentes non infirmari ab his qui per ‑am et inanem seductionem imperfectam fidem concutiunt.
Spec. virg. 11, 156 p. 317 : fundamentum et fontem divine sapientie non movet aut inquinat vanitas et error mundane ‑e.
Guill. S. Theod. sacr. alt. col. 349D : contra omnem secularis ‑e rationem et intellectum mutata panis substantia in aliam substantiam.
B connaissance (chrétienne) du sacré
1 distinguée du savoir païen :
Freculph. chron. i 1, 11 p. 457, 8 : Philo … qui non solum in nostra, verum et in Grecorum ‑a primus inter primos habebatur.
Abelard. dial. 2596 p. 138 : placet utique ista de summo bono sententia, que nec ‑e nostre est ignota.
Ioh. Sarisb. epist. 192 p. 264 (a. 1166-67) : hec est prudentia carnis … et quam parens altrix virtutum et officiorum moderatrix ‑a, non modo fidelium sed etiam gentilium, verissimis … rationibus dampnat.
2 dans une distinction entre les registres profane et sacré :
Bernard. serm. de div. 7, 1 p. 108, 6 : considera quantum superexcedat Pauli ‑a ‑am sapientium mundi huius, que nimirum stultitia est apud Deum.
Ioh. Wigorn. chron. 668 t. 2 p. 118, 3 : monachus Theodorus, … seculari et ecclesiastica ‑a preditus, grece et latine sufficienter instructus.
3 dont la valeur est précisée par un adj. (ou un compl.) :
Abbo Flor. apol. col. 461B : desiderat anima mea laboriosum spiritalis ‑e otium.
Vita Maurini p. 379 : omnem sancte ‑e ab eodem disciplinam edoctus.
Gerard. Mores. delib. p. 278 : erubesce ad ‑am piscatoris.
dans les expr. : celestis ‑a : Gerard. Mores. delib. p. 296 : (Christus) docuit nos scire celestem ‑am.
Petr. Cell. epist. 169 p. 654 (a. 1163-64) : gymnasium est celestis ‑e solitudo.
christiana (ou christianorum) ‑a (cf. J. Leclercq, Pour l’histoire de l’expression ‘philosophie chrétienne’ dans Mélanges de science religieuse 9 [1952] p. 221-226) : Alcuin. Rich. p. 369, 34 : diadema christiane ‑e.
Freculph. chron. ii 4, 18 p. 647, 2 : eruditis in christiana ‑a viris.
Cartul. hosp. Hier. Egid. 328, 2 p. 273 (a. 1149) : cum precipue ‑a christianorum sit cogitacio mortis.
divina ‑a : Freculph. chron. ii 4, 18 p. 648, 1 : ad divinam sunt conversi ‑am.
Ioh. Scot. divis. nat. ii 1290 p. 56 : neminem peritorum divine ‑e de hoc dubitare estimarim.
Regino chron. a. 350-363 p. 17 : Augustinus episcopus eximius doctor in Ipponensi ecclesia divinam ‑am docmatizat.
Folc. gesta Bertin. 1, 19 p. 392, 9 : semotus ab mundana perturbatione, tota mente insisteret divine ‑e.
Adam Brem. gesta pref. p. 2, 17 : decurso mundane prudentie stadio ad studium divine ‑e … ascendisti.
Bruno Carthus. epist. 1, 10 p. 74 (a. 1096-1101) : quod quam pulchrum, quam sit utile … in schola eius sub disciplina Spiritus Sancti manere, divinamque addiscere ‑am, que sola dat beatitudinem veram, quis non videat ?
evangelica (ou evangelii) ‑a : Gerard. Mores. delib. p. 147 : talis siquidem evangelii ‑a est, ut plebeios et rusticos concite faciat oratores.
Ioh. S. Mar. vera pax 33 p. 166, 15 : quos (sc. discipulos) verbis et operibus evangelice ‑ye sue instituit (sc. Christus) documento.
vera ‑a : Vita Alcuini p. 186, 30 : cum vera et viva proficere phy‑a.
Ioh. Scot. pred. 1, 1, 17-18 p. 5 : conficitur inde veram esse ‑am veram religionem, conversimque veram religionem veram ‑am.
Prud. pred. col. 1021A : veram ‑am veram esse religionem veraciter astruis, sed inveniendam disciplinarum secularium eruditione fallaciter affirmas.
Vita Landel. II p. 443, 19 : velut avidissimus vere phy‑ye amator contemplationi celestium vacaret.
Ps. Odo Clun. epit. Iob col. 123A : beatus … Iob qui vere ‑e regulam tenuit.
Vita Conw. I 3 p. 229, 10 : mundi gloriam fugiens, et vere ‑e dare operam gliscens, … locum Rothonum nuncupatum petiit.
Guill. S. Theod. contempl. 25 : veritas … tua vel vita ad quam itur … meram et veram et simplicem describit formam divine et vere ‑e.
Dan. Morl. philos. 1, 50 p. 221 : unde et vera ‑a tandem intellexit inferiorem mundum superiori necessitate quadam ligatum.
4 en parlant de la vie monastique ou canoniale :
Adalg. adm. col. 921B : cum de domo patris ad ‑am conversationis exiret.
Ratramn. Grec. col. 305A : quam excellenti conversationis ‑a sese gerebant.
Vita Amant. Engol. 24 p. 355, 12 : inductus a magno Eparchio in ‑am anachoretice vite.
Bruno Querf. Adalb. B 27 p. 609, 25 (a. 1008) : sanctus iste phy‑ya Benedicti patris nutritus erat.
Petr. Damian. epist. 111 t. 3 p. 248, 1 (a. 1064) : illic enim velut in celestis Athene gymnasio sacrarum scripturarum erudiuntur eloquiis, illic vere ‑e sollerter incubant studiis, seseque sub regularibus exercent cottidie disciplinis.
IV dans le système des disciplines scolaires, savoir, science (cf. J.A. Weisheipl, Classification of the Sciences in Mediaeval Thought dans Med. Studies 27 [1965] p. 54-90. O. Weijers, L’appellation des disciplines dans les classifications des sciences aux XIIᵉet XIIIᵉ siècles dans ALMA 46-47 [1988] p. 39-64. G. Dahan, Les classifications du savoir aux XIIᵉ et XIIIᵉ siècles dans L’enseignement philosophique 4 [1990] p. 5-27. Éléments philosophiques dans l’Elementarium de Papias dans H.J. Westra, From Athens to Chartres… Studies in Honor of Edouard Jeauneau, Leiden, 1992 p. 225-245).
A notion recouvrant plusieurs disciplines :
Dungal. sol. ecl. p. 571, 34 : secutus Aegyptios omnium ‑e disciplinarum parentes.
Ioh. Scot. pred. 1, 1, 6 p. 5 : cum omnis pie perfecteque doctrine modus … in ea disciplina que a Grecis ‑a solet vocari sit constitutus, de eius divisionibus seu partitionibus quedam breviter disserere necessarium diximus.
Vita Samson. Dol. II p. 468 : in omni ‑e genere ac metrica et rethorice disciplinis doctus erat.
Hrotsv. Pafn. 1, 7 p. 220, 19 : quid est musica ? disciplina una de ‑e quadruvio.
ib. p. 221, 1 : cur quadruvium ? quia sicut a quadruvio semite, ita ab uno ‑e principio harum disciplinarum prodeunt progressiones recte.
Richer. hist. iii 60 p. 201, 24 : quoniam ‑e partes aliquot breviter attigisti.
ib. iii 61 p. 202, 16 : alioquin philologia ‑e genus conceditur.
Hugo S. Vict. diff. 127 : ‑a est ars artium et disciplina disciplinarum, id est ad quam omnes artes et discipline spectant.
id. didasc. vi 15 p. 132, 14 : magica in ‑am non recipitur, sed est extrinsecus falsa professione, omnis iniquitatis et malitie magistra.
Petr. Helias summa p. 964, 44 : sicut enim sepe diximus, ut testatur ‑a, omne nomen datum est ex forma.
Guido Basoch. epist. 28 p. 118, 22 : metaphisica est illa prima et precipua filiarum f‑fie, que licet sit ordine doctrine posterior, superior est dignitate.
B notion subdivisée
1 en deux éléments :
Richer. hist. iii 60 p. 202, 2 : est enim ‑a genus, cuius species sunt practice et theoretice
(cf. Boeth. in Porph. comm. pr. 1, 3 p. 8).
2 en trois éléments (
Abbo Flor. comm. calc. Vict. p. 199 : amor sapientie, que a Grecis ‑a dicitur, tripertitus sua qualitate habetur.
Gerbert. epist. 186 p. 480 (a. 997) : Girberto dominorum peritissimo atque tribus ‑e partibus laureato
) : Christ. Stabul. in Matth. col. 1266B : tria genera ‑e apud omnes sapientes fuerunt…, videlicet physica, ethica, logica, hoc est naturalis, moralis, rationalis.
Remig. Sedul. p. 321, 9 : tres sunt species ‑e quas hic tangit : per mare intelligitur ethica i. immortalis, que de moribus hominum disputat ; per terram physica, que de rerum omnium natura tractat ; per astra logica i. rationabilis, que de divinis rebus narrat.
Bernard. Traiect. Theodol. introd. 237 p. 68 : unde et ‑a amor sapientie ; cuius sunt tres species, phisica, id est naturalis…, loica (sic), id est sermocinalis…, ethica, id est moralis.
Theod. Carnot. lect. Boet. Trin. prol. 3 p. 125 : sunt … tres partes ‑e : ethica, que est de moribus et actionibus ; speculativa, que est de causis rerum et naturis ; rationalis, que consistit in rationibus et docet ratiocinari, quia docet diffinire, dividere, colligere.
Walth. Dan. sent. p. 296, 4 : tres sunt panes, … qui tres ‑e partes imitari videntur : logicam videlicet, phisicam, ethicam, id est rationalem, naturalem, moralem.
et passim.
3 en quatre éléments :
Tract. de phil. p. 189 : dicimus ‑am in quatuor partibus consummari : in phisicam, que genuina sive naturalis appellatur ; ethica, que moralis ; theorica, que rationalis ; et theologia, cuius vocabulum ob dignitatem grece lingue et eorum de quibus agit immutatum permansit.
Hugo S. Vict. didasc. vi 14 p. 131, 29 : in his quatuor partibus ‑e talis ordo in doctrina servari debet, ut prima ponatur logica, secunda ethica, tertia theorica, quarta mechanica.
4 spéc.
a activa ‑a (pour practica ‑a) : Ioh. Scot. comm. Ioh. i 32 p. 184, 48 : activa … ‑a est que circa naturalium virtutum adunationes et discretiones versatur.
Bernard. Silv. Mart. Cap. 6, 26 : ad activam ‑am primo accedendum est, ideo quia comprehensibilius est corporeum incorporeo.

b armonica ‑a (pour musica) : Aurel. mus. pref. p. 53, 3 : quoniam ingenuino ingenio prepollentem et artificiali cluentem pre ceteris vosmet solum agnovi in armonica ‑a.

c moralis ‑a (pour ethica ou practica ‑a) : Gerbert. epist. 187 p. 486 (a. 997) : nisi moralis ‑e gravitatem amplecteremini, non ita verbis vestris custos omnium virtutum impressa esset humilitas.
Abelard. dial. 20 p. 41 : ad moralem tandem me contuli ‑am, que omnium finis est disciplinarum, et propter quam cetera omnia prelibanda iudicavi.

d ‑a prima (pour metaphysica, theologia, divina scientia) : Gerard. Crem. transl. Algaz. metaph. p. 2, 32 : scientia … speculativa dividitur in tria, quorum primum dicitur sciencia divina et ‑a prima.
Dom. Gundiss. div. philos. p. 130 : artes … que sunt communes in subiecto ‑e prime sunt tres, scilicet ‑a prima et thopica et sophistica ; set ‑a prima differt a thopica in subiecto et in principio speculacionis et in fine speculacionis.

e ‑a speculativa (pour theorica ‑a) : Theod. Carnot. lect. Boet. Trin. 2, 17 p. 159 : speculativa dicitur que ducit ad scientiam, non ad operationem ; nam ‑a alia est speculativa que ducit ad scientiam, alia practica i. activa que ad actionem vel ad operationem.

f theoretica ou theorica ‑a (pour speculativa ‑a) : Richer. hist. iii 59 p. 201, 10 : divisio theoretice ‑e in species.
Hugo S. Vict. epit. Dind. 2 p. 196, 225 : theorica…, quam tertiam in ‑a constituimus, verum scrutatur … tribus his gradibus contemplationis ‑a conscendente et complectante omnia.
C dans un titre d’ouvrage :
Guill. S. Theod. Guill. Conch. 1 p. 382, 8 : post theologiam Petri Abelardi, Guillelmus de Conchis affert novam ‑am, confirmans et multiplicans quecumque ille dixit.
ib. p. 383, 16 : venit enim nuper ad nos frater quidam fugiens de seculo et Deum querens, inter ceteros libros quos habebat unum deferens hominis illius, cuius titulus erat ‘Summa ‑e’.
Annal. Gemmet. p. 67 : liber Claudii poete, cum f‑fia Hildeberti Turonensis archiepiscopi de anima.
V comme personnification :
Carm. Hibern. exul. 8 p. 402 : verba ‑e ad suos sectatores.
Radbert. Matth. v 2130 p. 529 : quidam de Phy‑fia dicit sub specie mulieris quod habuerit vestes subtili artificio et indissolubili materia perfectas, quas ipsa suis manibus texuerat
(cf. Boeth. cons. 1, 1, 3). Bovo Min. in Boeth. p. 384 : ipsam vero ‑am respondentem docentemque introducit (sc. Boethius).
Matth. Vindoc. ars vers. 2, 4 p. 133 : ‑a, ministrarum suarum stipata collegio.
Ioh. Sarisb. metal. iv 29 p. 166, 28 : unde tres sorores filias Fronesis fabulosa gentium finxit antiquitas, Philologiam, ‑am et Philocaliam.
[philosophiacus, ‑a, ‑um fautif pour philosophia cum : Aurel. mus. 8 p. 42 : contubernium ‑um (sic éd. Gerbert ; philosophia cum éd. Gushee p. 82, 42) Latinorum.
]
philosophialis, ‑e v. philosophalis.
philosophica, ‑e f. v. s.v. philosophicus II.
philosophice adv. [philosophicus] en sage, en savant, avec des arguments de philosophe (
Osbern. deriv. S lxvii 12 : sophus componitur philosophus … unde … ‑e adverbium
) : Libell. Baw. et Car. 12 p. 130, 13 : dum quidam Grecus Methodius nomine noviter inventis Sclavinis litteris linguam Latinam … ‑e superducens vilescere fecit.
Guill. Donek. aphor. 1, 17 p. 17 : quatinus qualitatem loquendi et tacendi vel aliquid ‑e agendi imperitis insinuarent.
Guill. Conch. dragm. i 1, 6, 55 : sed quoniam omnis scientia vel est de rebus vel de sermonibus, res vero vel est substantia vel accidens, ad presens de substantiis tractabimus, quod ‑e faciemus
(cf. ib. i 1, 6, 58 et 7, 72). Abelard. hist. calam. p. 76 : ipse illas exhortationis ‑e rationes tali fine concludens.
Theod. Carnot. comm. Boet. Trin. 2, 23 p. 75 : cum duo sint genera argumentandi ‑e ; per resolutionem invenitur materia, per compositionem vero deus et forma.
Alex. Neck. nat. rer. ii 49 p. 160, 2 : si tamen ‑e loqui volueris, non magis sunt (antipodes) sub pedibus nostris quam nos sub pedibus eorum.
en opp. à physice : Guill. S. Theod. Guill. Conch. 8 p. 389, 280 : creationem primi hominis ‑e seu magis physice describens.
Lamb. Ard. hist. Ghisn. 81 p. 598, 31 : Solinum … de naturis rerum non minus phisice quam ‑e proloquentem.
par rapport à la doctrine chrétienne :
Petr. Alf. dial. col. 608C : hactenus de explanatione Trinitatis satis ‑e tractasti
(cf. ib. col. 608C). Bruno Sign. tract. (PL 164) col. 404C : Berengarius quidem exstitit, qui de corpore et sanguine Christi ‑e disputando ad impossibilia nos ducebat
(cf. ib. [PL 165] col. 953A). Guill. S. Theod. adv. Abelard. col. 321C : Petrus hic Abelardus … de his que ad Deum pertinent non tam catholice quam ‑e tractavit.
Absal. serm. col. 265A : forte si queratur a te quid sis, ‑e respondebis animal mortale rationale.
philosophicum, ‑i n. v. s.v. philosophicus III.
philosophicus, ‑a, ‑um formes : filosoficus : Laur. Cas. divis. p. 79, 9. phylosophicus : Liutpr. homil. 17, 267 p. 160. Fulb. epist. 1 p. 2 (a. 1004). Abelard. dial. 33 p. 42. Ord. Vit. hist. iv 7 t. 2 p. 258, 30. pilosophicus : Hist. Lanth. prol. 1 p. 126.
Plan
I adj. :
A qui relève de la philosophia comme connaissance et sagesse :
1 à propos d’une personne
2 avec un subst. désignant une réalité abstraite
B qui relève de la philosophia comme ensemble de disciplines profanes et/ou scolaires :
1 en général
2 dans la distinction entre connaissance sacrée et savoir profane
3 distingué de la poésie et de l’étude des lettres
4 spéc., en réf. aux philosophes païens
5 en part., dans les expr.
II subst. philosophica, ‑e f. connaissance, savoir
III subst. philosophicum sive filosophicum, ‑i n. citation (d’un philosophe), aphorisme
I adj.
A qui relève de la philosophia comme connaissance et sagesse
1 à propos d’une personne :
Flor. Lugd. Ioh. Scot. defin. col. 230A : ut ab eo, tanquam viro eruditissimo et ‑o, liberalium disciplinarum discant scientiam.
Petr. Vener. epist. 115 p. 304 : pro logica evangelium, pro phisica apostolum, pro Platone Christum … tota iam et vere ‑a mulier elegisti.
2 avec un subst. désignant une réalité abstraite : Laur. Cas. divis. p. 79, 9 : celerrimo cursu mentis adire concupivi f‑ficam edem.
Vita Theod. Andag. p. 42 : cum … his virtutum gradibus ad vere ‑e sapientie arcem venerabilis illum videret conscendere.
Guill. Donek. aphor. 14, 5 p. 58 : mors ‑a est carnalis desiderii et omnium viciorum mortificatio.
Ord. Vit. hist. iv 7 t. 2 p. 258, 30 : pictavinus autem dictus est, quia Pictavis fonte phy‑o ubertim imbutus est.
Anon. quinque digres. cogit. p. 314 : quoniam, sicut asserit ‑a veritas, anima virtuali defertur vehiculo.
Guill. S. Theod. adv. Abelard. col. 271A : Plato rationabili cautela et ‑a prudentia, mundum appellans omnem omnino creaturam, omnium que in mundo facta sunt breviter reddit rationem.
Andr. Capell. amor. ii, 7, 9, 21 p. 258 : cui eadem domina ‑a consideratione respondit.
Guido Basoch. epist. 19 p. 70, 23 : in his me positum … pagina vestre dileccionis invenit, et adhuc undantes lacrimis oculos ‑a consolacione siccavit.
spéc., pour parler d’une sagesse liée au retrait du monde :
Freculph. chron. ii 2, 23 p. 553, 180 : (Narcissus episcopus) secretam ac ‑am vitam semper habere desiderans, subterfugit ecclesie multitudinem.
Adam Brem. gesta 3, 55 p. 199, 26 : iudicantes nimirum ad hoc ‑um solitarie vite ocium a tempestate seculi et tumultu palatii quasi ad … requiem beatitudinis veniendum.
Guibert. Nov. laud. Mar. col. 548A : si ‑e mentis est in mediis frequentiis solitudinem sibi facere.
Otto Fris. chron. iv 10 p. 196, 25 : Basilius vero et Gregorius, ex ‑a et heremetica vita ad culmen sacerdocii assumpti.
B qui relève de la philosophia comme ensemble de disciplines profanes et/ou scolaires
1 en général : Freculph. chron. ii 5, 1 p. 673, 21 : Ioannes presbyter de Antiochia, vir mirabilis vite conversationis et in disciplinis ‑is precipue eruditus.
Anast. chron. p. 76 : Anatolius Laodicenus episcopus ‑is studiis decorus agnoscitur.
Bovo Min. in Boeth. 1, 38 p. 100 : nihil tibi nocere credo hec pauca de ‑is legere dogmatibus.
Cartul. Sithiens. I p. 74 (a. 962) : ‑am mundane sapientie disputationem.
Liutpr. homil. 17, 267 p. 160 : quia est, o hebree, unde ludam, unde exultem, phy‑um volo dilema (sic) proferre.
Vita Aviti Sarlat. p. 361 : iam triumpho ‑e palestre nobiliter potitus.
Petr. Damian. serm. 6, 273 p. 41 : has nimirum divitias beatus Eleuchadius concupivit, cum de cathedra se ‑e doctrine deposuit…, cum de magisterii principatu Christi se discipulatui humiliter subdidit.
Abelard. dial. 33 p. 42 : te … nec phy‑arum rationum nec utriusque legis munimenta latere novimus.
Hugo S. Vict. didasc. iii 4 p. 55 : (septem liberales artes) sine quibus nihil solet aut potest ‑a disciplina explicare et definire.
Bernard. Silv. Mart. Cap. 3, 1012 : est … quasi quoddam speculum liber ‑us, in quo omnium vultus pene disciplinarum redundant.
Galter. Castil. carm. II 3, 11, 3 p. 42 : (mathematica) que singula trutinans lance ‑a / de naturis disputat et de rerum fabrica.
Petr. Cantor sacram. iii 2 p. 490 : omnis ‑a auctoritas dicit quod accidentalis differentia facit alteratum, substantialis differentia facit aliud.
2 dans la distinction entre connaissance sacrée et savoir profane :
Acta pont. Cenom. p. 14 (IX s.) : quesivi veriorem ‑is artium disciplinis doctrinam.
Anselm. Laud. Matth. col. 1375A : fides … nostra vilior omnibus doctrinis ‑is videtur.
Guigo I medit. 203 : voluptas … ‑a, nosse creaturam ; angelica vero, nosse et amare Deum.
Abelard. hist. calam. p. 76, 473 : quis … sacris vel ‑is meditationibus intentus pueriles vagitus … sustinere poterit ?
id. theol. 2, 44 : cum tanta, ut dictum est, evangelice ac ‑e doctrine concordia patet.
Petr. Lomb. sent. 3, 22, 1 p. 136 : ille … argutie in creaturis locum habent, sed fidei sacramentum a ‑is argumentis est liberum.
Petr. Cell. disc. claustr. 8, 51 p. 178 : si fidei coagulum intervenisset, claustralis et ‑a disciplina mutuis sese brachiis amplexarentur.
id Ruth 2, 1344 p. 120 : non desistas studere virtutibus animi, que sunt puelle mee, … ad domum eternitatis pertinentes, si castitatem naturalem heretica prostitutione vel ‑a superstitione non maculaverint.
Ioh. Sarisb. epist. 194, p. 268 (a. 1166-67) : nec orator illis cudendis defuit aut condendis qui, quod ratio ‑a et christiane religionis professio suggerebat, efficacissime persuasit.
en part., en opp. à divinus : Freculph. chron. ii 3, 4 p. 563, 4 : et in divinis et in ‑is studiis.
Radbert. fid. 1, 1, 89 p. 5 : querenda huius (sc. fidei) diffinitio non ‑a inquam et humana, sed divina.
Rup. Altm. col. 869D : qui liberalibus traditus studiis … tam divinis quam ‑is, elegantissime institutus est disciplinis.
en opp. à theologicus : Vita Gisl. II p. 273 : Gislenus … tum ‑is tum theologicis a parentibus traditus fuit litteris imbuendus.
3 distingué de la poésie et de l’étude des lettres :
Anon. geom. I p. 334 : mens ‑is onerata austeritatibus coniecturali poetarum relevatur figmento.
Guibert. Nov. vita ii 1 p. 212 : rex idem fuerat literis poeticis ac ‑is uberrime fultus.
Abelard. theol. schol. B 2 p. 401 : cum … a nobis plurima de ‑is studiis et secularium litterarum scriptis studiose legissent.
id. theol 2, 70, 1004 : paupertatisque eius (sc. Antisthenis) … et Xenophon testis est…, et innumerabiles libri eius, quorum alios ‑o, alios rhetorico genere conscripsit.
Gloss. Iuven. Par. (3, 16) p. 277, 95 : musarum alie sunt poetice, alie ‑e.
Petr. Diac. vir. ill. 36 col. 1042C : Paulus … ab ipsa infantia … lumine privatus, et ob hanc rem litteris et ‑is studiis ignarus.
4 spéc., en réf. aux philosophes païens :
Walahfr. epit. in Lev. col. 806D : que in loco sancto comeduntur sine fermento, id est intra sanctam Ecclesiam absque ‑is et iudaicis superstitionibus.
Valcand. Deod. col. 632A : sicut ‑a insinuat sententia
(cf. Arist. eth. 8, 9).
5 en part., dans les expr. ‑a sc(h)ola ou secta : Petr. Vener. Iud. 4 p. 108, 1439 : ‑is scolis et tam divinarum quam humanarum rerum studiis ubique ferventibus.
Abelard. theol. iv 80, 1158 : alter vero … ‑is innitatur sectis.
Vita Gisl. metr. II p. 291, 19 : queque ‑e penetrat fastigia secte.
en mauvaise part :
Abelard. epist. 8 col. 269A : si litterata (sc. diaconissa) non fuerit, sciat se non ad ‑as scholas, vel disputationes dialecticas, sed ad doctrinam vite … accomodari.
Aelr. serm. 32 col. 496D : sancta Ecclesia … concordissimum sonum predicationis emisit, … omnia dialectice artis argumenta, ‑e scilicet secte firmamenta … debellando.
II subst. philosophica, ‑e f. connaissance, savoir :
Freculph. chron. ii 4, 9 p. 630, 12 : et latenter … exercebatur in ‑a, in manifesto autem sacros Christianorum legebat libros.
Bernard. Silv. Virg. Aen. 6, 78 p. 49, 7 : ‘vates’ Phebi quia manifestat ‑a.
ib. 6, 283 p. 70, 4 : qualiter autem in humano corpore sompnus habeat fieri, tradit ‑a.
v. philosophia.
III subst. philosophicum sive filosophicum, ‑i n. FEW viii 387. citation (d’un philosophe), aphorisme :
Berengar. Turon. cena 1, 437 p. 48 : cumque poeticum illud : ‘hec decies repetita placebit’ pro ‑o revera sit habendum
(cf. Hor. ars 365). Hist. Compost. i prol. p. 6, 71 : illud f‑m ante occulos (sic)mentis preponens, nichil perfectum in humanis actibus posse inveniri.
Abelard. theol. schol. A 3, 913 p. 528 : unde bene est illud ‑m : ‘stabilisque manens dat cuncta moveri’
(cf. Boeth. cons. 3, 9, 3). id. theol. 3, 42, 517 p. 211 : quasi illud ‑m ipse clamet : ‘latet omne verum’
(cf. Macr. somn. 1, 3). Alan. Ins. serm. div. p. 262 : (claustrales) considerent illud ‑m : ‘iocunda res est leta paupertas ; si enim leta est, paupertas non est’
(cf. Sen. epist. 2, 5).
philosophima, ‑tis n. forme philosophema (anciennes éd.).
(rhét.) type de syllogisme :
Ioh. Sarisb. metal. iii 10, 163 p. 135 : sophisma est sillogismus litigatorius, ‑a vero demonstrativus, argumentum autem sillogismus dialecticus
(cf. Boeth. top. Arist. 8, 11).
philosophizans, ‑tis m. ici forme fautive philophizans. celui qui pratique la philosophia :
Anon. quinque digres. cogit. p. 314 : in quorum cognitione comparanda omnis exsudat philophizantium labor.
v. philosophans s.v. philosophor.
philosopholus, ‑i m. [philosophus] (cf. E. Portalupi, ‘Philosophia’ e lemmi affini nel ‘Thesaurus Formarum’, Mélanges Tombeur, n. 53). forme philosofollus : Guill. Conch. in Boet. phil. iii 9 p. 162, 372. (péj., en jouant sur l’homophonie de follus, fou) philosophailleur :
Bernard. Traiect. Theodol. iii 45 p. 77 : de diis enim inter philosophos, immo ‑os litigium fuit.
Guill. Conch. in Boet. phil. iii 9 p. 162, 372 : huiusmodi philosophi, immo ‑folli (
v. lect. philofolli, philosophi) concedunt se habere ignem et cetera elementa in capillis et in barba.
philosophor 1. FEW viii384. formes : philosofo(r) : Gesta abb. Fontan. 3, 2 p. 44. Vita Alexii metr. 55 p. 88. Acta archidiac. Angl. 202, 6 p. 125 (a. 1166). phylosophor : Abbo Flor. Eadm. pref. 31. Liutpr. antap. 5, 22 p. 137, 495. Ord. Vit. hist. iv 6 t. 2 p. 248, 31. Otto Fris. gesta 1, 4 p. 16, 9. forme active : Gesta abb. Fontan. 3, 2 p. 44. passif personnel : Ioh. Scot. versio Max. 3, 175 p. 27. part. prés. gén. pl. : philosofantum : Vita Alexii metr. 55 p. 88.
A pratiquer la sagesse, faire œuvre de sage ou de savant
1 en général : Epist. abac. p. 290 : venerando abbate Gerberto ‑nte suus placens Ayrardus scripsit.
Ord. Vit. hist. iv 6 t. 2 p. 248, 31 : cum in exilio velut Plato quondam achademicus phy‑retur, ignis eternus mentem eius incendit.
Guill. S. Theod. nat. amor. 50 : felices res humanas, dicit quidam philosophus, si aut soli sapientes regnent aut ‑entur omnes qui regnant.
Bernard. Silv. Mart. Cap. 1, 12 : ‑ndi inicium est mathesis, quia contemplatur formas ; provectus phisica que causas ; consummatio theologia que substantias.
Acta archidiac. Angl. 202, 6 p. 125 (a. 1166) : Robertus, melius ‑fatus et quod intellexerit canonicos iustam habere causam … parochiatum predictum canonicis … quietum … clamavit.
Ioh. Sarisb. epist. 185 p. 224 (a. 1166) : sumus, amice, in conflatorio Domini, eo per patientiam ‑emur, nam doctrina viri per patientiam noscitur.
Petr. Cell. epist. 70 p. 322 (a. 1161-62) : navis ibi ad natandum, … lectulus floridus ad quiescendum, gymnasium ad ‑ndum.
avec l’inf. : Cerban. transl. Max. 2, 56 : studiosus vero continet, et prohibet eam (sc. mentem) a vitiis, imaginationibus et impetibus, et magis ‑atur meliores facere huiusmodi motus ipsius.
avec in et l’abl. : Helm. chron. 1, 67 p. 129, 4 : multum vero laboris adhibuit in edomandis rebellibus Holzatorum ; … vicit eos altior sensus viri, et ‑tus est in eis.
2 à propos des philosophes anciens :
Hraban. univ. 15, 1 col. 414B : in hanc porticum convenientes sapientes ‑bantur, ex qua et Stoici dicti sunt.
Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 153 p. 82, 24 : Parmenides locus est ubi Parmenes filosophus ‑tus est et inicia huius artis repperit.
3 dans les expr. recte ‑ri ou vere ‑ri, pratiquer la vraie sagesse, détenir le vrai savoir (cf. l’expr. vera philosophia) : Epist. var. III 26, 2 p. 183, 22 (a. 862-75) : cum totus mundus exilio sit vere ‑ntibus.
Ioh. Scot. divis. nat. ii 1885 p. 80 : vitalem … motum in seminibus agere ut per generationem in formas visibiles procedant nullus recte ‑ntium dubitat.
Abbo Flor. Eadm. pref. 31 : quasi ad interiorem anime phylosophiam me contuli dum eius qui vere phy‑tus est in throno regni virtutes scribere proposui.
Honor. Aug. clav. phys. 153 p. 119 : non … estimo ullum recte ‑ntium putare totius universitatis partem in verbo Dei eternam subsistere, partem extra temporaliter factam.
Abelard. dial. 2301 p. 128 : summum utique bonum aput omnes recte ‑ntes non aliud quam Deum dici constat.
Ioh. Sarisb. epist. 158 p. 68 (a. 1166) : quanti … facere debeo exercitium litterarum et negotiationem virtutis et experientiam propositi recte ‑ntium, id est patientium innocenter et pro assertione fidei et iustitie defensione ?
4 à propos de la vie retirée du monde (érémitique ou monastique) :
Gesta abb. Fontan. 3, 2 p. 44 : monstrantur nunc usque arbusta, … necnon et plante seu vites vinee quam ipse etiam plantavit, ac dum ibi ‑faret excoluit.
Folc. vita Folc. p. 426, 3-4 : nobis qui in scola Christi sub apostolorum magisterio ‑amur.
Letald. Maxim. p. 599 : plurimi eorum anachoreticam expetierunt vitam et in ea constanter ‑ti sunt.
Liutpr. antap. 5, 22 p. 137, 495 : duosque fratres Stefanum et Constantinum quam mox conprehensos, tonsos capite ad vicinam insulam phy‑ndum, … mittunt
(cf. ib. 5, 21 p. 135, 435). Vita Amant. Engol. 12 p. 343 : audierat Eparchium Dei sacerdotem Engolisme eremiticaliter ‑ntem … patriam … reliquisse Petragorem.
Petr. Damian. epist. 117 t. 3 p. 326, 14 (post 1064) : hic vere dicendus est sapiens qui, dum mundum calcibus abicit, ipsum mundi principem ‑ndo delusit.
Guigo I epist. 1, 2 p. 142 (a. 1130-36) : ego illum precipue reor esse felicem … qui humilis rusticari eligit in heremo, studiosus ‑ri diligit in otio.
Otto Fris. chron. iv 14 p. 200, 31 : florebat Egyptus multis sanctorum milibus ex Antonii discipulis in heremo ‑ntibus.
B discuter de, traiter de (questions qui relèvent de la philosophia)
1 absol. : Freculph. chron. i 5, 1 p. 277, 110 : ‑ri et unumquemque eorum naturales percunctari sermones et ad contemplationem questionis accendere.
Walahfr. Carol. prol. p. 106, 3 : ut cum omni delectatione ‑rentur (sapientes).
Remig. Mart. Cap. ii 44, 20 p. 150, 12 : omnis … doctrine perfectio in quattuor artibus continetur arithmetica, geometrica, musica, astronomia ; hoc est illud quadrivium sine quo nulli proponitur ‑ndum.
Richer. hist. iii 56 p. 199, 20 : illudque eum penitus ignorare dicebat, in quo divina et humana consistunt, sine quibus etiam nulli sit ‑ndum.
Hugo S. Vict. didasc. vi 3 p. 114, 8 : scio quosdam esse qui statim ‑ri volunt.
id. epit. Dind. 4 p. 201, 360 : habet … quedam instrumenta sua omnis ars, quibus rationalem erudiat et conducat ad ‑ndum, id est ad inquirendum verum.
Abelard. dial. 1793 p. 108 : primo te importunum impudenter fieri et corrixari magis quam ‑ri video.
Otto Fris. gesta 1, 4 p. 16, 9 : mox eum (sc. hominem) declinare oportebit, cuius rei causa paulisper phy‑ri liceat.
Ioh. Sarisb. policr. iv prol. p. 231, 7 : est … primus ‑ndi gradus genera rerum proprietatesque discutere.
Alex. Neck. spec. p. 2, 10 : iste est mons in quo deliciatur Moyses ‑ri cum Domino.
entendu en mauvaise part :
Vita Mathild. I p. 109, 7 : nos autem gloriosissimi Ottonis imperatoris iussu non ‑ndo, sed vera dicendo laudabilem dignissimorum sui vitam parentum … perscripsimus
(cf. Sulp. Sev. Mart. 1, 4 p. 111). Petr. Damian. epist. 132 t. 3 p. 441, 4 (a. 1065-71) : nolo vino affluenter indulgeas, sive de eius coloris saporisve distantia aliquando disputare presumas … ; hec enim omnia gule ‑ntis sunt argumenta.
Ioh. Sarisb. epist. 144 p. 34 (a. 1165) : mallem vos Psalmos ruminare et beati Gregorii morales libros revolvere, quam scolastico more ‑ri.

(théol.) interpréter selon l’esprit, par opp. à l’interprétation selon la lettre :
Abelard. dial. ii 171 p. 180 : si ‑ri magis quam iudaizare in litera nosses, et que de Deo sub specie corporali dicuntur, non corporaliter ad literam, sed mistice per parabolam intelligi scires.
2 avec de et l’abl. : Dungal. sol. ecl. p. 577, 31 : qui (sc. Carolus Magnus) omnibus … doctor precipuus et perfectum habetur exemplar, … philosophis et scholasticis ad honeste de humanis ‑ndum et sapiendum, reverenterque atque orthodoxe de divinis sentiendum et credendum.
Freculph. chron. ii 4, 8 p. 629, 100 : qui presumptuosa suspicione de adventu Christi Domini nostri inaniter ‑antur.
Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 8 p. 218 : si … postremum post animata factum fuisse hominem dicit scriptura, nihil aliud quam de anima nobis legislator ‑atur.
Guill. S. Theod. Guill. Conch. 7, 247-248 : datus … in reprobum sensum homo physicus et philosophus physice de Deo ‑atur.
Petr. Comestor hist. schol. col. 1352C : de natura … animantium ‑tus est.
Comm. Mart. Cap. Berol. p. 351, 22 : quid per has cunas melius intelligimus quam quasdam invisibilium et divinorum imagines, per quas de ipsis ‑amur ?
Adam Pers. epist. 1, 6 p. 54 (c. 1190) : si mundus vobis imperans vos de rebus huiusmodi ‑ri permitteret, et pleniorem scientiam et efficaciorem facundiam haberetis.
ib. 3, 23 p. 76 (c. 1190) : novo presumendi genere de studiis sapientie ‑atur insipiens.
C enseigner :
Radbert. thren. col. 1126D : sicuti et fisici ‑antur quod in iecore voluptas et concupiscentia sedem habeant
(cf. Hier. epist. 64, 1. Isid. etym. xi 1, 125). Ioh. Scot. versio Max. 3, 175 p. 27 : ‘hoc est quod valde ‑tum est’ secundum deiferum hunc magistrum (sc. Gregorium Nazianzenum).
Bridf. Dunstan. col. 1429B : horum … libros recte fidei tramitem ‑ntes diligenter excoluit.
part. prés. philosophans, ‑tis m. FEW viii 385 (cf. P. Michaud-Quantin, Nouvelles précisions sur les ‘philosophantes’ dans Études sur le vocabulaire philosophique du Moyen Âge, 1970, p. 103-111. E. Portalupi, ‘Philosophia’ e lemmi affini nel ‘Thesaurus Formarum’, Mélanges Tombeur, n. 36). employé substt, celui qui pratique la philosophia :
Vita Alexii metr. 55 p. 88 : os sermo rectus replet, sapientia pectus, / nec vigilat tantum pro dogmate ‑fantum / sed florere bonis festinat religionis.
Ioh. Sarisb. epist. 136 t. 2 p. 6 (a. 1164) : cum viderem victualium copiam, letitiam populi, reverentiam cleri … et varias occupationes ‑ium.
ib. 210 t. 2 p. 338 (s.d.) : credideram … te ‑is habere verba, non animus.
id. metal. i 3, 31 p. 16 : insolubilis in illa ‑ium scola tunc temporis questio habebatur.
philosophus, ‑a, ‑um formes : filosofus : Paul. Alb. ind. lum. 35, 40 p. 314. philophus : Hymn. Hibern. p. 35. philosofus : Cartul. Abbend. 55 p. 231 (a. 956). Berengar. Turon. cena 3 p. 206, 592. phylosofus : Teter. Nivern. homil. 3 p. 78, 129. Theod. Eptern. Hildegard. ii 12 p. 37, 9. phylosophus : Epist. var. III 6 p. 139, 29 (ante 831). Rather. prel. 6, 7 p. 176, 271. Thiofr. flor. p. 64, 9. Sigebert. Gembl. decenn. 1, 135 p. 225. Abelard. dial. 8 p. 41. Garland. dialect. 1 p. 3, 13. Hugo Flav. chron. i p. 346, 32 et passim. phylosufus : Petr. Damian. epist. 121 t. 3 p. 393, 9 (a. 1065). superl. philosophissimus : Ioh. Scot. versio Max. quest. Th. 51, 113 p. 402. Guill. Mon. prec. (Ms. Paris, B.N.F. lat. 2447) f. 85.
Plan
I (adj.) (de) sage, savant
II subst. philosophus sive filosophus, ‑i m. :
A appliqué à des auteurs de l’Antiquité païenne :
1 en général
2 dans les expr.
3 désignant des philosophes grecs
4 appliqué à des auteurs divers, grecs, latins ou arabes
B appliqué aux représentants de la sagesse et du savoir chrétiens :
1 en général
2 désignant des personnages divers
C appliqué aux détenteurs de savoirs liés aux disciplines scolaires :
1 en général
2 appliqué aux praticiens de différentes parties de la philosophia
3 maître des études, écolâtre
III subst. philosopha, ‑e f. femme sage, savante
I (adj.) (de) sage, savant :
Ioh. Scot. versio Max. quest. Th. 51, 113 p. 402 : uniuscuiusque rationem ac modum nature cum scientia intrans eorum que sunt generationem ‑ssimus animus … accipit.
Radulf. Glab. hist. i 2 p. 4 : in his perscrutandis pernoscendisque primitus claruere patres Grecorum catholici non mediocriter ‑i.
Bernard. serm. de div. 40, 1 p. 235, 6 : exsultaverunt gigantes ‑i non ad currendam viam tuam, sed ad querendam gloriam vanam.
Gilb. Porr. Boet. contra Eut. prol. 7 p. 234 : Boethius, sana invisibilium fide catholicus, vera rerum cognitione ‑s.
II subst. philosophus sive filosophus, ‑i m. FEW viii387. sage, savant, philosophe (
Freculph. chron. i 3, 17 p. 195, 176 : ‑um se esse respondit [sc. Pythagoras], id est studiosum vel amatorem sapientie
[cf. Bernard. Traiect. Theodol. introd. 236 p. 68. Ioh. Sarisb. policr. vii 4 col. 643B (p. 103 éd. Webb)]. Hraban. univ. 15, 1 col. 413B : ‑i greca appellatione vocantur, qui latine amatores sapientie interpretantur ; est enim ‑s, qui divinarum et humanarum rerum scientiam habet.
Abelard. dial. 1367 p. 92 : quicumque instructi veri sunt, dicendi sunt ‑i.
id. gloss. Porph. p. 1, 6 : non … ‑os quoslibet scientes dicimus, sed quorum intelligentia penetrat subtilia.
Theod. Carnot. comm. Boet. Trin. 2, 7 p. 70 : veritatis inquisitores non ‘sophos’ appellare ausus est, sed ‘‑os’, quasi sapientie studentes.
Petr. Helias summa p. 119, 90 : ‑s componitur a ‘philos’, quod est amor, et ‘sophus’, quod est sapiens
[cf. ib. p. 536, 19]).
A appliqué à des auteurs de l’Antiquité païenne
1 en général : Freculph. chron. i 2, 16 p. 110, 34 : illa civitas (sc. Athene), mater aut nutrix liberalium doctrinarum et tot tantorumque ‑rum.
Epist. var. III 6 p. 141, 8 (ante 831) : prefatus orator insignis (sc. Cicero) … ex omnibus qui ante se fuerunt f‑is … delegit unde rethorice artis formaret mirabile documentum.
Vita Sadalb. p. 50, 9 : lectorem obsecro…, non querat … ‑rum flosculos et stoicorum diversas assertiones.
Bovo Min. in Boeth. p. 384 : certum est eum (sc. Boethium) in his libris … tantum ‑rum et maxime platonicorum dogmata legentibus aperire voluisse.
Annal. Virdun. p. 383 : multa studia veterum ‑rum renovavit, post Boetium apud Latinos insignis habitus.
Ps. Bruno Carthus. epist. Pauli col. 24A : Plato … et quidam ‑i naturaliter cognoverunt esse unum creatorem omnium, non tamen sine adiutrice gratia Dei.
Petr. Damian. epist. 121 t. 3 p. 393, 9 (a. 1065) : phy‑ufus quidam, nocte dum stellarum cursus … rimaretur, in puteum repente corruit.
Hildegard. vit. mer. p. 236, 583 : ne itinera mea in errorem illum mittam, quod rursum discurram per vetera legalia precepta, vel per antiquos ‑os qui in societate tua erant, quando per divinam inspirationem ea que dixerunt sapienter protulerunt.
Dom. Gundiss. scient. prol. p. 55 : cum plures essent olim ‑i, inter omnes tamen ille solus simpliciter sapiens dicebatur, qui omnium rerum scientiam certa cognitione comprehendisse credebatur.
Isaac Stel. serm. I 46, 13 t. 3 p. 126, 115 : in ‑is olim et sapientibus huius seculi, composita esse poterat et ordinata interioris hominis domus.
2 dans les expr.
a gentilium ‑i : Dungal. sol. ecl. p. 570, 16 : antiqui gentilium ‑i.
Milo Eln. Amand. II p. 465, 27 : mandati priora commata … ab ipsis … gentilium ‑is aliqua ex parte completa transcendit.
Cartul. S. Petri Virsion. 88 p. 216 (a. 1100) : si … ‑i gentilium inanes victorias principum suorum … summo opere emendare curaverunt.

b gentium ‑i : Abbo Flor. quest. 49 p. 275 : cum gentium ‑i … septenarium Minerve attribuerint.
Sigebert. Gembl. decenn. 2, 64 p. 252 : per tot etates a tot gentium ‑is de cursu solis et lune tam studiose laboratum est.
Bernard. serm. per ann. 4, 2 p. 316, 6 : experti sunt hoc ‑i gentium, qui cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt.
Guill. S. Theod. epist. Rom. 1, 540 p. 21 : hec de Deo ‑i gentium et sapientes huius seculi viderunt, sed de longinquo viderunt.
Rob. Melodun. epist. Pauli 1, 20 p. 24, 16 : non mireris si Apostolus docet ‑os gentium noticiam habuisse trinitatis.
Isaac Stel. serm. I 10, 6 t. 1 p. 224, 59 : absorpti sunt iuncti petre, id est Christo, ‑i gentium.

c ‑i mundi ou seculi : Gerard. Mores. delib. p. 39 : ‑i autem mundi … septem celos id est planetas globorum consono motu introduxerunt.
ib. p. 57 : ‑i vero seculi solis ignem dicunt aqua nutriri.
3 désignant des philosophes grecs, en part.
a Aristote :
Freculph. chron. i 4, 18 p. 236, 5 : tunc Demostenis orator agnoscitur, Aristotelis ‑s ore omnium celebratur.
Abbo Flor. syll. p. 63, 20 : quoniam Aristoteles multa ut ‑s, quedam ut sophista in Perihermeneias digessit, cavenda sunt eius de rebus subtilissimis precepta.

en part., emploi antonomastique :
Ioh. Sarisb. metal. ii 16, 17 p. 80 : antonomasice, id est excellenter ‑s apellatur (sc. Aristotiles).

b Platon :
Berengar. Turon. cena 1 p. 60, 886 : invectio hec tua in sacerdotem Aaron, in apostolum Petrum, in ‑um Platonem pergit.
Rog. Cadom. contempt. p. 193 : quid penetrare iuvat nature arcana Platonem … ? / … et nunc / ‑s cinis est, nomen inane manet.
Isaac Stel. serm. I 24, 7 t. 2 p. 102, 55 : nec ego tamen tantum ‑um – Plato quippe erat – id pueriliter dixisse crediderim, cum simile aliquid noster Moyses theologizarit.
Iulian. Vizeliac. serm. 15, 221 t. 1 p. 318 : Plato ipse, quem ‑rum deum Tullius appellat, gratias agit Deo.

c Pythagore :
Alia musica p. 141 : Pythagoras ‑s has octo tonorum consonantias prefatas ad harmoniam celi … adinvenit.
Annal. Vizeliac. p. 195 : Pitagoras ‑s claruit.

d Socrate :
Freculph. chron. i 4, 7 p. 223, 29 : Hypocrates quoque medicus ac Socrates ‑s insignes habentur.
4 appliqué à des auteurs divers, grecs, latins ou arabes :
Freculph. chron. i 6, 10 p. 338, 47 : quibus diebus Marcus Terrentius Varro ‑s et poeta, et Cicero nascuntur.
Radbert. fid. 2, 3 p. 76, 305 : Seneca ‑s suo Lucilio, spes, ait, incerti boni nomen est.
Anast. chron. p. 60, 11 : ut Plutarchus scribit Cherronensis ‑s.
Gerbert. epist. 9 p. 18 (a. 983) : de morbis ac remediis oculorum Demostenes ‑s librum edidit, qui inscribitur Ophtalmicus.
Aimoin. Flor. gesta Franc. p. 24 : concordante secum Plinio multisque aliis ‑is.
Alfr. Angl. Arist. metheor. iii 10 p. 50, 19 : imitator Aristotelis precipuus, immo ipso Aristotele excepto, ‑rum maximus Avicenna.
B appliqué aux représentants de la sagesse et du savoir chrétiens
1 en général : Agobard. Fred. p. 217 : ‑rum sententie dicunt esse animam priusquam nascatur in corpore, quod verum esse nullis approbatur indiciis.
Cartul. Abbend. 55 p. 231 (a. 956) : soli ‑fi vereque sapientie dediti et maxime religiosissimi viri condolendo mirantur, … bella inter homines minime cessaverunt.
Teter. Nivern. homil. 3 p. 78, 129 : ista totius seculi reparatio … a nemine phy‑forum exponenda, quanto magis a quovis homontiolo insipienti et indocto.
Thiofr. flor. p. 64, 9 : licet physiologi rebus naturalibus, ecclesiastici phy‑i mysticis sacre scripture ascribant intellectibus.
Ioh. Sarisb. epist. 158 p. 68 (a. 1166) : nec est quod magis ‑um deceat, quam professio veritatis, iustitie cultus, contemptus mundi et paupertatis … amor.
ib. 184 p. 216 (a. 1166) : si ergo timuit gentilis, ignarus legis, quantum timere debet ‑s christianus, doctor legis ?
symbolisant la gravité :
Ioh. Sarisb. hist. pont. 40 p. 79, 17 : cum eum (sc. episcopum) vidisset grammaticus quidam barba prolixa et ‑i gravitate ceteris in curia spectabiliorem idola coemere, … lusit in eum.
2 désignant des personnages divers
a prophète ou apôtre :
Agobard. epist. p. 216, 24 : Esaias quoque ‑s populum dicit esse alti sermonis.
Abelard. dial. 1999 p. 116 : ubi … non est aliqua repugnantie pugna, non est superantis virtutis corona iuxta illud etiam magni vestri ‑i : ‘non coronabitur quis nisi legitime certaverit’
(cf. ii Tim. 2-5). Gerard. Mores. delib. p. 41 : vis itaque audire unum celestium ‑rum … Iohannes ait septem ecclesiis.

b personnalités distinguées par leur sagesse ou leur savoir :
Freculph. chron. ii 2, 15 p. 530, 16 : Iustinus ‑s librum pro Christiana religione conpositum Antonio tradidit.
Dungal. resp. col. 469C : cum essent hi ambo (sc. Severus et Paulinus Nolanus) sancti episcopi, ambo spiritales ‑i.
Radbert. Adalh. col. 1537A : unde nec dubium eum (sc. Adalhardum) verum ‑um aut certe sapientem … posse appellari, qui et que Dei erant, prudenter per Dei gratiam sectabatur et que hominum, non ignaviter procurabat.
Adalb. crass. spher. p. 302 : domino Silvestro summo et pontifici et ‑o.
Sigebert. Gembl. decenn. 1, 135 p. 225 : Augustinus quasi phy‑s imitatur phylosophos, qui vocantur Platonici, qui dicebant non debere sapientem cuique rei assentiri.
Ord. Vit. hist. vii 1 app. t. 4 p. 344, 7 : obiit Alcuinus ‑s, abbas Sancti Martini Turonorum.
Mirac. Wulfr. III p. 371 : auditor … Girberti ‑i, qui … tenuit pontificatum.
Guill. S. Theod. nat. amor. 1 : pondus …, ut ait quidam vere ‑s (sc. Augustinus), non semper fert ad ima.
spéc., en relation avec monachus : Cerban. transl. Max. prol. : quosdam libros ibi sancti Maximi ‑i simul ac monachi reperi.
ou dans l’expr. ‑s Christi : Adam Brem. gesta 1, 15 p. 21, 6 : pater noster ac ‑s Christi Ansgarius.
C appliqué aux détenteurs de savoirs liés aux disciplines scolaires
1 en général
a distingués de la connaissance sacrée :
Libell. astrolab. p. 373 : et sacre scripture auctoritas et ‑rum suadet sagacitas.
Chron. S. Ben. Divion. p. 185 : ‑os … secularisque sapientie libros cum legebat, illud sagaci sectabatur industria, quod per Legislatorem divina vox precipit de captiva.
Vita Will. Gell. p. 73 : eruditum … litteris divinis ac diversis ‑rum doctrinis.

b entendu en mauvaise part :
Radbert. fid. 3 prol. p. 100, 26 : ‑i eosdem voluerunt fodere puteos, quos phisicam, ethicam, logicam appellarunt ; sed quia sine Christo, aquam inveniunt sed non vivam.
Hincm. Rem. div. Loth. 15 p. 209, 5 : de sermone hereticorum et ‑rum, qui sunt diaboli organa.
Vita Maxim. Mic. p. 582 : falsorum ‑rum discipuli.
Odo Clun. serm. col. 727B : ‑rum inania studia.
Syrus Maiol. A 1, 12 p. 199 : beati Benedicti … imitator existens, … stulto ‑rum neglecto dogmate, sapientem dei stultitiam est adorsus.
Odilo Clun. Maiol. col. 945A : idolorum potestas destruitur, … ‑rum insania contemnitur, conspuatur et annulatur.
Petr. Damian. serm. 6, 3 p. 36, 72 : per hanc … vesane sapientie vanitatem, poete, ‑i, magi, siderum rimatores, omniumque disciplinarum liberalium instructi peritia, prodigiosa demoniorum solebant adorare figmenta.
Guill. S. Theod. Guill. Conch. 2 p. 384, 54 : sicut ‑s hic noster loqui amat ex ‑is suis, sic et nos loquamur quidquid loquemur ex patribus et doctoribus et ductoribus nostris.
Bernard. serm. per ann. 3 p. 173, 7 : ipsi quidem sese ‑os vocant, sed a nobis curiosi et vani rectius appellantur.
Acard. S. Vict. serm. 13, 32 p. 164 : cui si quid falsitatis fuerit admixtum, aurum est immundum ; tale aurum reperitur apud hereticos et apud seculares ‑os.
Theod. Eptern. Hildegard. ii 12 p. 37, 4 : ipsa describit de conversione phy‑fi, primo sibi, immo Deo contrarii.
ib. l. 9 : quidam phy‑fus de divitiis honoratus, cum de his que videram diu dubitasset, tandem ad nos venit et locum nostrum edificiis … ornavit.

c en part., dans l’expr. ‑rum secta : Paul. Alb. ind. lum. 35, 40 p. 314 : dum illorum sacramenta inquirimus et f‑forum, immo filocomporum sectas scire non pro ipsorum convinciendos herrores set pro elegantiam leporis … congregamus.
2 appliqué aux praticiens de différentes parties de la philosophia
a dans le domaine du trivium :
Remig. Mart. Cap. iv 151, 8 p. 11, 17-18 : quattuor sunt genera ‑rum : sunt enim dialectici, sunt rhetores, sunt et sophiste qui semper falsa concludunt, sunt etiam iurisperiti, qui de statibus legis disputant.
Anon. quinque digres. cogit. p. 317 : iuxta instituta sermocinalis ‑i.
Abelard. dialect. p. 462, 5 : non est illud pretermittendum quod ipse ostenderit que scientia quibus utatur argumentis, dialecticos quidem et rethores maxime probabilitatem attendere, ‑os vero necessitatem, sophistas vero neutrum.
Hugo S. Vict. didasc. vi 14 p. 131, 28 : probabilis (sc. ratio disserendi) dividitur in dialecticam et rhetoricam ; necessaria pertinet ad ‑os, sophistica ad sophistas.
Tract. de phil. p. 187 : multos … scimus grammaticos, quos non audemus nec debemus censere ‑os, et idem in dialectico contingit et in rhetorico, quare constat eloquentie nichil spectare ad sapientiam.

b dans le domaine du quadrivium :
Help. comput. col. 25A : inde hec signa ‑i portas solis appellaverunt.
Epist. var. III 1 p. 130, 1 (c. 850) : ipse mundus et celum supra nobis iuxta ‑rum dogma gestare in semet dicuntur armonie sonoritatem.
Aurel. mus. 3 p. 64, 3 : dicunt … ‑i celum volubile esse.
ib. 8 p. 77, 22 : tradunt … ‑i superiorem esse circulum celi, qui Zodiacus nuncupatur, id est signifer.
Odoran. opusc. 5 p. 150, 16 : neque axiomata f‑rum, stoicorumque sophismatum cavillationes … postulas.
Honor. Aug. imago i 35 p. 66 : civitas Syene, in qua est puteus a ‑is factus ix cubitorum altus, in cuius fundum splendet sol recto radio in mense Iunio.
Ioh. Sarisb. metal. iv 9, 10-11 p. 147-148 : ‑s … qui rationalem exercet, qui etiam tam phisici quam mathematici cliens est, ab his incipit que sensuum testimonio convalescunt et proficiunt ad intelligibilium incorporaliumque notitiam.

c dans le domaine de la physica : Freculph. chron. i 4, 6 p. 221, 95 : quo in tempore Diagoras agnoscitur, et sectatores eius, phisici ‑i.
Guill. S. Theod. Guill. Conch. 7 p. 389, 247 : datus enim in reprobum sensum homo physicus et ‑s, physice de Deo philosophatur.
id. nat. corp. et an. 2 p. 69 : scias … que legis non mea esse, sed ex parte ‑rum vel physicorum, ex parte vero ecclesiasticorum doctorum.
Clarenb. tract. p. 183 : totius Europee ‑rum precipuus (sc. Theodoricus) qualiter … iuxta physicas tantum rationes edoceat.
Dan. Morl. philos. 1, 31 p. 217 : quidam ‑s nivem describens aquam albam et siccam nominavit.
3 maître des études, écolâtre :
Cartul. Brivat. 238 p. 250 (a. 1060) : Bernardus archidiaconus, Adalardus ‑s, Bernardus canonicus.
Cartul. Mon. Nov. Pictav. 21 p. 36 (a. 1088) : per manus procerum nostrorum firmari rogavimus : … Willelmi Achardi, Petri fratris eius, Achardi phy‑i.
Thietm. chron. 6, 58 : hic (sc. Bruno) ab Ida venerabili matre sua unice dilectus magisterio Geddonis ‑i traditur.
III subst. philosopha, ‑e f. femme sage, savante :
Abelard. epist. 1 p. 71 : inductio illa Aspasie ‑e apud Socraticum Eschinem cum Xenophonte
(cf. Cic. inv. 1, 31, 52). id. theol. ii 105 p. 178, 1569 : post ‑as aut litteratas feminas.
philosophya, ‑e f. v. philosophia.
philostoricus, ‑i m. [philo- et historia + suffixe ‑icus] celui qui aime l’histoire, historien (
Gloss. Bern. i 245 p. 47 : ‑s, amator isthorie
) : Theodulf. carm. 41, 1, 67 : inde ‑s Danihel est totius orbis.
philosymbolus, ‑a, ‑um [philo- et symbolum] qui aime les banquets :
Petr. Bles. epist. I 94 col. 296A : tota ad carnis delicias se relaxat ‑a nostra … iuventus.
philotimos, ‑i m. [φιλότιμος] celui qui aime les honneurs, ambitieux :
Henr. Arist. transl. Plat. Phedo p. 19, 16 : ipse quoque hic existit et philochrimatos atque ‑s.
philotrum, ‑i n. v. 1. philtrum.
philoxeni, ‑orum m. pl. v.s.v. philoxenus.
philoxenia sive filoxenia, ‑e f. amour des dons (
Gloss. Bern. i 133 p. 34 : ‑a amor est donorum
) : Freculph. chron. ii 2, 17 p. 536, 56 : Melito Asianus … scripsit quoque … de amore donorum (de f‑a) liber unus.
philoxenius, ‑i m. v. s.v. philoxenus.
philoxenus sive filoxenus, ‑a, ‑um [φιλόξενος] formes : philoxenius : Voc. Brux. f. 106va. philozenus : Papias* f. 175a. bienveillant
1 (adj.) dit d’un antitussif, doux (?) :
Antidot. Augiens. p. 42, 35 : antidotum f‑um, qui facit ad tussem diuturnissimam.
Antidot. Berol. 46 p. 76, 5 : antidotum f‑o, qui facit ad tussem diuturnissimam.
2 subst. philoxenus, ‑i m. (par métanalyse du gr.) celui qui aime les dons :
Papias* f. 175a : ‑zeni, amator (sic) donorum.
Voc. Brux. f. 106va : ‑ius, munerum amator.
Osbern. deriv. p252 : ‑i, amatores donorum, cupidinarii, munuscularii.
philozenus, ‑i m. v. s.v. philoxenus.
philtonissa, ‑e f. v. pythonissa.
philtrinus, ‑i m. v. feltrinus et filtrinus.
1. philtrum, ‑i n. FEW viii389. ici forme philotrum. potion, onguent :
Papias* f. 175a : ‑otrum, genus unguenti.
(cf. Voc. Brux. f. 106vb).
2. philtrum, ‑i n. v. filtrum.
philyra, ‑e f. (cf. André, Lex. bot. p. 247). ici formes : phillira : Papias* f. 174va. Voc. Brux. f. 106vb. phyllira : Remig. Mart. Cap. ii 59, 14. neutr. phillarum : Carm. Constant. 30. philliorum : Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 59, 15.
(bot.) tilleul
1 en parlant de sa seconde écorce, servant à faire
a des couronnes (ici au fig.) :
Carm. Constant. 30 (NA 2 [1877]) p. 225 : plurima preteriens laudum tibi ‑llara necto.

b des livres :
Remig. Mart. Cap. ii 59, 14 t. 1 p. 174 : phyllira species est arboris nigrum habens corticem – interpretatur autem foligera quia ΦΙΛΛΟΝ grece folium, de cuius arboris cortice veteres volumina faciebant.
Papias* f. 174va : ‑llira species arboris nigri corticis dicitur quasi philogera.
2 (par erreur étym.) en parlant de ses feuilles (
Voc. Brux. f. 106vb : ‑llira grece dicuntur arborum frondes
) : Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 59, 15 p. 65, 10 : ‑lliorum foligerum, arbor de cuius foliis faciebant primo veteres libros, φύλλον folium.
phimarina, ‑e f. v. siomarina.
phinicon, ‑i n. v. phenicium s.v. phenicius.
phiola, ‑e f. v. phiala.
phiot(h)ecaria, ‑e f. v. emphyteuticaria.
phipon, ‑is m. [pour typhon] tourbillon :
Alex. Neck. laus div. sap. i 321 p. 364 : impetus in longum nubem producit, et illam / serpentis formam visus habere putat ; / hinc ‑is ei nomen dat Grecia, longam / ignitam nubem, lampada sepe vocant.
phirargiria, ‑e f. v. philargyria.
phirobolus, ‑i m. v. pyrobolus.
phirrites, ‑e m. v. pyrites.
phisale, ‑is n. et phisalis, ‑is m. v. 1. pensilis : Rituale Biburg. i 12 p. 157, 23.
phiscus, ‑i m. v. fiscus.
phisic- v. physic-.
phisietere, ‑is m. v. physeter.
phisigardum sive fisigardum, ‑i n. [piscis et vern. gard-] (cf. L. Musset dans Cahiers de civilisation médiévale 1 [1958] p. 82 n. 47) pêcherie, vivier :
Acta duc. Norm. 61 p. 186 (a. 1030) : unum f‑m in Dieppa.
phisilega, ‑e f. v. physiologia.
phisillia, ‑e f. [pour pusilla ?] petite fille (?) :
Papias* f. 176va : ‑a, parvula.
phisiognomus, ‑i m. v. physiognomus.
phisiol- v. physiol-.
phisionomia, ‑e f. v. physiognomia.
phisis, ‑is f. v. physis.
phisonomia, ‑e f. v. physiognomia.
phisos, ‑i m. v. pisus.
phisticus, ‑i m. v. pistacium.
phitator, ‑is m. [cf. emphyteuticus] emphytéote, preneur dans le cadre d’un bail emphytéotique :
Reg. Placent. 177 p. 392, 16 (a. 1187) : ita ut infrascripti ‑es eorumque heredes et cui dederint … terciam partem predicti mansi habeant et teneant… ; qui infrascripti consules … obligaverunt iandictis enphiteoticariis … istam terciam partem mansi.
ib. 202 p. 428, 26 (a. 1195) : a meridie ‑es communis Placentie ; ita ut infrascripti ‑es … preter loco venerabili vel militi aut servo, omnes infrascriptas pecias terre … habeant.
phiteocaria, ‑e f. v. emphyteuticaria.
phiteosis, ‑is f. v. emphyteusis.
phiteoticatus, ‑a, ‑um v. emphyteuticatus.
phiticus, ‑a, ‑um v. pythicus.
phitius, ‑a, ‑um et Phitius, ‑i m. v. pythius.
phito(n), ‑nis m. v. pytho.
phitonicus, ‑a, ‑um et phitonicus, ‑i m. v. pythonicus.
phitonissa, ‑e f. v. pythonissa.
phlaga, ‑e f. v. 2. plaga.
phlageton, ‑tis v. phlegethon.
phlasca, ‑e f. v. flasca.
phlasco, ‑nis m. v. flasco.
phlascula, ‑e f. v. flascula.
phlebilis sive flebilis, ‑e [phlebs] qui peut être saigné :
Consuet. Virdun. 3 p. 384, 12 : verumtamen fratres sanguine f‑es maturius refectorium frequentabunt.
phlebotomaria, ‑e f. [phlebotomus] ici forme fleothomaria. saignée :
Cartul. S. Alb. Andegav. 79 t. 1 p. 96 (a. 1082-1106) : donavit … arpennum vinee propter fleoth‑am in vita sua solummodo.
phlebotomarius sive flebotomarius, ‑i m. [phlebotomus] forme fleubotomarius : Cartul. Colne 87. celui qui pratique la saignée, chirurgien (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. col. 117, 39 : f‑s, blodlaetere
) : Cartul. Colne 87 p. 45 (a. 1146-74) : concedo … totam terram … quam tenebat Eadricus fleu‑s.
Trad. Ratisb. 886 (post 1160) : R. f‑s.
phlebotomatio sive flebotomatio, ‑nis f. [phlebotomo] saignée :
Mirac. Fid. III 11, 8 p. 199 : miles quidam equum … de more sanguine minuit, quem post f‑em ad palum quendam … religavit.
phlebotomator sive flebotomator, ‑is m. [phlebotomo] ici formes : flevotomator : Cartul. Mai. Mon. Vindoc. 55. flobotomator : Cartul. Mai. Mon. Cenom. I (Château-du-Loir) 9 p. 126. celui qui pratique la saignée, chirurgien :
Cartul. Mai. Mon. Vindoc. 55 p. 91 (a. 1065) : Hildemaro flevo‑e.
Cartul. Mai. Mon. Cenom. I (Château-du-Loir) 9 p. 126 (XI s. ex.) : Almandus flobo‑r.
phlebotomatus, ‑a, ‑um et phlebotomatus, ‑i m. v. s.v. phlebotomo.
phlebotomia sive flebotomia, ‑e f. FEW viii 390. formes : fleotomia : Corp. consuet. monast. I p. 436. fleutomia : Corp. consuet. monast. I p. 459. phlébotomie, saignée :
Corp. consuet. monast. I p. 436 (a. 816) : ut tempus fleo‑e certum non interminetur
(cf. ib. p. 546, 5 [c. 850]). ib. p. 459, 6 (a. 816) : ut certum fleu‑e tempus non observent.
Salern. comp. (Quell. Stud. Gesch. Nat. 5 [1936]) 15 p. 495, 18 : f‑a sanguinem detrahimus cum aliis humoribus.
ib. 28 p. 497, 35 : f‑e duplex est modus, scilicet per antipasim et metacentasim.
Paul. Aeg. cur. 3, 41 p. 18, 28 : indigens f‑a.
Chirurg. Bamberg. p. 136 : f‑e genera sunt tria : cefalicon, meson, epaticon.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. iii 5 p. 125, 16 : bene fluxibile operans in f‑is (gr. φλεβοτομία) corpus.
Barth. Salern. epist. ad Petr. Vener. p. 86 : f‑a, ut mihi videtur, differenda est quousque vox ad pristinum officium redire incipiat.
Ioh. Bertin. Bernard. penit. 54 p. 691A : cum caussam (sic) tumoris per ‑am experiri vellent.
Coll. Salern. ii p. 77 : item in f‑a attende tempus morbi.
Tract. aegr. cur. p. 86 : postea … eandem dando dietam, sola ‑a usque ad principium estatis.
Maurus (?) fleb. 2 p. 36 : propositum est presentis negotii breviter tractare / in quibus egritudinibus f‑a conferat et de quibus venis.
par métaph. : Petr. Bles. tribul. (PL 207) col. 992C : purgatur corpus humanum minutione, et hoc dupliciter, videlicet vene apertione et ‑a ; vene apertio confessioni comparatur, ‑a tribulationi
(cf. ib. col. 993A-B).
phlebotomo sive flebotomo 1. FEW viii 390b. formes : flebobomo : Chirurg. Bamberg. p. 137. flebothomo : Anon. transl. Ioh. Mansor. aphor. 116. fleogotomo : Antidot. Glasg. 356 p. 147, 31. fleotomo : Walahfr. Gall. p. 333, 15. Corp. consuet. monast. I p. 445, 23. Recept. Sangall. II 9 p. 42. Antidot. Cantabr. p. 167, 33. fleubotomo : Dan. Beccl. Urb. Magn. 2676 p. 87. Maurus (?) fleb. tit. fleugotomo : Antidot. Glasg. 356 p. 147, 28. flevotomo : Cartul. Vindoc. 209 t. 1 p. 341. phlébotomiser, saigner, pratiquer une saignée
1 absol. : Recept. Sangall. II 9 p. 42 : in primis fleo‑re debes aut ventosas inponere et abstinere a cibo.
ib. 35 p. 48 : si infans est sanguinem de cervice trahis, si autem maiore etate fleo‑as de brachio.
Mirac. Ioh. Reom. 8 p. 266 : archiatrum accelerat adesse ‑ndi necessitudine.
Paul. Aeg. cur. 3, 41 p. 18, 26 : si virtus permittit, f‑re a cubito statim et frequenter auferre.
Chirurg. Bamberg. p. 137 : secundum tempus propter nimium frigorem vel calorem non f‑bomamus.
Maurus (?) fleb. tit. p. 36 : tractatus magistri Enrici de egritudinibus fleu‑ndis.
2 avec compl. : Cartul. Vindoc. 209 t. 1 p. 341 (ante 1070) : ea scilicet ratione ut … ipsos monachos … absque alicuius lucri pretio flev‑ret.
précisant la partie incisée :
Antidot. Cantabr. p. 167, 33 : de presente in lingua fleo‑a eum.
au fig. : Alger. Leod. miseric. p. 242, 24 : similiter … non ordinante episcopo, sed linguam eius f‑nte angelo idiota factus est predicator egregius.
en parlant d’animaux :
Gesta Franc. Hier. 2 p. 8 : in tanta afflictione sitis, ut f‑rent suos equos et asinos, quorum sanguinem bibebant.
3 (au passif) se faire saigner :
Corp. consuet. monast. I p. 445, 23 (a. 816) : qui tantummodo fleo‑antur quadragesimali cibo recreantur.
Antidot. Glasg. 356 p. 147, 28 : senapis dandum est sthomacum in balneum postea fleug‑antur.
ib. p. 147, 31 : quando … fleog‑atur his diebus nullum adiutorium accipiant nisi post diebus quinque aut amplius.
Constant. Afric. eleph. 4, 4 : f‑ndus est eger de cephalica aut ea vena que in fronte est
(cf. ib. 1, 10 ; 5, 17 et 23). Anon. transl. Ioh. Mansor. aphor. 116 p. 209 : quibus in iuventute quater tantum in anno f‑thomari consuetudo fuerit.
Maurus (?) fleb. 36 p. 38 : item ex consuetudine est quod quidam quando f‑antur sincopizant.
part. passé phlebotomatus sive flebotomatus, ‑a, ‑um
1 saigné :
Herm. Augiens. chron. a. 973 p. 116, 25 : Adalbero clericus … ibidem f‑tus subita morte periit.
Guill. Hirs. const. col. 1103B : ne … ipse (sc. cellerarius) cum fratribus ad reficiendum sedeat unquam, nisi aut ‑us, aut alia infirmitate gravatus.
2 employé substt phlebotomatus, ‑i m. celui qui a été saigné :
Guido Farf. disc. 41 col. 1277A-C : de ‑is : … quando insimul conveniunt ‑i cum pueris.
Guill. Hirs. const. col. 970C : ‑i, si qui forte adsunt, conventum de ecclesia precedunt.
Dan. Beccl. Urb. Magn. 2676 p. 87 : sit porcina recens caro prestita fleu‑to.
phlebotomum sive flebotomum, ‑i n. v. phlebotomus.
phlebotomus sive flebotomus, ‑i m. et phlebotomum sive flebotomum, ‑i n. FEW viii 390. formes : flebothomus : Petr. Subd. Agnell. p. 165, 11. fleobotom- : Moyses Pergam. epist. p. 198. fleotom- : Gerh. Aug. vita Udalr. 24 p. 260. Transl. Steph. Trud. p. 344. Sigebert. Gembl. chron. p. 326, 18. phleutomum : Papias.
1 phlébotome, lancette, instrument servant au chirurgien à pratiquer la saignée (
Remig. Mart. Cap. iii 82, 22 t. 2 p. 4, 11 : scalprum, id est f‑um
[cf. Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 83, 1 p. 76, 3]. Anon. med. falc. Verc. p. 176, 49 : f‑um, unde homines sanguinem laxare solent.
Petr. Subd. Agnell. p. 165, 11 : medicinale ferramentum manu tenens, quod ab incisione venarum … latine f‑thomus dicitur.
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 22 : f‑us, blod-sex.
Papias : phleu‑um ab incisione dictum, nam incisio grece tomus dicitur
) : Ioh. Clun. Odon. I p. 181 : qui licito tempore ‑i sibi curationem adhibuisset.
Fulc. Meld. epist. 21, 27 p. 262 : credere corvino qui curat vulnera bino / f‑o gemino.
Transl. Steph. Trud. p. 344, 8 : audivi … post ictum fleo‑i sanguinem quem habemus fluxisse.
Chirurg. Bamberg. p. 136 : flebotomie genera sunt tria … meson catarexim id est ponere inferius cepaticon anostomum id est f‑um rectum et superius levare.
Moyses Pergam. epist. p. 198 : charaxare quod est minutim fleo‑o, id est ferro vene cesorio, plagas infigere quibus ventose superponuntur ad eliciendum sanguinem.
Guill. Malm. gesta reg. iv 333 : vidit per quietem se ‑i ictu sanguinem emittere.
Visio mon. Eyns. p. 249, 8 : contemplor denique latus dominici corporis ita cruore emanare ut solet vivi hominis caro cute f‑o recisa.
Salern. comp. (Quell. Stud. Gesch. Nat. 5 [1936]) 83 p. 507, 33 : predictum cataplasma hemorroidis apponatur ; si circa brachium ponatur et cum f‑o percutiatur, sanguis non exibit.
Maurus (?) fleb. 34 p. 38 : notandum si fiat minutio per apoforesim, intingatur f‑us / in oleo ut vulnus teneatur apertum diutius.
sur des animaux :
Guibert. Nov. gesta Franc. ii 10, 493 : sui fuit tanta sitis ariditas ut, f‑o equis suis asinisque illato, animalium cogerentur haurire cruorem.
servant à inciser un abcès :
Mirac. Mar. Virg. Rup. Amat. 1, 43 p. 146 : f‑o perforavit apostema.
2
(par ext.) saignée :
Sigebert. Gembl. chron. p. 326, 18 : cum nono die post fleo‑um … columbam percutere nisus est.
3
(par ext.) celui qui pratique la saignée, chirurgien (cf. FEW viii390a) : Abelard. hex. col. 744C : ‑i cum vasculis appositis sanguinem extrahere volunt.
phlebs sive flebs, ‑is f. [φλέψ] acc. gr. flebas : Ioh. Scot. carm. 18, 1. veine :
Ioh. Scot. carm. (M.W. Herren, 1993) 18, 1 p. 104 : quisquis χειρουργός nostras incidere f‑as / audet, prevideat ne sua dextra tremet.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. i 9 p. 47, 4 : deinde membranum et arteria et f‑s (gr. φλέψ).
phleget(h)on, ‑tis [φλεγέθων] formes flegiton : Theodulf. carm. 28, 487. phlageton : Papias. acc. gr. flegetonta : Aynard. gloss. F 67. flegetontam : Gerard. Mores. delib. 6, 72. abl. sg. flegetone : Dudo Norm. iv 120.
A (adj.) ardent :
Papias : ‑ageton, i. ardens, significat ardores irarum et cupiditatum
(cf) Macr. somm. 1, 10, 11. Sedul. collect 46, 7 p. 221, 25).
B subst. Phleget(h)on sive Flegeton, ‑tis m.
1 fleuve des Enfers, d’où enfer (
Honor. Aug. imago i 37 p. 67 : ‑n infernus est fluvius infernalis, ob vicinitatem ignis et sulphuris, fetore et ardore horribilis
) : Theodulf. carm. 28, 487 : i, pete Cocytum, F‑itontis mergere fundo, / quo tuus inventor trux cruciandus erit.
Ioh. Scot. carm. 9, 7 p. 90 : umbre tunc pavide sparsim F‑is ab imo / exiliunt.
Fritheg. Wilfr. 1094 : tu ‑n subies, Herebum manesque pavesces.
Flodoard. triumph. Ital. col. 779A : visum / magnifici sessoris equum ‑e.
Vita Landel. I 183 p. 216 : conspicit exanimum f‑is flumine mersum / quem torquent baratra cocytus stix acheronta.
Liutpr. antap. 2, 22 : Tartarus hunc metuit, hunc F‑n timuit.
Rather. phren. 691 : nec Chaos nec ‑thon nigris habitacula monstris / sint, que vel subeat vel subeunda fiat.
Dudo Norm. iv 120 p. 283, 10 : carebitis vita eterna f‑ne digne perfruentes.
Theod. S. Trud. (?) quid virt. 27, 828 : venerat ad portum, qua miscent gurgitis estum / flamme torrentis sulphureus ‑n, / leta fugans Acheron…
2
(allég.) feu, flamme (
Mythogr. II 69, 2 : F‑n autem inferorum fluvius ignem significat, nam flox Grece calor Latine, unde cuncta procreantur et re vera sine calore nihil nascitur.
Aynard. gloss. F 67 : f‑a est motio flamme
) : Gerard. Mores. delib. 6, 72 : non aspiciebant per circuitum fornacis, non piri f‑am, non empirium rogi cuneum, quin ad rorantem celestem spiritum, quo spiritum extinguentem ignitum et conflatum castrum acciperent.
Sigebert. Gembl. Theb. 2, 98 p. 73 : officiis solitis caret omnis curia ditis / arescat f‑n cocitus styx et acheron.
phleget(h)onteus sive flegetonteus, ‑a, ‑um [Phlegethon] du Phlégéthon, infernal :
Theodulf. carm. 1, 86 : iungitur Eumenidum stygiis male sans choreis / et ‑is effera virginibus.
ib. 11, 3 : sic ‑is redit ut Salvator ab umbris.
Flodoard. triumph. Ital. col. 847B : accensus ‑i fervore furoris.
id. triumph. Palest. col. 500D : Domino ‑as referente rapinas / raptus.
Gaufrid. Rem. somn. Odon. 220 : nec f‑as, Odo, timebis aquas.
phleget(h)onticus, ‑a, ‑um [Phlegethon] du Phlégéthon, infernal :
Cod. Sax. 673 : quo … virulentas ‑e atrocitatis valeamus combustiones evadere.
phlegethontius, ‑a, ‑um [Phlegethon] du Phlégéthon, infernal :
Ioh. Scot. gloss. Prud. 21 p. 77 : ‑a, infernalia.
phlegma sive flegma, ‑tis n. FEW viii 391. formes : flecma : Astronom. Ludov. 62 p. 540, 11 (v. lect.). Chirurg. Bamberg. p. 119-120. Tract. de phil. p. 184. Rog. Salern. chirurg. p. 182. flema : Astronom. Ludov. 62 p. 540, 11 (v. lect.). flemma : Bernard. Morl. octo vit. 135. fleugma : Grisofus 6 p. 14. Paschal. Rom. thes. occ. p. 144. fleuma : Garner. Rotomag. Moriuht 163. Coll. Salern. v p. 82. phalegma : Papias. indécl. : flegma : Papias* f. 177a. fleuma : Antidot. Glasg. 352 p. 146, 19. fém., ‑e f. : flegbama : Antidot. Augiens. p. 51. flegma : Gloss. medic. p. 8, 12. Grimald. Aug. (?) acc. 5, 1. fleuma : Antidot. Glasg. 99 p. 115, 24.
(méd. anc.) flegme (lymphe, mucus, pituite), une des quatre humeurs avec le sang, la bile et l’atrabile (
Papias : pha‑a dictum quod sit frigidum ; Greci enim rigorem flegmonem appellant.
Gerard. Crem. transl. Isaac Israeli defin. p. 320 : dicitur de chimis, scilicet humoribus quatuor qui sunt sanguis et utraque colera et f‑a.
Coll. Salern. ii p. 411 : quattuor humores sunt in humano corpore, id est sanguis, ‑a, cholera rubea, cholera nigra).
Plan
I chez l’homme :
A (physiologie) en parlant :
1 des qualités du flegme (froid et humide)
2 de son siège (les poumons)
3 de son élément de réf. (l’eau)
4 de sa prédominance chez les sujets âgés
B (pathologie) :
1 en parlant de l’évacuation du flegme par la bouche et le nez
2 en parlant des symptômes accompagnant l’augmentation du flegme
3 entraînant des souffrances abdominales, la formation de parasites ou un flegmon
4 en parlant de ses observations cliniques
C théol.
II chez l’animal :
A chez l’âne
B chez le faucon, glaire
III
par ext., parasites issus de la putréfaction du flegme humain
I chez l’homme
A (physiologie) en parlant
1 des qualités du flegme (froid et humide) :
Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 11 p. 81 : f‑a, cum sit frigidum et humidum, frigiditate sua servit calori sanguinis, humiditate subvenit siccitati melancholie cui ex frigiditate concordat.
Bernard. Morl. octo vit. 135 p. 101 : corpus terrenum, quod amore videtur amenum, / flemmate, fece, luto iam nunc fetens resoluto.
Paschal. Rom. thes. occ. p. 144 : fleugma … aquam et que ex aquis, albas res et insipidas denotat.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. i 9 p. 46, 20 : f‑a quidem est humidissimum et frigidissimum, sanguis autem calidissimus et humidissimus, sed non ita humidus ut f‑a (gr. φλέγμα)
(cf. ib. ii 3 p. 70, 14).
2 de son siège (les poumons) :
Bernard. Silv. Mart. Cap. 3, 685 : habent … sedes … f‑a pulmonem, ad quas per venas ab epate transeunt.
et de son rôle dans la digestion :
Maurus progn. 2, 20 p. 35b : f‑a transmittitur ad stomachum ut iuvet virtus expulsiva et de eo mittitur ad intestina ut lubricando iuvet virtus expulsiva et feces educantur.
3 de son élément de réf. (l’eau) :
Tract. de phil. p. 184 : flecma, quod interpretatur aquaticum.
Dan. Morl. philos. I 16 p. 215 : colera … ex igne suam sortitur proprietatem … f‑a ab aqua.
spéc., rapprochée de l’hydropisie :
Suger. adm. 26 p. 100, 20 : viderunt tantam effusi humoris et decursi f‑is (sc. hydropice) in terra abundantiam, ut cum scutellis et situlis et ollis illa asportare statim oporteret.
Dan. Morl. philos. i 16 p. 215 : turbata aqua, id est f‑e, fit homo ydropicus.
4 de sa prédominance chez les sujets âgés :
Astronom. Ludov. 62 p. 540, 11 : cum iam senili gravaretur etate et f‑is (v. lect. flagmatis, flecmatis, flematis) habundantia, que hieme augmentatur.
Honor. Aug. imago ii 59 p. 106 : f‑a … hieme dominantur in senibus.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 2 p. 55, 8 : venter … eis (sc. senibus) plenus est f‑e (gr. φλέγμα) et unusquique articulorum submuccilaginosus.
ib. ii 5 p. 79, 3 : albus … capillus generatur a f‑e
(cf. ib. p. 82, 9).
B (pathologie)
1 en parlant de l’évacuation du flegme par la bouche et le nez :
Amalar. epist. 6, 7, 18 p. 395 (c. 829 ?) : flegmaticus homo si studuerit sanitati sue, sepius curabit f‑a eicere.
Paul. Alb. epist. 18, 18 p. 261, 15 : quod si me ulterius provocaveris ad colera, consputus abscedes ut f‑a.
Antidot. Augiens. p. 51 : antidotum sotyra … f‑bamam vel salibam pinguem cito reiactare facit.
Bened. Anian. conc. 26, 7, 2 : ne forte … quedam tussis vel f‑is aliarumque rerum interrumpat strepitus.
Recept. Sangall. I 99 p. 32 : potio ad tussem sanandum et ad ‑a proiciendum.
ib. 163 p. 33 : potio ad ‑a deprimenda.
Gezo corp. Christi col. 403A : sic semen detritu genitalis membri egerere deberet, ut tanquam f‑a de naribus proiceret.
Petr. Damian. epist. 55 t. 2 p. 149, 23 (a. 1058) : dum mistum f‑i sanguinem spuerem.
Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 17 p. 89 : quatuor … humores … purgantur naturali quadam purgatione … f‑a per nares et os.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 2 p. 55, 6 : oculi … lacrimantur eis et nares implentur coriza et in ore salivarum multitudo congregatur, sed et tussiunt et exspuunt f‑a (gr. φλέγμα).
2 en parlant des symptômes accompagnant l’augmentation du flegme
a fièvre :
Maurus urin. II p. 8 : hoc f‑a habundat cum febre, interdum vero sine febre.
Coll. Salern. v p. 82 : de cotidiana (febri) ex materia stomachi facta. Huius autem febris phisici asserunt fleuma est materia, quod quandoquidem circa spiritualia quandoquidem inter cutem et carnem corrumpitur, et febrem infert cotidianam.
Salern. comp. (Quell. Stud. Gesch. Nat. 5 [1936]) 2 p. 492, 16 : secundum species, quia ex f‑e (febris) cotidiana … nascitur.

b modification du pouls :
Alfan. puls. p. 18 : curtus pulsus et latus significat f‑a excedere qualitative vel quantitative.

c pituite (
Osbern. deriv. p610 : pituita, infirmitas illa que ex habundantia f‑is accidit ;
cf. Papias infra IIB) : Hincm. Rem. epist. col. 555D : pituita, scilicet f‑a coagulatum et vetustum ac mucidum.
3 entraînant
a des souffrances abdominales :
Gloss. medic. p. 8, 12 : fit (sc. apepsia) ex … f‑a in stomaco diffusa.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 6 p. 88, 2 : f‑a (gr. φλέγμα) quidem … quibusdam a capite … in ventrem defluit.

b la formation de parasites :
Maurus progn. 2, 21 p. 36b-37a : lumbrici generatio fit ex speciebus f‑is … generatio autem aut fit ex f‑e salso et sunt longi et rotundi… ; ex f‑e dulci sunt longi et lati… ; aut fuerit ex f‑e acerbo et sunt breves et rotundi … ex f‑e naturali breves et lati.
Alfr. Angl. Arist. metheor. p. 65, 3 : quedam … animalia ex f‑e putrefacto in interioribus generantur, que … quandoque per vomitum eiciuntur.

c un flegmon :
Anon. transl. Iohan. Isag. p. 161 : apostematum iv modi simplices sunt ; aut … fiunt … ex f‑e quod est coagulatum et dicuntur zimie.
v. flegmantia.
4 en parlant de ses observations cliniques :
Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 16 p. 87 : f‑a si liquidum emittitur et sine sapore, naturale est, si dulce, infectum sanguine, si salsum, infectum cholera rubea, si acrum, melancholia, si vitreum coagulatum, ex frigiditate est.
Maurus urin. II p. 8 : f‑a aliud est naturale et aliud innaturale.
dans les expr. : acre ‑a : Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 16 p. 87 : acre (f‑a) … debilitat potus appetitum cibumque provocat.
dulce ‑a : Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 16 p. 87 : si dulce f‑a dominatur, cibus omnis dulce sapit et cito digeritur.
naturale ‑a : Maurus urin. II p. 8 : naturale f‑a est quod naturaliter frigidum est et humidum, in sapore insipidum, in colore album, in substantia fluidum et in epatis sima inter alios humores naturales per materiam generatum.
salsum ‑a : Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 16 p. 87 : si salsum (sc. f‑a) dominatur, minoratio cibi sequitur.
Salern. comp. (Quell. Stud. Gesch. Nat. 5 [1936]) 104 p. 512, 26 : siropus ad salsum f‑a et ad lepram et ad morpheam sic fit
(cf. ib. 116 p. 515, 16). Rog. Salern. chirurg. p. 182 : valet … hoc unguentum ad multum ut ad flecma salsum.
Petr. Ebul. baln. 16, 2 : balnea Raynerii que corpora putrida sanant / est quorum salsi f‑is hostis aqua.
vitreum ‑a : Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 16 p. 87 : vitreum f‑a cibum et potum destruit, rigores facit pre nimia frigiditate.
Salern. comp. (cf. supra) 119 p. 515, 41 : vitreum f‑a, quod ex nimia frigiditate oritur; purgetur cum calidissimis, ut blanca, diacastoreo…
C théol. : Alex. Neck. spec. i 25, 3 p. 74, 7 : fuere ergo qui dicerent aquam illam f‑a fuisse verum, quod Deo volente inferius in tractatu de eucaristia instituendo improbabitur ; ibi enim docebimus aquam illam veram fuisse aquam.
spéc., corruption du péché :
Garner. Rotomag. Moriuht 163 : caper hirsutus, viciorum fleumate plenus.
Adam Scot. serm. col. 205D : nisi venenosum prius ‑a, quod in mente per peccati contraxit absconsionem, interne evomuerit corruptionis.
II chez l’animal
A chez l’âne :
Bernard. Silv. cosm. ii 9, 6 : in vulpe versuciam, tarditatem in asino, alterum f‑is, alterum melancolie qualitatibus importari.
ib. ii 13, 8 : asinus hebes est ex ‑e.
B chez le faucon, glaire :
Grimald. Aug. (?) acc. 5, 1 : cum videris accipitrem nausiari f‑as virides, iam debes scire quod colera habet.
Ecbas. capt. 949 : f‑e detersis rostris … excuciunt rapidas … pennas.
Grisofus 6 p. 14 : si propter putridam carnem comestam ancipiter fleugma habuerit, glirem da ei ad comedendum et sanabitur.
cause de la pituite :
Papias* f. 177a : pituita, superfluitas, f‑a, infirmitas que ex abundantia sanguinis fit, unde aves moriantur.
III parasites issus de la putréfaction du flegme humain (cf.supra IB3b) : Bernard. epist. 190, 2 p. 19, 11 (a. 1140) : num … pediculi, aut lendes, aut ‑ta, vel filii carnis sunt, vel non sunt de substantia carnis ?
phlegmagogum sive flegmagogum, ‑i n. v. s.v. phlegmagogus B.
phlegmagogus sive flegmagogus, ‑a, ‑um FEW viii 392.
A (adj.) propre à évacuer le flegme, expectorant (
Gloss. Salern. p. 12a, 42 : f‑um id est purgans flegma
) : Salern. comp. (Quell. Stud. Gesch. Nat. 5 [1936]) 52 p. 502, 6 : de vino f‑o.
Matth. Platear. gloss. p. 380A : precedat … medicina ‑a, ut polypodium colocynthidis, et similia.
B subst. phlegmagogum sive flegmagogum, ‑i n. (en pharmacopée) médicament propre à évacuer le flegme, expectorant :
Maurus glos. p. 522 : si … materia fuerit sanguinea danda sunt emagoga, si colerica colagoga, si flegmatica f‑a.
Bernard. Prov. comm. 1, 2 p. 274, 26 : pillule de polipodio et aliis f‑is possunt ante prandium dari.
phlegmantia sive flegmantia, ‑e f. [phlegma] flegme :
Maurus progn. (M.H. Saffron, 1972) 15 p. 31b, 28 : sunt … quattuor species ydropisis : leucoflegmantia, anasarca vel yposarca, timpanites et ascilites ; leucoflegmantia dicitur a leucoe quod album est, et ‑a, flegma, eo quod hec species ydropisis fit de albo flegmate, scilicet naturali.
v. phlegma.
phlegmaticus sive flegmaticus, ‑a, ‑um FEW viii 392. formes : flecmaticus : Comm. Mart. Cap. Berol. p. 71, 23. fleumaticus : Bernard. Silv. Mart. Cap. 3, 807 et 5, 1035. Tract. aegr. cur. p. 83. compar. flegmaticior et flegmaticius : Burg. Pis. transl. Galen. inter. ii 10 p. 84, 3-5. flegmatique, au sens médical (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 45 : flegmaticus, maeldropiende)

I adj.
A chez l’homme
1 qualifiant un sujet chez qui le flegme prédomine :
Amalar. epist. 6, 7, 17 p. 395 (c. 829 ?) : f‑s homo si studuerit sanitati sue, sepius curabit flegma eicere.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 6 p. 88, 7 : vidi … quibusdam valde f‑is (gr. φλεγματώδης) hominibus congregatam in ventre coleram quamplurimam rubeam.
ib. ii 6 p. 96, 13 : si … quis continuo a principio factus est complexione frigidior et siccior, non melancholicus qui talis, sed f‑us (gr. φλεγματικός) erit superfluitatibus.
astrol. : Adelard. Bath. transl. Iafar. 1 p. 96, 29 : natura eius (sc. canceris) frigida et humida, aquatica, f‑a.
cf.infra II.
2 dans des périphrases pour désigner le flegme : ‑a fex : Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 5 p. 79, 4 : albus … capillus generatur a flegmate, igneus autem, sicut colore medius xanthi est et albi, ita et generatione medius f‑e (gr. φλεγματώδης) et colerice fecis.
humiditas ‑a : Burg. Pis. transl. Galen. inter. vi 5 p. 174, 1 : circa cotilidones eius matricum humiditas f‑a (gr. φλεγματώδης) coacervatur.
‑us humor : Paul. Aeg. cur. 3, 40 p. 18, 18 : si … f‑us humor admixtus fuerit colerico.
Burch. Belv. barb. I 9 p. 159, 286 : in illa etate ex habundantia humoris f‑i eruptio vel fluor vitiosus decurrit.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 2 p. 55, 12 : invenies … aut f‑um (gr. φλεγματώδης) aliquem humorem aut humiditatem muccilaginosam
(cf. id. transl. Galen. inter. i 4 p. 59, 24 et iii 6 p. 95, 37, et passim). id. transl. Galen. inter. ii 10 p. 87, 26 : fit autem et propter f‑um (gr. φλεγματικός) humorem coacervatum secundum cerebrum.
Tract. aegr. cur. p. 83 : que fleu‑i humoris vel colerici evacuant superfluitatem. ‑
a materia : Maurus glos. p. 528 : videamus qualiter f‑a materia declarat paroxismum cotidianum et nocturnum dum quod f‑a materia labilis est sicut aqua.

par ext., en parlant du sang :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. ii 10 p. 84, 3 : si quidem colericior fuerit sanguis, xanthum vel ochrum … est quod expuitur, si vero f‑ior (gr. φλεγματικός), spumosum et album, si melancholicior autem, aut nigrum vel lividum, si vero nil horum, rubrum.
ou des mucosités :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. ii 10 p. 84, 5 : a pleuresi quidem sepe colericius, a pleripleumonia vero f‑ius (gr. φλεγματικός) sputum sequitur.
3 qualifiant la nature d’une épidémie :
Ord. Vit. hist. xi 15 t. 6 p. 74 : mense Maio ‑a pestis per totum occidentem discurrit et catarro graviter molestante omnis oculus ploravit.
4 qualifiant un régime ou un traitement :
Salern. comp. (Quell. Stud. Gesch. Nat. 5 [1936]) 116 p. 515, 25-26 : habitudine vel dieta f‑a, vel si in hora flegmatis, a tertia hora noctis usque ad nonam eiusdem affligatur, principaliter flegma, secundario coleram purgamus.
v.aussi phlegmatodes.
B chez le faucon :
Dancus Rex 17, 8 p. 88 : omnes falcones qui habent pennam albam sunt f‑i et sicci.
II subst. phlegmaticus sive flegmaticus, ‑i m. flegmatique, sujet chez lequel le flegme est l’humeur dominante :
Bernard. Silv. Mart. Cap. 3, 807 : fleu‑i … parum appetunt pro frigore set multum sustinent pro humore.
ib. 5, 1035 : fleu‑i … frigore parvi, humore pingues … abstinentia vero et labor (reddunt) sanguineos et fleu‑os graciles.
Comm. Mart. Cap. Berol. p. 71, 23 : flec‑i non ascendunt, sed ex humore dilatantur et incrassantur.
Burg. Pis. transl. Galen. inter. vi 5 p. 173, 31 : fit hoc maxime mollibus carne et f‑is (gr. φλεγματώδης).
phlegmatismus, ‑i m. ici forme fleumatismus. surabondance du flegme :
Antidot. Glasg. 103 p. 116, 24 : fleu‑o et cataron et ventrem constringit (sc. antidotum).
phlegmatodes sive flegmatodes adj. [φλεγματώδης] ici nom. acc. pl. n. gr. (non contracte) flegmatodea. flegmatique, au sens médical :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. vi 2 p. 158, 43 : ulcerationes … vehementes quidem tensiones et desideria fortia inferunt, excernunt autem pauca, secundum principia quidem f‑ea (gr. φλεγματώδης) (i. flegmatica) et pinguia, procedente vero tempore et rasurosa.
ib. vi 2 p. 159, 10 : vomuntur … f‑ea et corrupta plura.
v. phlegmaticus.
phlegmino sive flegmino(r) 1. [phlegma ; gr. φλεγμαίνειν] forme flemino : Burg. Pis. transl. Galen. inter. ii 3 p. 71, 21.
(méd.) s’enflammer, en parlant
a d’un organe, être enflammé :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. ii 3 p. 70, 40 : cum … musculus ‑et.
ib. p. 71, 21 : flem‑ntibus … musculis … necesse est fieri diastolen.
ib. iv 6 p. 120, 26 : una quidem et prima earum (sc. passionum) cum farinx f‑atur (et
ib. l. 29). ib. vi 5 p. 173, 9 : apparet … tumor, indicans per profundum esse aliquid f‑ns.

b d’un malade (avec acc. de la partie), souffrir d’une inflammation :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. v 4 p. 143, 36 : nullum aut parva contingunt incipientibus f‑re dyafragma.
phlegmon sive flegmon, ‑nis m. formes : flecmen : Aynard. gloss. F 40. fleumone : Gloss. medic. p. 35, 18-20. acc. gr. phlegmona : Hraban. univ. 18, 5.
1
(méd.) phlegmon, inflammation du tissu conjonctif (
Gloss. medic. p. 35, 18 : fleu‑e, tumor vel fervor.
ib. p. 35, 19 : fleu‑e, id est tumorem cum fervore stomaci.
ib. p. 35, 20 : fleu‑e, fervor gravis ex quo febres solent acutissime nasci
[cf. Isid. etym. iv 6, 7]) : Paul. Aeg. cur. 3, 57 p. 33, 10 : tertia … melancolie species est quam fysodes et ypocondriacum vocant, ex f‑e earum que circa stomachum ypocondriarum consistens.
Burg. Pis. transl. Galen. compl. iii 5 p. 129, 9-10 : calidum est quandoque secundum accidens infrigidat per medium evacuans, ut catantlema f‑em (gr. φλεγμονή) ; cum enim a calido reumate fit f‑n, propria quidem eius sanatio evacuatio est superflui.
id. transl. Galen. inter. i 1 p. 52, 29 : superinnato plage f‑e (gr. φλεγμονή).
ib. ii 3 p. 71, 23 : secundum magnitudinem f‑is sentiet pulsum qui est secundum eum.
Tract. aegr. cur. p. 373 : f‑is prima vel propria cura est per antipassim id est contrariam detractionem evacuare sanguinem.
2 (par rapprochement avec phlegma) froideur :
Hraban. univ. 18, 5 col. 501B : phlegma autem dixerunt quod sit frigidum ; Greci enim rigorem ‑a appellant.
[3 fautif pour phlegmonides : cf. infra s.v.]
phlegmones sive flegmones, ‑idis f. [φλεγμονή ; cf. φλεγμονώδης] abcès :
Chirurg. Bamberg. p. 119, 399 : horum (sc. apostematum) quidam fiunt de sanguine et dicuntur f‑des
(cf. Anon. transl. Iohan. Isag. p. 161 : … et dicuntur flegmones).
ib. p. 120, 412 : f‑dis (flegmon éd.) ex sanguine signa sunt hec.
phlegmonicus, ‑a, ‑um [φλεγμονικός] FEW viii 392. phlegmoneux :
Constant. Afric. theor. viii 10 f. 38va : omnisque eius significatio (sc. erysipelatis) phlegmone : et herisipila est fortior ‑a.
phlegmonius sive flegmonius, ‑i m. [phlegma] phlegmon :
Bernard. Prov. comm. 8, 4 p. 308, 25 et 29 : si aliquis cum f‑o sit venenatus veneno calido, potest tyriaca super vulnus apponi, ut ad locum vulneris attrahat venenum ratione similitudinis ; … si vero sit venenatus f‑s cum veneno frigido, tyriaca non ponatur in vulnere.
phlegmonosus sive flegmonosus, ‑a, ‑um [phlegmon] (en parlant d’une maladie) inflammatoire :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. ii 3 p. 71, 27 : pulsualis et pulsativus … dolor in passionibus fit f‑is (gr. φλεγματώδης) et corporibus sensibilibus.
ib. ii 4 p. 71, 3 : in f‑is (gr. φλεγμονώδης) passionibus non semper cum dolore pulsat
(cf. ib. ii 5 p. 72, 23).
phlegmosus, ‑a, ‑um [phlegma] qui souffre d’un phlegmon (?) :
Tract. decl. 651 (W. Stokes, 1860) p. 20 : hic ‑us, ‑a, ‑um, croindtillech.
1. Phlegon, ‑tis m. un des chevaux du Soleil (cf. Ov. met. 2, 153) : Theod. S. Trud. (?) quid virt. 23, 732 : sol urgens instat, pro se luctantur et ipsi / muse tam suavis affore deliciis : / prosilit Eous, se tollit in alta Pirois, / colla tumet ‑n, crura rotundat Ethon.
2. phlegon sive flegon, ‑tis [φλέγων, part. prés. de φλέγειν, brûler] rouge :
Gloss. Salern. p. 12b, 1 : flegmon a f‑n quod est rubeum.
phleutomum, ‑i n. v. phlebotomus.
phlogites, ‑e m. v. phologares.
phlomos sive phlomus sive flomus, ‑i m. et f. [φλόμος] FEW viii 393 (cf. André, Lex. bot. p. 247). formes flosmus : Ioh. Platear. simpl. med. p. 39b. Tract. aegr. cur. p. 283. Coll. Salern. iii p. 292, 12. neutr. flegmon et fleomon : Antidot. Bamb. 34 p. 30. gén. flomu : Paul. Aegin. cur. 7, 1 p. 205, 7.
(bot.) molène, verbascum
1 plante médicinale aux propriétés pectorales et cicatrisantes (
Papias : ‑os grece herba quam Latini verbascum vocant, que sauciatis ursis medetur
) : Petr. Damian. epist. 86 t. 2 p. 494, 3 (a. 1061) : si quando ictibus gravissime cedis afficitur (sc. ursa), … herbe, cui grece f‑us nomen est, vulnera subicit, et sic solo tactu omnes ulcerum dolores excludit.
Tract. aegr. cur. p. 283 : tere radicem flosmi.
Gloss. Salern. p. 6b, 34 : f‑us, tapsus femininus.
Ioh. Platear. simpl. med. p. 39b : tapsus barbassus et flosmus et pomfiligos idem est ; … viridis valet, sicca minime…
en part., dans l’expr. herba f‑on : Antidot. Bamb. 34 p. 30 : recipit hec : margelli cum verbascum cacrimonium viride tritum cum herba fleomon et hibeos … si non accipiendo et tibi nimie et aspeduculorum nocebit herba quam ipsa est flegmon herba … ipsa est quam rustici frusam vocant.
2 servant de mèche pour les lampes :
Coll. Salern. iii p. 292, 12 : flosmus, tapsus barbarus, herba luminaria
(cf. Isid. etym. xvii 9, 73).
phlox sive flox, ‑cis f. [φλόξ] flamme :
Carm. de Bened. prol. 3, 1 : eterni numen patris, f‑x seva tonantis, / insignis fomes ac luculenta dies.
phlyctene, ‑es f. ici forme flictene. phlyctène, ampoule, cloque :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. i 4 p. 19, 2 : f‑e (gr. φλύκταινα) id est vesice ut igne exuste insurgebant et sub cute comburi existimabant.
phlysis, ‑is f. [φλύσις] (cf. P. Wirth dans ALMA 24 [1954] p. 224). ici forme fleusis. éruption :
Antidot. Glasg. 325 p. 143, 29 : epitoma ad f‑es.
phoca sive foca, ‑e f. FEW viii393. forme focca : Ioh. Scot. divis. nat. iii 5117 p. 174. gén. focis (?) : Paul. Aeg. cur. 3, 4.
(zool.) veau marin, phoque
1 en général (Aelfr. (?) angl. sax. voc. app. p. 55 : nomina piscium … f‑a, seol.
Angl. Sax. vocabul. I p. 65 : nomina piscium … ‑a, seolh.
Papias : ‑a, genus piscis, vitulus marinus.
Comm. Iuven. Par. [3, 238] p. 293, 586 : ‘vitulisque marinis’ id est ‑is ; sompnolenti sunt pisces qui nisi in tempestate excitantur, et, ut dicunt, mare eos eicit, et in litore a rusticis inveniuntur dormientes.
Hist. exp. Frid. imp. p. 30, 10 : eos quos dicunt boves marinos seu f‑as
) : Ioh. Scot. divis. nat. iii 5117 p. 174 : sunt … amphibia, hoc est dupliciter viventia, et in terra et aqua, focce et crocodili multaque similia.
Theod. S. Trud. (?) quid virt. 22, 720 : suillus cum ‑is gaudet adesse modis.
Bernard. Silv. Mart. Cap. 5, 726 : tempestas … que dormientes ibi ‑as excitat
(cf. id. Virg. Aen. 6, 83 p. 50, 5). Dom. Evesham. Ecgw 21, 17 : qui piscis a scolasticis f‑a nominatur.
Guill. Conch. dragm. v 6, 5, 52 : quod … a fundo maris tempestas incipit, ex hoc potest probari, quod ‑as undas agitantes ante tempestatem videmus.
Galter. Castil. Alex. iv 321 : et celeres ‑as imis a sedibus Auster / premittens, madidis iam verberet aera pennis.
Serlo Wilt. 2, 44 p. 82 : prestat in ede focis iungi quam per mare f‑is.
dans l’expr. ‑a marina : Girald. topogr. i 26 p. 59 : (castores caudam) in modum ‑e marine planam habent et levigatam.
2 en pharmacopée :
Paul. Aeg. cur. 3, 4 p. 3, 6 : addens axungie ursine lib. iiii et f‑is (v. lect. fecis) tantundem contere.
3 mythol. : Arnulf. Aurel. Ovid. metamorph. vii 13 p. 219 : in ‑am pocius quam in alium (mutatum est nepos Cephisi,
cf. Ov. met. 7, 389) quia illi pisces sunt sompnolenti unde et magis videntur muti quam ceteri. en relation avec la mort d’Hippolyte :
Mythogr. I I, 46, 3 : Theseus Egeum patrem rogavit ut se ulcisceretur qui agitanti curru Hippolyto inmisit ‑am in litore, qua equi territi eum distraxerunt.
Theodul. 126 : Ipolitus seva perit accusante noverca / discerptus bigis f‑as agitantibus undis.
Fulc. Meld. epist. 9 p. 230 : si vidit f‑am meruit post funera vitam.
phocotrophium, ‑i n. [pour ptochotrophium ; cf. gr. πτωχοτροφει̃ον] hospice :
Papias : ‑m, grece locus in quo pauperes et infirmi pascuntur.
phodrum, ‑i n. v. fodrum.
phoeb- v. pheb-
phoema, ‑tis n. v. poema.
phoen- v. phen-
phoesis, ‑is f. v. poesis.
pholia, ‑e f. [φωλει̃α, φωλία] caverne, tanière :
Epist. Hann. 5 p. 23, 22 (c. 1073-75) : ‑e nostre non omnibus pateant, ne viventes pereamus.
pholidotus sive folidotus, ‑a, ‑um [φολιδωτός] (en parlant d’un serpent) couvert d’écailles :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 5 p. 76, 11 : ex ostracodermis … et malacocarcis, ut puta ostreis et caravis et cancris, et quecunque f‑a (gr. φολιδωτός) animalium sunt, ut serpentes, aut squamea, ut pisces, non posset nasci pilus.
phologares, ‑e m. [pour phlogites] pierre précieuse :
Papias p. 268b : ‑es, gemma ex Persidia ostensans intra se quasi flammas
(cf. Isid. etym. xvi 14, 9).
phonascon, ‑tis [φωνασκω̃ν, part. présent de φωνασκει̃ν] ici forme fonascun. qui exerce sa voix :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. vi 6 p. 177, 42 : quicunque … mox a principio vel athluntes (i. certantes) vel f‑untes (gr. φωνασκου̃ντες) (i. vocem bonam habere studentes) venereorum inexperti prestiterunt.
phonascus, ‑i m. [φωνασκός] maître de déclamation, professeur de chant :
Ioh. Sarisb. policr. i 7 p. 52, 17 : milites quoque nisi alio verba pronuntiante non appellabat, nec agebat quicquam serio iocove quin ‑s astaret qui eum suis arteriis parcere hortaretur
(cf. Suet. Nero 25, 5).
phonaster, ‑tri m. [orig. inc. ; suffixe ‑aster] baguette, verge (?) :
Ioh. Sarisb. hist. pont. 3 p. 9 : si forte quis hostiarius, ut irruentes clericos ab introitu repellat, virga percutit non voluntate nocendi, item si acolitus ‑o (pour pharastro ? éd.) vel correptorio – quod vulgus nostratum bosretum nuncupat – non tenetur (sc. hoc canone).
phone sive fone, ‑es f. [φωνή] plur. fona infra. voix (
Papias : ‑e grece, latine vox [nox éd.].
cf. Ps. Odo Clun. mus. p. 284. Bernard. Silv. Virg. Aen. 6, 601 p. 111, 3 : Orpheus quasi orea ‑e dicitur, id est bona vox
) : Cod. Sax. 621 t. 3 p. 169 (a. 979) : sacre scripture edicta, f‑a catholicorum patrum nos ammonent.
ib. 652 t. 3 p. 218 (a. 985) : intonante apostolica f‑e : « Quid habes quod non accepisti ?».
Anon. rar. fab. 26 p. 10 : pauca f‑a, id est voces vel verba, recognosco.
v. phonia et phonos.
phonema, ‑tis n. ici forme foneuma. voix, parole :
Atto Verc. perpend. 12 p. 21, 11 : non potius quam hecaton per f‑uma adsummis (sic) ?
phoneticus, ‑a, ‑um [φωνητικός]
(physiol.) qui produit le son, en parlant des cordes vocales :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. i 6 p. 64, 30 : ostensis … eis a me ‑is (gr. φωνητικός) (i. vocalibus) nervis cessaverunt admirantes
(cf. ib. i 6 p. 63, 44).
phonia, ‑e f. [cf. φωνή] son, voix, pour expliquer l’étym. de diaphonia : Comm. microl. 70 p. 114 : organica … constitutio ubique fit vel per diapente superius vel per diatessaron, que diaphonia dicitur, dia id est dualis, ‑a id est sonus.
v. phone et phonos.
phonicus, ‑a, ‑um [φωνικός] (cf. O. Gombosi, Studien zur Tonartenlehre des frühen Mittelalters dans Acta musicologica 12 [1940] p. 21-52). ici forme fonicon.
(mus.) type d’organum, caractère du mode grégorien ‘theticon’, plagal du ‘tetrardus :
Odo Aret. ton. A 8 p. 250 : octava vero differentia incipit tonus theticon et plagis tetrardi, vox stridentis, metrum vero lichanos meson, organum f‑on, symphonia varietas plagis tetrardi.
1. phono, ‑nis m. [cf. gr. φωνή] mot (?) :
Epitaph. var. I 7, 7 p. 1030 : his intentus erat ‑em bisque secabat.
2. phono, ‑nis m. v. fano.
phonos indécl. m. [cf. φωνή] son, chant, pour expliquer l’étym. de paraphonista :
Osbern. deriv. P lxvi8a : ‑s grece cantus latine.
phor 1. v. for.
phore inf. futur v. sum.
phorium, ‑i n. [φορει̃ον] litière (
Anast. synod. VII interpr. col. 282D : in ‑o, id est portatorio
) : Anast. chron. p. 110, 3 : Anatolus patriarcha … non ‑o portatus … sed pedes letanias faciens incedebat.
ib. p. 291, 10 : iussit … eum (sc. Constantinum) in ‑o portari
(cf. Gloss. Aa 456, 1, 27).
phormida sive formida, ‑e f. [φορμίς, petite corbeille] (méd., en parlant du cœur) oreillette :
Ars med. 5 p. 423, 6 : cor, cuius dextra et leva f‑a duo aures appellantur, preinvolvitur propria membrana que precors vocamus.
phormon v. formon s.v. formus.
phormus, ‑a, ‑um v. formus.
phorum, ‑i n. v. forum.
phorus, ‑i m. v. forus.
phos sive fos, ‑tis n. gén. gr. photos : Petr. Subd. Agnell. 24 p. 196, 10.
1 lumière (
Hraban. univ. 14, 13 col. 388B : ‑s lux est.
Papias : ‑s grece lux, ignis
) : Carm. Cent. 147, 4 p. 354 : in tenebris valeo, Phebo surgente quiesco (sc. laterna), / nec mirum ; cecam ‑s abigit speciem.
Petr. Subd. Agnell. 24 p. 196, 10 : convertere itaque ad illius auxilium qui fecit celum et terram … qui est ‘‑s ec ‑tos’, hoc est lumen de lumine.
2 feu, flamme :
Hraban. univ. 17, 1 col. 457C : favilla, quod per ignem effecta sit ! Nam ‑s ignis est.
ib. 19, 8 col. 530A : fenum dictum, quod eo flamma nutriatur ; ‑s enim flamma est.
3 (par erreur étym.) voix :
Ugutio agiogr. 517 : Filippus dicitur a fos, quod est vox et lampas.
phosforeus, ‑a, ‑um v. phosphoreus.
phosforus, ‑i m. v. s.v. phosphorus.
phospherarius, ‑a, ‑um [φώσφορος] ici forme fosferarius. porteur de lumière :
Froum. carm. 6a : de ligno fosf‑o.
phosphoreus, ‑a, ‑um [φώσφορος] forme phosforeus : Amarc. serm. 3, 531. lumineux :
Syll. Sangall. 5, 95 : ‑um iugum, designat Urania prudens, / vesper ut interdum lumina sera dabit / ultima Melpomene chelos tangendo iocatur.
spéc., ‑a urbs, en parlant de Jérusalem :
Amarc. serm. 3, 531 : nil amat in terra nisi semper adire sacellum, / apte ‑foree quod ad instar ducitur urbis.
phosphoros, ‑i m. v. s.v. phosphorus.
phosphorus, ‑a, ‑um formes : fosforus : Carm. de Bened. 78. Froum. carm. 6a. phosforus : Liutpr. legat. 28.
1 (adj.) porteur de lumière (
Papias : ‑us grece lucifer, alii dicunt lucem ferens
) : Froum. carm. 6a : fosfora xilokopus nos fecit inertia ligna.
2 subst. phosphoros sive phosphorus sive fosphorus, ‑i m. l’étoile du matin, la planète Vénus (
Hraban. univ. 14, 13 col. 388B : phos lux est, unde et lucifer grece ‑os appellatur
) : Carm. Hibern. exul. 26 p. 397 : splendidus eximiis surgit dum ‑us umbris.
Odo Clun. occ. 5, 143 p. 98 : f‑us ille thoros facit ut vitare bubulcos
(cf. ib. 5, 135 et 171). Radulf. Glab. hist. v 20 p. 244 : didicimus quod visa sit a suis stella ‑us.
Lantfr. transl. Swith. 14 p. 384 : iam aurora reducente ‑um.
Rob. Mon. Rem. hist. Hier. iv 1 p. 775 : ‑us aurore rutilos precesserat ortus.
au fig. : Carm. de Bened. 78 p. 215 : mentibus in quarum renitebat fosforus ardens.
en parlant d’une personne :
Carm. de Cass. 539 p. 195 : plenus nempe dei renitebat f‑us orbi.
Liutpr. legat. 28 p. 199, 440 : quod queso Nicephorum gaudere pacificum … illum et ‑forum clamabant.
photiniacus sive fotiniacus, ‑i m. [Photinus] (ici au plur.) sectateur de Photin, évêque en Galatie et hérésiarque :
Alger. Leod. miseric. p. 323, 11 : bonosiaci sunt f‑i, qui sicut Iudei Christum ante secula ex patre genitum negant.
v. photinianus.
photinianus sive fotinianus, ‑i m. [Photinus] sectateur de Photin, évêque en Galatie et hérésiarque :
Agobard. Fel. Urg. 14, 15 : si … esset nestorianus aut paulianista sive f‑s.
Petr. Damian. epist. 40 t. 1 p. 464, 1 (a. 1052-61) : Bosonus, prout in eisdem decretis invenitur, f‑s fuisse dinoscitur.
Epist. Henr. IV 8 p. 307, 28 : in cathedra pestilentie sedere, in consortio … sabellianorum, marcellianorum, ‑rum, apollinariorum, spiritui sancto resistentium.
Gerhoh. glor. 8, 5 : obstitit adversarius aliquis ‑s hominem Deum sua deitate spolians.
Ioh. Sarisb. policr. viii 17 t. 2 p. 346, 24 : Photinus is est – a quo et ipsi possunt non immerito appellari ‑i – primus in monstris Pellee domus.
Galter. S. Vict. labyr. Francie p. 199, 22 : pauliani Christum non semper fuisse dicunt sed eius initium ex quo de Maria natus est ; nec eum aliquid amplius quam hominem putant ; f‑i similiter.
v. photiniacus.
photisma, ‑tis n. illumination, d’où baptême :
Ioh. Scot. versio Dion. Ar. ii 2 col. 1075A : mysterium ‑is.
id. ier. Dion. p. 1105, 2 : de perficiendis in ‑e
(cf. ib. p. 1111, 6 et p. 1327, 2).
photisticus, ‑a, ‑um [φωτιστικός] qui vient du baptême (en parlant d’une illumination) :
Ioh. Scot. versio Dion. Ar. ii 4 col. 1096B : sancte ergo teletarum Ierurgie trina virtus laudatur, sacre quidem theogenesie ex eloquiis comprobate purgatione et ‑a illuminatione.
phrasis sive frasis, ‑is f. FEW viii 399. faculté de parole :
Ioh. Sarisb. metal. iv 3, 4 p. 141 : sicut autem regule utiles sunt … ad scientiam, sic liber fere inutilis est ad f‑im instruendam, quam nos verbi supellectilem possumus appellare ; est autem f‑is commoda verbi facilitas, in quavis lingua.
employé dans des étym. : Aynard. gloss. F 28 : f‑is est locutio ; hinc parafrastes est falsus loquitor.
Ugutio agiogr. 822 : Euphrosynus dictus est ab eu quod est bonum et f‑is quod est eloquor.
phren sive fren, ‑is f. [φρήν] FEW viii400. formes : acc. sg. fren : Remig. Mart. Cap. i 3, 5. acc. pl. gr. phrenas : Hraban. univ. 18, 5 col. 501C. Tract. aegr. cur. p. 103. neutr. frenum : Maurus urin. II p. 32, 3.
1 diaphragme, membrane qui sépare le cœur et les poumons des viscères inférieurs (
Remig. Mart. Cap. i 3, 5 t. 1 p. 67, 8 : est et alia [sc. membranula] que dividit inferiora ventris et superiora pectoris, quam Greci fren dicunt.
Papias s.v. phrenesis : est … ‑n grece membranula quedam dividens inter inferiora visceris vel ventris et superiora pectoris, que corrupta phrenesim generat.
Gloss. Salern. p. 12b, 2 : f‑es dicuntur diafragma
) : Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 12 p. 222, 42 : diffiniunt periti medicine frenecin vocantes passionem quoniam ‑es talibus pelliculis nomen est.
Paul. Aeg. cur. 3, 40 p. 18, 14 : si vero secundum compassionem f‑um frenesis fiat.
Burg. Pis. transl. Galen. inter. iv 7 p. 121, 35 : inviolentam exspirationem faciunt solum f‑es (gr. φρήν) (i. diafragmata).
2 (par anal.) méninges, partie du cerveau :
Maurus urin. II p. 31 : frenesis est apostema quod proprie fit in f‑bus cerebri, id est in panniculis, scilicet in piam matrem et in duram matrem.
d’où, siège de l’esprit :
Maurus urin. II p. 32, 3 : dicitur frenesis a f‑o, quod est mens, quod in hac passione maxime mens leditur.
au plur. dans ce sens : Hraban. univ. 18, 5 col. 501C : phrenesis appellata sive ab impedimento mentis, quia Greci mentem ‑as vocant
(cf. Isid. etym. iv 6, 3).
phrenesia sive frenesia, ‑e f. [phrenesis] frénésie, démence :
Carm. var. II 12, 10 p. 1084 : frater erat nuper medius vix tegmine tectus, / f‑e (pronesie
cod.) recinens verba baburra nimis. v. phrenesis.
phrenesiacus, ‑a, ‑um [phrenesis] délirant, démentiel :
Gonzo Gengulph. 30 p. 654 : quidam erat homo, quem ‑a passio impatienti et horrendo lacerabat morbo.
phrenesis sive frenesis, ‑is f. FEW viii 400. acc. sg. gr. frenecin (par transcription fautive d’un sigma lunaire) : Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 12. rarement employé au plur. : Hilduin. transl. Dion. epist. IX 5 p. 343, 4. frénésie, démence
A
(méd.) affection cérébrale aliénante
1 en général (Hraban. univ. 18, 5 col. 501C : ‑is appellata sive ab impedimento mentis, quia Greci mentem phrenas vocant, seu quod dentibus infrendant.
Remig. Mart. Cap. i 3, 5 t. 1 p. 67, 9 : est et alia [sc. membranula] … quam Greci fren dicunt, unde et f‑is passio vocata est.
Angl. Sax. vocabul. II p. 75 : f‑is, seo untrumnys.
Papias : ‑is dicitur suspensio mentis per errorem, accidens ; … f‑is dicitur passio quando hic leditur.
Tract. aegr. cur. p. 103 : f‑is appellata ab impedimento mentis quia greci frenas mentem vocant, seu quia dentibus frendent nam frendere est dentes concutere ; est autem perturbatio mentis cum angustia et dementia ex colerica vi effecta
) : Mirac. Wandr. p. 557 : quedam femina … ‑im passa.
Remig. Thessal. II col. 781D : qui ‑im patiuntur, qui nesciunt quid agant.
id. apoc. col. 980B : ut febre languescat, ut ‑im sustineat.
Petr. Damian. epist. 72 t. 2 p. 355, 5 (a. 1059-61) : cepit ille graviter gemere, ululatus emittere et tamquam f‑im pateretur, inordinata vociferatione garrire.
Vita Hiltr. p. 428 : mulier quedam … ‑im incurrit.
Alfan. premn. phys. 13, 10 p. 89, 26 : patet … hoc per multas alias passiones atque symptomata, sed maxime ex ‑i.
Petr. Alf. disc. cler. p. 31 : magister meus quandoque f‑im paciens sensum perdit et indiscrete circumstantes verberat atque interimit.
Hariulf. Arnulf. ii 22 col. 1418B : longum tempus transegi in acerrimis doloribus capitis, qui in tantum me exagitant, ut ‑im me pati homines credant.
Babio 291 : aut f‑i premeris aut te letargus obegit.
Mirac. Mar. Virg. Rup. Amat. 2 10 p. 190 : clericus … quidam f‑i correptus.
Gaufrid. Autiss. serm. Bened. 3, 187 : punit ut voluerit ante mortem cecitate, paralysi, f‑i.
Petr. Cantor sacram. iii 284 p. 308 : si aliquis adultus esset cathecuminus habens voluntatem ut postea baptizaretur, et interim fieret freneticus, consulerem quod baptizaretur in f‑i.
au gén., dans une périphrase : Florus Lugd. carm. 27, 21 p. 556 : dum ‑is furiale malum tua viscera ferro / te proprio expetere cogit.
Letald. Maxim. p. 612 : intempestive ‑is subito morbo arripitur.
Guigo I Hugon. col. 781A : ita dulcedinem divine laudis … imbiberat, ut … hec prorsus de sanctissima eius mente nulla vel ‑is vel alterius morbi vi potuerint aboleri.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xx 25, 69 : Robertum … ‑is raptum violentia.
en rapport avec le cerveau :
Theodulf. carm. 1, 79 : amputat et sensus, ‑es imitata cerebri, / quid gerat aut dicat nosse maligna vetat (sc. ira).
Gesta episc. Tull. col. ccvii : f‑i cerebrum obvertente.
rapproché d’amentia : Transl. Wandr. p. 202 : quicumque amentiam aut ‑im passi adducebantur.
Anscher. mirac. Angilb. p. 132 : f‑i acerbissima et intolerabili amentia … tenebatur.
ou de rabies et furor : Petr. Damian. epist. 44 t. 2 p. 28, 6 (a. 1055-57) : in f‑im decidens atque in beluini furoris rabiem immaniter efferatus.
2 en parlant de son étiologie, de ses causes :
Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 12 p. 222 : diffiniunt periti medicine f‑cin vocantes passionem quoniam frenes talibus pelliculis nomen est, ipsam quoque ex tristitia in cor venientem combustionem ambigue opinantur.
Anon. transl. Ioh. Mansor. aphor. 99 p. 195 : si tempore veris ex multa humectatione fiat aeris mutatio, estate vero nascuntur variole, apostemata, f‑is et febres.
Adelard. Bath. quest. nat. 20 : exhalat … cerebrum calorem qui, si in eo obturaretur, ‑im … generaret.
v. phreneticus IB et IIA.
B
(spir.) délire, état d’égarement :
Remig. psalm. col. 435B : Iudei, tanta ‑i arrepti, ut medicum et salvatorem suum occiderent.
Guigo I medit. 374 : voluntas et potestas sine sapientia, f‑is est soluta.
Bernard. serm. per ann. 10, 2 p. 444, 10 : errant aliqui et in … oblivionem et spiritualem ‑im devenerunt.
en assoc. avec vertigo : Reimbald. Leod. schism. 4, 6 p. 120 : iam pene tota Ecclesia quasi f‑i quadam circumfertur ac vertigine.
C (au fig.,
avec gén.) déchaînement, rage :
Nicol. Clar. epist. 17 col. 1615D : inde est quod … prorumpit in ‑im vitiorum.
D titre d’un livre de Rathier de Vérone :
Sigebert. Gembl. vir. ill. 127 : ordinatus episcopus Leodiensis Ecclesie (sc. Ratherius), et ab ea pulsus, scripsit librum quem attitulavit ‑im.
phrenetica sive frenetica, ‑e f. et ‑orum n. pl. v. s.v. phreneticus III et IV.
phrenetice sive frenetice adv. [phreneticus] frénétiquement :
Petr. Damian. epist. 136 t. 3 p. 466, 28 (post 1065) : dum mundi lucra f‑e concupiscit.
Bereng. Trev. myst. col. 1006B : multum eras … qui more phreneticorum regnum et sacerdotium soles agitare ‑e.
phrenetico(r) sive frenetico(r) 1. [phreneticus ; gr. φρενιτίζειν] délirer, se comporter en frénétique :
Bernard. Prov. comm. 7, 4 p. 296, 38 : colocassia cuius foliis choperiuntur capita freneticorum … et sic cessant f‑ari.
Burg. Pis. transl. Galen. inter. iv 2 p. 114, 12 : adiuvate me, ne f‑er (gr. φρενιτίζειν).
ib. v 4 p. 143, 14 : prope f‑ndum existentes aridos sufficienter habent oculos.
ib. l. 25 : paulatim … ita in cerebro patiente f‑ant.
phreneticus sive freneticus, ‑a, ‑um FEW viii401.
I adj.
A à propos d’un être humain, frénétique, fou furieux (
Remig. Mart. Cap. i 3, 5 t. 1 p. 67, 9 : f‑us homo quia, si quis hanc [sc. fren] lesam habuerit, in amentiam vertitur.
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 45 : f‑us, seþe for sleaps awed.
Angl. Sax. vocabul. II p. 75 : f‑us, seþe furh sleapleaste awet.
Papias s.v. phrenesis : qui hanc [sc. phrenesim] patitur ‑us vocatur
) : Haymo Autiss. epist. Pauli col. 535D : ut … non tamen amentem neque ‑um illum redderet.
Sedul. Matth. p. 186, 34 : f‑i … sunt et a contrario spiritu possidentur.
Steph. Fulg. Vital. II 25 p. 388 : frater quidam … in … alienationem atque horrendam insaniam ‑us effectus est.
Bernard. Malach. 40 p. 345, 7 : mulierem ‑am et vinctam funibus coram omni populo curat.
Gaufrid. Autiss. colloq. 25, 1 : vidi ego aliquando quinque viros, quidni f‑os arbitrarer ?
Mirac. Mar. Virg. Rup. Amat. 2 10 p. 190 : de clerico f‑o sanato.
Tract. aegr. cur. p. 97 : si … hic ut contingit frequentius fiant f‑i, in principio cause eis caput radi facias.
B de frénétique, de fou furieux :
Petr. Damian. epist. 88 t. 2 p. 526, 2 (a. 1062) : erubescat ad hec lingua f‑a
(cf. ib. 45 t. 2 p. 38, 13 [a. 1055]). Gaufrid. Grossus Bernard. Tiron. xi 101 p. 245E : reprobos, more ‑o letantes cum male faciunt.
Serlo Font. fund. Font. p. 25 : cui omnes assentientes, voce f‑a, « capite », inquiunt…
spéc., dans la périphrase ‑a passio : Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 208, 11 p. 105, 28 : φρεν … membranula que adheret costis intrinsecus, inde ‑a passio.
II subst. phreneticus sive freneticus, ‑i m. homme frénétique, fou furieux
1 en général (Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 492, 12 p. 204, 10 : φρήν dicitur membranula costarum et laterum que dividit toracem a ventre, inde ‑i vocantur ; dum enim aliqua occasione illa membranula constringitur, homo in amentiam vertitur
) : Recept. Sangall. II 9 p. 42 : ad memoriam perditam et f‑os.
Mirac. Gorg. 25 p. 246, 28 : reddidit … ‑is, caducis, sensu fraudatis pristinam sanitatem.
Alfan. premn. phys. 13, 11 p. 89, 26 : ‑rum … quidam sensus conservant integros mente sola lesa.
ib. 13, 12 p. 90, 13 : alii … ‑i inanem assumentes phantasiam putant videre, que non vident, sed alia secundum rationem ratiocinantur.
Guigo I medit. 392 : nonne hoc est … f‑o se ipsum interficere volenti…?
Bernard. conv. cler. 5 p. 76, 10 : sic nimirum odit et ‑s carnem suam, cum sibi ipsi manus inferre laborat, rationis deliberatione sopita.
Ord. Vit. hist. ii 17 t. 2 p. 365 : in hospicio viri Dei quidam ‑s catenis constrictus erat, quem solvere nemo audebat.
Honor. Aug. an. et Deo p. 245, 13 : hinc est quod f‑i cum sint exiles et invalidi corpore quia siccos et tensos nervos habent fortiora quam sani peragunt.
Lib. de ignorantia 9, 26 p. 219 : corruptio corporee infirmitatis ut in febricitantibus, maniacis, f‑is.
Petr. Cantor sacram. i 43 tit. p. 117 : utrum debeat (sc. sacramentum) conferri energuminis, f‑is vel aliis qui sui compotes non sunt
(cf. ib. iii 284 p. 307). Burg. Pis. transl. Galen. inter. i 1 p. 54, 10 : secundum curas f‑rum (gr. φρενιτικός) et litargicorum, superius et inferius sermones vertunt.
ib. iii 7 p. 96, 40 : vigilantium … et f‑rum (gr. φρενιτίζων) et litargicorum capud fomentatur.
ib. iii 8 p. 98, 16 : ex laboribus quidem … et febre sicca et ardenti, qualis est que f‑rum (gr. φρενιτικός), cum spasmus factus fuerit.
2 dans des comparaisons évoquant des comportements frénétiques :
Mirac. Dion. Paris. p. 364 : ita ut … ad similitudinem ‑i in terram corruentes viderentur quasi mortue.
Odo Clun. coll. col. 551B : quasi ‑i ad hoc quod insania suggerit magis se submittunt.
Cartul. Roton. 329 p. 280, 3 (c. 1000) : non in lecto … pausare volebat, sed in modum f‑i … voces … emittebat.
Petr. Damian. carm. C, D 5, 28 p. 148 : ebriosi miserrimi / infremunt ut ‑i.
Ivo epist. 44 p. 178, 16 (a. 1095) : nonne tanquam ‑s ad medicum duceretur ?
Guigo I medit. 381 : sicut f‑s non credit ex caritate se ligari, uri, secari, quia horret hoc.
Bernard. gratia 14 p. 176, 10 : qui … exultant in rebus pessimis, tale est quod faciunt quale cum rident ‑i.
Vita Steph. Obaz. III 7, 29 p. 208 : dum … feretrum more ‑rum impatienter morderent.
Innoc. III reg. 247 p. 349, 6 (a. 1198) : dictus archipresbyter in extremis laborans tamquam f‑s alienatus erat a mente.
3 spéc., dans des comparaisons proverbiales, à propos du frénétique qui s’en prend de préférence à son médecin :
Hincm. Rem. epist. col. 291D : quia ‑s sepe nulli maiorem alapam dare solet quam ipsi medico qui eum curare volet
(cf. ib. col. 616D. id. psalm. col. 471D). Ivo epist. 44 p. 178, 23 (a. 1095) : perversi homines stipendia peccati magis quam iustitie diligentes adversus correctores suos insurgunt tanquam ‑i in medicos.
Guido Basoch. epist. 18 p. 67 : fremit in medicum … suum ‑s.
ou qui porte la corde destinée à le lier :
Hincm. Rem. epist. col. 427B : sepe funem portat ‑s unde ligetur.
id. trina deit. col. 589D : velut ‑s funem portat quo vinciatur
(cf. Greg. M. in evang. 33, 4). Wormon. Paul. 59 p. 250 : an forte ‑o te similem esse dixerim, qui funem in manibus ex quo ligetur, portat ?
III subst. phrenetica, ‑e f. femme frénétique, folle :
Mirac. Wandr. 2, 20 p. 285 : alia quoque ‑a de territorio Suevo.
Bernard. Malach. 46 p. 351, 17 : ligatam funibus ‑am solvi iussit.
IV subst. phrenetica sive frenetica, ‑orum n. pl. manifestations frénétiques, frénésie, démence :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. v 4 p. 143, 35 : succincte dicendum dictorum etiam antecedere f‑a (gr. φρενι̃τις).
phrenetizo sive frenetizo 1. délirer :
Burch. Argent. epist. 1 p. 55 : contra quas (sc. litteras) ille archiepiscopus statim f‑are cepit.
v. phrenetico.
phrica sive frica, ‑e f. [φρίκη] frisson, refroidissement :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. ii 1 p. 69, 13 : f‑a (gr. φρίκη), idest infrigidatio.
ib. v 5 p. 145, 8 : f‑a, idest infrigidatione.
ib. vi 3 p. 161, 2 : si dolores cum f‑a (i. infrigidatione) … apparent.
ib. vi 4 p. 166, 14 : inordinate f‑e (i. infrigidationes) quandoque et rigores parvi cum febribus facti sunt (et
ib. l. 15).
phricodis sive fricodis, ‑e [φρικώδης] qui s’accompagne de frissons :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. vi 5 p. 172, 41 : anomalia f‑is (gr. φρικώδης) (i. inequalitas infrigidativa).
phrigius, ‑a, ‑um v. phrygius.
phronesis sive fronesis, ‑is f. acc. sg. gr. fronesin : Liutpr. antap. 3, 45 p. 98, 9. sagesse, prudence (
Papias : ‑is grece prudentia, mater Philologie dicitur, hec mortalis fingitur idest secularis
) : Liutpr. antap. 3, 45 p. 98, 9 : secundum mihi traditam f‑in, id est sapientiam, Burgundiones eos quasi gurguliones apello.
Ioh. Sarisb. metal. iv 11, 23 p. 150 : ab hac agitatione nascitur virtus, quam Greci f‑im, Latini prudentiam vocant.
Ugutio agiogr. 824 : Euphrosyne … vel sic dicitur ab eu et f‑is quod est prudentia.
par opp. à phrenesis : Carm. libr. III A 1, 7 p. 668 : hac vice qua f‑is scema capit frenesis.
personnifiée :
Ioh. Sarisb. metal. iv 29, 27 p. 166 : tres sorores filias F‑is fabulosa gentium finxit antiquitas, Philologiam, Philosophiam et Philocaliam.
ib. l. 35 : has quidem affectiones F‑is parit, quia sapor qui humane nature dulcescit ad veri boni provocat appetitum ; nam frono grece dicitur sapio.
Conr. Hirs. dial. 709 : tercia (sc. persona) F‑is (est) a prudentia, quia per eam dubie res examinantur.
Alan. Ins. Anticlaud. ii 329 p. 82 : caute, prudentes, pulcre similesque puelle / septem … / assistunt F‑i, F‑is decreta sequntur.
phronime adv. [phronimus] sagement, prudemment :
Fritheg. Wilfr. 1027 : sepe meis, fateor, parebas ‑e dictis.
phronimus sive fronimus, ‑a, ‑um [φρόνιμος] sage, prudent :
Fritheg. Wilfr. 674 : rex … f‑us, scindens ferale volumen, / aspernatus eos, flammis proiecit in altis.
[phronis, ‑is f.
fautif pour coronis, signe de ponctuation à la fin d’un livre :
Hugo S. Vict. gramm. x 3 p. 127, 1586 : coronis (‑is
éd. J. Leclercq, p. 307, 20) nota ; hec tantum in fine libri apponitur.]
phrono sive frono [φρονω̃] être sage, prudent, pour expliquer l’étym. de phronesis : Ioh. Sarisb. metal. iv 29, 36 p. 166 : nam f‑o grece dicitur sapio.
phrontis, ‑is f.
(gramm.) signe diacritique :
Hugo S. Vict. gramm. x 3 p. 127, 1580 : phi et ro, id est ‑is ; hec ponitur ubi aliquid obscuritatis est, ob sollicitudinem.
v. phietro.
phrygiatus, ‑a, ‑um [phrygium] ici formes frigiatus : Trad. Ensd. 117 (a. 1170). frisatus : Leo Mars. chron. Cas. 3, 31. broché ou brodé (d’or) :
Leo Mars. chron. Cas. 3, 31 p. 403, 14 : pannum diarodanum frisatum cum auro ante faciem maioris altaris.
Trad. Ensd. 117 p. 229, 14 (a. 1170) : sacerdotem … festivo festivit vestimento, casula scilicet fri‑a, imo etiam margaritis et auro intexta, atque proinde aliis casulis fri‑is et aliquibus non fri‑is, similiter cappis fri‑is et absque frigio.
phrygio, ‑nis m. [phrygium] brodeur :
Papias : harum (sc. phrygionarum vestium) artifices ‑es homines dicuntur quia in Phrygia reperta ea vestis est, vel quia illi periti sunt huius artificii
(cf. Isid. etym. xix 22, 22).
phrygionus, ‑a, ‑um brodé ou broché, dans l’expr. ‑e vestes : Papias : ‑e vestes e Phrygia que et acupicte vocantur… ; genus vestimenti est.
phrygium, ‑i n. v. s.v. phrygius C.
phrygius, ‑a, ‑um [phrygium] FEW viii 401. formes : frigius : Dyasc. simpl. f. 93a. Oliv. Rivipol. mus. p. 294. Petr. Damian. epist. 168 (a. 1069-72). Petr. Diac. chron. Cas. 4, 119. Suger. Ludov. VI 32. Ioh. Sarisb. policr i 6, 67 et passim. Trad. Ensd. 117 (a. 1170). friseus : Leo Mars. chron. Cas. 3, 31. phrigius : Aurel. mus. 6. Gerbert. epist. 35 (a. 984). Odoran. opusc. 5.
A adj.
1 à l’ornementation phrygienne, broché ou brodé d’or :
Gerbert. epist. 35 p. 88 (a. 984) : stola insuper ‑igii operis adiuncta.
Dudo Norm. iv 126 p. 291 : atque indumenta ‑o pectine polita.
Leo Mars. chron. Cas. 3, 31 p. 403, 9 : albam a scapulis et capite ac manibus friso decenter ornatam, a pedibus vero frisea nichilominus lista.
Petr. Diac. chron. Cas. 4, 119 p. 835, 18 : posuit super altare stolam frigiam cum manipulo suo.
2
(mus.) phrygien, nom gr. donné
a au troisième mode :
Mus. Ench. p. 159 : modo vel tropi sunt species modulationum … ut … modus dorius, ‑us, lydius et ceteri.
Ioh. Sarisb. policr i 6, 67 p. 48 : frigius … modus et cetera corruptionis lenocinia sane institutionis non habent usum.

b au quatrième mode :
Remig. mus. p. 66 : quartus (sc. modus) ‑us ; ‑us dicitur quod in Phrygia repertus et usitatus est.

c au cinquième mode :
Alia musica p. 127 : quintus modus ‑us quinta specie diapason finitur.
3 dans l’expr. ‑us lapis, pierre de Phrygie, pierre ponce (
Papias : ‑us lapis dictus quia nascitur in Phrygia colore palidus mediocriter
[cf. Isid. etym. xvi 4, 9]) : Dyasc. simpl. f. 93a : frigius lapis tres habet speties, una est metallica…, altera … fex est eraminis … tertia … conficitur sic : lapis qui dicitur pirites colligitur.
B subst. phrygius, ‑i m.
(mus.) mode phrygien :
Aurel. mus. 6 p. 75 : ‑igius est iastum emitonio, dorium tono.
Odoran. opusc. 5 p. 169 : autentus deuterus id est auctoritate secundus, qui et ‑igius, a paramese incipit et in hypate meson desinit.
Oliv. Rivipol. mus. p. 294 : sub frigio … vel subiugali suo compositum predicta consonantie semitonium proprie finalis determinatione concludet.
ib. : frigius … a frigio dictus.
C subst. phrygium, ‑i n. forme frisum : Leo Mars. chron. Cas. 2, 59 et passim. Petr. Diac. chron. Cas. 3, 58.
1 bonnet phrygien (pontifical), tiare, mitre :
Petr. Damian. epist. 168 t. 4 p. 245, 17 (a. 1069-72) : ipse quoque beatus Petrus, cum eatenus videretur indutus hebraicis vestibus … tunc et frigium suscepit in capite.
Suger. Ludov. VI 32 p. 262 : capiti eius (sc. pape) frigium, ornamentum imperiale, … imponunt.
Ioh. Sarisb. policr. viii 23 t. 2 p. 410, 21 : coronam et frigium (sc. Romani pontificis) clara merito videri quoniam ignea sunt.
Paschal. Rom. thes. occ. 209 col. 208D : ‑m, ut mos est Romanis, id est tiaram ferens.
2 broderie d’or :
Leo Mars. chron. Cas. 2, 59 p. 281, 11 : abstulit … tres pannos de altari, unum cum albis, alium cum cruce ex friso et albis, alterum … cum aquilis (et
ib. 2, 63 p. 291, 1). ib. 3, 18 p. 384, 10 : planeta … exameta, friso nichilominus in giro circumdata (et
ib. 3, 31 p. 439, 7 : v.supra IA). Petr. Diac. chron. Cas. 3, 58 p. 743, 43 : planetam purpuream cum friso.
Trad. Ensd. 117 p. 229, 14 (a. 1170) : similiter cappis frigiatis et absque frigio.
phryx, ‑gis m. forme frix : Serlo Wilt. app. II A, E 6. phrygien :
Ioh. Scot. gloss. Prud. 4 p. 93 : ‑x, Troianus.
Hildeb. Machab. col. 1298C : ‑x a natura, ‑x moribus atque figura (sc. Philippus).

(mythol.) en parlant de Ganymède :
Serlo Wilt. app. II A, E 6 p. 135 : frix ubi floret hebes, et marcidus est decor Hebes.
pht(h)iriasis sive ftiriasis, ‑is f.
(méd.) phthiriase, phthiriasis (dermatose provoquée par des poux) :
Gloss. medic. p. 36, 13 : f‑is est peduculorum quantitas aliquando in capillis, aliquando in toto corpore emergentium, nunc solite quantitatis, nunc insolite bellatores ac duriores et mordaces nascuntur ; hos Greci agrios vocaverunt… (=
Lib. gloss. FT 1 p. 256). v.aussi pityriasis.
pht(h)isicus, ‑a, ‑um FEW viii 403. formes : fiticus : Botan. Sangall. 11, 5. pertisicus : Adelard. Bath. cur. acc. 120, 122. phthysicus : Radulf. Clun. Petr. Vener. (PL 189) col. 17A. ptisicus : Alfan. puls. p. 24. Salern. comp. (cf. infra) 100 p. 511, 25. ptysicus : Antidot. Augiens. p. 42. tisicus : Antidot. Bamb. p. 27. Marb. lapid. 26. Alex. Neck. laus div. sap. vi 252. tissicus : Recept. Sangall. I 182. Recept. Sangall. II 44. tysicus : Recept. Geron. p. 363, 8.
A adj.
1 chez l’homme
a phtisique :
Radulf. Clun. Petr. Vener. (PL 189) col. 17A : erat quidam frater ‑ysicus, qui eadem infirmitate ductus est ad mortem.

b de phtisique, d’un malade atteint de phtisie :
Alfan. puls. p. 24 : pt‑us pulsus dicitur parvus.
2 chez le faucon, phtisique :
Adelard. Bath. cur. acc. 120 : ancipiter pro eius (sc. rostri) magnitudine pert‑us (v. lect. pt‑us) fit.
ib. 122 : quod si fiat pert‑us per vicinam sic curatur.
B subst. pht(h)isicus, ‑i m. malade atteint de phtisie, phtisique :
Recept. Sangall. I 182 p. 35 : elactuario de midallo ad tissicos et impiicos.
Recept. Sangall. II 44 p. 50 : ad ‑os et qui purulentum eiciunt.
Antidot. Bamb. p. 27 : antidotum diarubon faciens ad impiicos et ad t‑os.
Antidot. Augiens. p. 42 : antidotum filoantropum faciens pty‑is, dispnoicis, cefalargis, stomaticis, maxime nefreticis.
Botan. Sangall. 11, 5 : ad fiticos vel pulmones
(cf. ib. 61, 7). Recept. Geron. p. 363, 8 : ad omnes reumaticas passiones, colicis, spleneticis et ty‑is.
Marb. lapid. 26 : languentes … t‑osque iuvare putatur (silenites).
Salern. comp. (Quell. Stud. Gesch. Nat. 5 [1936]) 100 p. 511, 25 : siropus pt‑rum sic fit.
Alex. Neck. laus div. sap. vi 252 p. 469 : defectus Phebes cum crementis imitatur, / et t‑is quovis tempore prebet opem.
pht(h)isis, ‑is f. FEW viii 404. formes : fisis : Antidot. Augiens. p. 52, 18. thysis : Urso anat. 124. tisis : Hraban. univ. 18, 5. Alex. Neck. suppl. defect. i 406. Walth. Map nug. cur. v 1. tysis : Amarc. serm. 4, 463.
(méd.) phtisie (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 19 : ‑is, wyrs-hraecing vel wyrs-utspiung.
Urso anat. 124 : est … thysis consomptio humiditatis corporis ex ulcere pulmonis proveniens ; ex continuo igitur fluxu fit ulceratio
) : Amarc. serm. 4, 463 : si te / vexat anhela tysis cacexica sive catarrus.
Salern. comp. (Quell. Stud. Gesch. Nat. 5 [1936]) 82 p. 507, 16 : inibi consonat Ypocras in aphorismis ‘hemorroidas sananti antiquas, si non una relicta fuerit, periculum est, hydropem fieri aut ‑im’.
Osbert. Baldr. Lyxb. p. 154 : fons est purissimus, usus cuius tussim ‑imque sedare dicitur.
Gesta Ambaz. p. 123 : Elisabeth filiam suam, uxorem Andree de Alnia, ‑is consumpsit.
Gesta cons. Andegav. p. 41 : Ingelgerius … in graves infirmitates cadens, videlicet … ‑im, non diu supervixit.
Alex. Neck. suppl. defect. i 406 : succurrit spleni, tussi sciasique sinapis / scrofis, serpentis morsibus atque tisi.
Walth. Map nug. cur. v 1 : tussis aut tisis aut alie qualescumque inequalitates.
pht(h)ongus, ‑i m. formes : pt(h)ongus : Walahfr. carm. 50, 2, 21. Mus. Ench. 1, 7 et passim. Schol. Ench. 1, 15. Hucbald. harm. inst. 15, etc. tongos : Cruindm. p. 8 (v. lect.).
(mus.) ton, son musical harmonieux (
Mus. Ench. 1, 7 : pt‑i … non quicumque dicuntur soni, sed qui legitimis ab invicem spaciis melo sunt apti.
ib. 9, 6 : sonus quarumque vocum generale est nomen, sed pt‑os dicimus vocis canore sonos.
Schol. Ench. 1, 15 : sonos hic pt‑os dicimus, id est voculas in canore concordes, que sunt armonie elementum.
Cruindm. p. 8 : binos ‑os, hoc est voces.
Hucbald. harm. inst. 15 p. 152, 2 : sonos … greco nomine pt‑os voluerunt appellare
) : Mus. Ench. 2 inscr. : de pt‑rum figuris.
ib. 17, 12 : suaviter sibi pt‑i concordant.
Schol. Ench. 1, 17 : sicut loquela litteris, ita constat pt‑is armonia.
ib. 2, 150 : ita pt‑i in musica, cuius mater est arithmetica … facili quidem ordine recensentur.
Remig. mus. p. 69 : ‑os sonos dicimus, hinc diphthongus dicitur dualis sonus.
ib. p. 69 : quintam de tonis, id est ‑is.
Hucbald. harm. inst. 17 p. 154 : quos ‑os chordarum nomine usitatius nuncupaverunt.
ib. 23 p. 162 : quindecim siquidem ‑rum super se invicem coadunatio taliter ordinatur.
Bernard. Traiect. Theodol. iii 117 p. 80 : armonia sistematum vel pt‑rum.
phthysicus, ‑a, ‑um v. phthisicus.
phtiriasis, ‑is f. v. phthiriasis et pityriasis.
phtisicus, ‑a, ‑um v. phthisicus.
phtisis, ‑is f. v. phthisis.
phtongus, ‑i m. v. phthongus.
phtora, ‑e f. [φθορά] ici forme fitora.
(méd.) ulcère (de l’estomac) :
Gloss. medic. p. 35, 11 : fi‑a stomaci, hoc est corruptela ; fit ex nimio cibo vel potu anocatum, hoc est susum iosum, ut et vomitus et venter simul solvantur cum defectu stomaci ; maxime fit ex vino putri et nimis recente bibendo ; aliquibus contingit ex corruptela stomaci sine cibo et sine potu, ut frequenter cibum reiciant, ut dysintericis vel lientericis.
phu sive fu indécl. m. FEW viii405 (cf. André, Lex. bot. p. 248).
(bot.) grande valériane (
Lib. gloss. FU 2 : fu nascitur in Ponto, foliis oleastro similibus
[cf. Isid. etym. xvii 9, 7]) : Antidot. Bamb. 60 p. 36 : recipit hec : reuponticu i, agaricu ii, fu iii
(cf. Antidot. Glasg. 230 p. 132, 35). Antidot. Glasg. 65 p. 110, 16 : antidotum ab eos qui lapides abent et hydrobicis ; nardi geltica ii, fu vii.
ib. 321 p. 143 : aprotano £, fu £, cinamo £.
ib. 365 p. 148 : petrosilino iiii, fu iii.
Antidot. Sangall. 78 p. 90, 41 : gingiber, nitru, fu, ireus illirica.
Paul. Aeg. cur. 3, 201 p. 133, 3 : scillicitum acetum et fu (v. lect. fun).
Constant. Afric. grad. p. 348, 35 : fu, id est valeriana, naturam habet sicut spica nardi.
phulanus, ‑i m. v. fulanus.
phundus, ‑i m. [all. Pfund] livre (unité de poids) :
Cartul. episc. Wirz. I 64 p. 22 (a. 1036) : illi … qui duos ‑os cere quolibet anno persolvant … liberi … existant.
phy sive phi interj. marquant l’indignation, fi (!) (
Alcuin. gramm. col. 902A : sunt [sc. diverse interiectionum significationes], ut dicis. … alie respuendi, ut ‑y, ehoe.
Petr. Helias summa p. 807, 10 : his … interiectionibus connumerant quidam grammatici imitationes illitteratorum sonituum, ut imitatio risus ‘haha he’, indignationis ‘‑i’
) : Garner. Rotomag. Moriuht 43 : illis namque Venus Martis amore decus ; / ‑i ! lectos violant, anni velut unius infans, / Francia, quod cernis, Roma, aliquando tibi.
Petr. Damian. epist. 132 t. 3 p. 440, 20 (a. 1065-71) : ‑i, vappa est, baptismus irrepsit.
Guibert. Nov. vita iii 7 : ‑i, inquit, egone talium manibus inteream ?
Hugo Flav. chron. ii p. 387, 40 : ‑i, mentiris !
Reginald. Cant. Malch. iii 246 : ‑y Venus immonda, ‑y probrum, ‑y pudibunda.
phyala, ‑e f. v. phiala.
phycis sive fycis, ‑dis f. forme ficis : Burg. Pis. transl. Galen. compl. i 6 p. 33, 5.
(zool.) gobie, goujon de mer :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. i 6 p. 33, 2 : animal quidem et volucris et piscis, arbor autem et ligni et herbe, aquile vero et corvi volucer, et lavracis et ‑dis (gr. φυκίς) (v. lect. f‑dis) piscis.
ib. l. 5 : species appellantur corvus et ficis et ficus et anagallis.
phycium, ‑i n. [φυκίον] algue, phytoplancton :
Burg. Pis. transl. Nemes. nat. hom. 1 p. 18, 11 : piscium natura, sui ipsius alternatim devoratrix existens, non usquequaque est carnes comedens sed desinit in his que pascuntur ‑a et alia quedam in aqua germinata.
ib. l. 18 : fit … esca quidem horum ‑a.
phycius, ‑i m. v. pythius.
phylacalus, ‑i m. v. philocalus.
phylacteria, ‑e f. [phylacterium] formes : philacteria : Papias* f. 176va. Guido Farf. disc. (PL 150) col. 1211A. philateria : Cartul. prov. Lugdun. 38 p. 54 (a. 1158-79). reliquaire (
Papias* f. 176va : pisema, specular, phi‑a.
Ioh. Bel. div. off. 115, 37 p. 217 : ‑a, ‑e est vasculum de argento vel auro vel cristallo, ubi cineres sanctorum vel alicuiusmodi sancte reliquie reconduntur
) : Guido Farf. disc. (PL 150) col. 1211A : tunc secretarius vel armarius tribat phi‑as cum reliquiis per singulos preter pueros vel illos qui aliquid contagionis admiserunt noctis sopore.
Ord. Vit. hist. vi 10 t. 3 p. 308 : ‑as … suas cum sanctorum reliquiis ad sui damnum illis ostenderunt.
Cartul. prov. Lugdun. 38 p. 54 (a. 1158-79) : unam philat‑am deauratam in qua continentur reliquie prophetarum cum vera cruce.
v. phylacterium.
phylacterium sive philacterium sive filacterium, ‑i n. FEW viii405. formes : filaterium : Walth. Map nug. cur. II 29. philactarium : Ivo pan. 2, 123 col. 1113A. philaterium : Radulf. Glab. hist. iii 8. Benzo ad Henr. IV iv 30 p. 364, 9. philatĕrium : Paschal. Rom. thes. occ. p. 163. Cartul. Avennac. 18 p. 85 (a. 1186). philatorium : Alex. Neck. utens. (Hunt, Teaching) p. 190, 19, etc. abl. pl. philacteris : Statut. Cisterc. p. 210.
A phylactère, téphilin (bandes de cuir contenant des versets bibliques, dans le monde juif) :
Christ. Stabul. in Matth. col. 1447B : fecerunt sibi in membranis decem verba legis et circumdabant capita sua de eis, et vocabant in greco nomine ‑a, id est custodias, quia phylaxe in grece, latine custodire dicitur.
Benzo ad Henr. IV iv 30 p. 364, 9 : triumphantes obviate falsis philateriis.
Ioh. Bel. div. off. 115, 31 p. 217 : ‑m est cartula in qua decem precepta legis scribebantur, cuiusmodi cartas pharisei solebant ante se portare, id est ante oculos dependere in signum religionis.
Petr. Comestor hist. schol. col. 1156C : quod Pharisei ad litteram observantes, in chartis hec scribebant et Decalogum simul, et eas sinistris circumligabant brachiis, et inter oculos appendebant, quas Dominus in Evangelio ‑a vocat, a phylace et thorace.
en réf. à Matth. 23, 5 : Bened. Anian. conc. 3, 6, 25 : alii fimbrias et fi‑a sua magnificant.
Humbert. Card. adv. sim. p. 246, 12 : nec quia ‑a habent et fimbrias sed quia illa dilatant, istas vero magnificant.
Hildegard. epist. 169R p. 379, 32 (a. 1163) : ‑a vestimentorum secundum tortuosum serpentem dilatata.
Innoc. III miseria 2, 37, 2 p. 68 : quid ergo superbe phi‑a dilatas et magnificas fimbrias ?
au fig. : Petr. Damian. epist. 158 t. 4 p. 90, 1 (a. 1069) : hec ‑a pre oculis tuis sine cessatione dependeant.
Bamulette :
Ivo pan. 8, 61 col. 1317B : si quis … phi‑is usus fuerit, anathema sit.
Richard. S. Vict. except. xi 9, 55 p. 452 : pseudopredicatores … qui totum mundum cum suis phi‑is peragrant.
comportant une chrysolithe, censée protéger des peurs nocturnes :
Marb. lapid. pros. I (King et Riddle, 1977) p. 123 : crysolitus … applicatus ad rasuram auri, lavatus, fi‑m, tutamentum est ad nocturnos timores.
Paschal. Rom. thes. occ. p. 163 : de crisolito ; esse philaterium fixus perhibetur in auro / contra nocturnos fortis tutela timores
(cf. Marb. lapid. 11, 187-188). en réf. à Gen. 35, 2-6 : Alcuin. genes. col. 553A : ille inaures, quecumque idolis date sunt … idolorum ‑a fuerunt.
Andr. S. Vict. hept. p. 82, 2660 : inaures, id est phi‑a.
Petr. Cantor verb. abbrev. 21 col. 77C : Iacob … postea comperiens deos alienos esse in domo sua, scilicet idola Laban, licet aurea et argentea, cum inauribus et ornamentis et ‑is suis infodit sub terebintho.
id. sacram. ii app. 2, 1, 8 p. 421 : abscondenda sunt ydola Laban cum phi‑is suis, ne phi‑a retenta pariant recidivum.
ib. iii 167 p. 45 : abscondenda … sunt, non solum ydola, verum et phi‑a ydolorum.
C boîte à reliques, reliquaire (en général de petite taille) (
Vita Alderaldi 2 p. 991B : ‑m id est reliquiarum sanctarum receptaculum.
Petr. Comestor hist. schol. col. 1067C : ‑a dicuntur a phylaxe, a terion, quod est rotundum et appellantur ‑a pyxides in quibus reponebantur extremitates reliquiarum, ut digiti vel aliud)

1 mobilier d’église et matériel liturgique
a en général : Helgaud. Rob. 22 p. 112 : phi‑a aurea xii.
Cartul. Vindoc. 171 t. 1 p. 299 (a. 1064) : medietatem unius molendini cum uno missali et duobus phi‑is argenteis.
Cartul. Icaun. 100 p. 194 (a. 1077) : ‑a aurea viginti duo, argentea quatuordecim, et tria de aurichalco.
Hugo Flav. chron. ii p. 480, 6 : in thesauro ecclesie hec addita sunt, fi‑m i quod dedit Walterius monachus.
Cartul. S. Ioh. in Vall. 2 p. 3b (post 1099) : dedit ecclesie Sancti Stephani vii phi‑a et crucem.
Chron. S. Petri Senon. p. 184 : iii phi‑a argenti deaurata.
Petr. Vener. epist. 6 col. 440A : aureum ecclesie ‑m fur … nuper furatus est.
Herm. Tornac. restaur. col. 77B : respice feretra, cruces, textus, ‑a aliaque ornamenta ecclesie.
Cartul. Remens. 250 p. 379 (a. 1175) : crucem auro et gemmis constructam et iiii preciosissimis phi‑is adornatam.
Chron. Rames. p. 199 : dedit fi‑m unum habens pretium duodecim marcarum.
Alex. Neck. utens. p. 101 : philatorium, quod ad ecclesiam pertinet.

b spéc., destiné à être posé sur l’autel :
Statut. Cisterc. p. 210 : de phi‑ris ponendis super altare in festis precipuis.
Ioh. Bel. div. off. 85, 52 p. 155 : ornatus altaris (consistit) in velamentis, crucibus, textis et phi‑is.
susceptible d’être suspendu :
Cartul. Cison. 1 p. 2 (a. 867) : duo ‑a in cruce pendentia.
Mirac. Autbert. Camerac. p. 210, 16 : cum capsula, que sancti reliquias continebant tunc coram altari cum ceteris ‑is in pertica dependeret.
Chron.-Cartul. S. Theofr. Calm. 47 p. 42 : diptice … eburnee super altare dependentes cum aliis fi‑is iii vel v.
au cou d’une statue :
Hugo Pictav. chron. Vizeliac. iv 2147 p. 567 : sericum … quod ad collum imaginis pueri Iesu pendebat phi‑m nec odorem fumi contraxit.
ou porté en procession :
Gesta Franc. expugn. Hier. 20 p. 504 : sacerdotibus et levitis cum crucibus et phi‑is in albis precedentibus agmen.
Walth. Map nug. cur. ii 29 : stabant … clerici crucibus et filateriis et cereis armati.

c porteur d’une inscription :
Herm. Tornac. Mar. Laud. 2, 1 col. 973B : inter quas (sc. reliquias) eminebat et forma et dignitate unum ‑m, in quo sculptum legitur : « Spongia, crux Domini… ».
Cartul. S. Vedast. p. 107 (post 1170) : sunt … in ipsa ecclesia phi‑a et in quibusdam eorum tales legimus titulos…
2 coffret porté en médaillon :
Herm. Arch. Edm. 20 p. 53 : invenit … crucis dominice phi‑m a collo (sc. sancti corporis) dependens.
Annal. Parch. p. 601 : quamdiu ipse comes phi‑m in collo habuit.
Bened. Petr. Thome 6, 4 p. 269 : contigit ut et ille ‑m cum reliquiis predicti martyris quod collo appensum gerebat … amitteret.
Petr. Cantor sacram. iii 2 app. 5, 13 p. 724 : sub tunicis prostratorum cadaverum et galeis, predicta donaria et phi‑a fuerunt reperta.
3 avec mention des reliques :
Cartul. Cison. 1 p. 3 (a. 867) : ‑m i in quo sunt reliquie sancti Remigii.
Radulf. Glab. hist. iii 8 p. 110 : philaterium simile factum continens dentem sancti Vincentii.
Andr. Flor. Gauzl. 3 p. 40 : contulit … fi‑a auro gemmisque vernantia in se continentia pretiosissima sanctorum pignora.
Cartul. Remens. 36 p. 222 (a. 1067) : tria fi‑a, unum de ligno crucis, aliud de reliquiis s. Iuliani, tertium de reliquiis s. Martini.
Falco chron. p. 99 : crucem, que postmodum in argenteo affabre facto posita est fi‑o.
Hugo Flav. chron. ii 8 p. 375, 10 : phi‑a aurea et argentea et cristallina cum sanctorum reliquiis.
Guibert. Nov. vita iii 12 p. 187 : erat … magnificum phi‑m quoddam … in quo de camisia matris Virginis … continetur.
Ord. Vit. hist. vi 3 t. 3 p. 220 : ‑m quoddam lignum sancte crucis continens.
Cartul. Avennac. 18 p. 85 (a. 1186) : philateria argentea in quibus membra sanctorum honorifice reponuntur.

avec gén. des reliques :
Ordo Rom. 31, 42 t. 3 p. 497 (IX s.) : ponant super altare, tali modo ut phi‑a crucis dominice … super eodem altari corporale cooperta esse possint.
Vita Will. Gell. p. 80 : illud dominice crucis venerabile cunctisque mortalibus ‑m adorandum.
Alex. Gemmet. mirac. Pauli 8 p. 394, 25 : cum bibisset aquam qua sanctorum ‑a lota fuerant, sensit nodos defluere et vires ad membra redire.

en part., servant à garantir un serment :
Dudo Norm. iv 71 p. 226 : sacramento sacre fidei manibusque super sacrosancta ‑a positis.
ib. : delatisque sanctorum reliquiarum ‑is, manibus super ipsa impositis … iuravit.
v. phylacteria.
D pyxide, contenant les hosties consacrées :
Alex. Neck. utens. (Hunt, Teaching) p. 190, 19 : philatorium in quo conservetur dignissime eucaristia.
E bande de parchemin, par ext. petit texte :
Ivo pan. 2, 123 col. 1113A : philactaria omnia que non ab angelo … sed magis a demone conscripta sunt apocrypha.
F (par erreur) chant obscène :
Voc. Brux. f. 107va : philateria dicuntur turpia cantica.
phylactum, ‑i n. reliquaire (porté en médaillon) :
Anast. chron. p. 243, 23 : invenit Tiberium … tenentem … in collo ‑a (glosé i. conservatoria ut est pretiosa crux vel sanctorum reliquie).
phylarcha, ‑e m. [φυλάρχης] ici forme philarcha. chef (de tribu) :
Rup. Tuit. genes. vi p. 428, 1995 : filii Dadan, inquit, fuerunt Assurim et Lathusim et Loommin ; Assurim in negotiatores transferri putant, Lathusim aeris ferrique metalla cudentes, Loommin vero phi‑as id est principes multarum tribuum atque populorum.
v. phylarchus.
phylarchus, ‑i m. [φύλαρχος] chef (de tribu) :
Anast. chron. p. 156, 18 : pretor dirigit duos ‑os Saracenorum.
v. phylarcha.
phylarginia, ‑e f., phylargiria, ‑e f. et phylargyria, ‑e f. v. philargyria.
phylasso 3. [φυλάσσω] formes filasso : Odbert. Traiect. Frid. 7. inf. filaxe : Aynard. gloss. F 35. philaxe : Rod. Ximen. brev. hist. 9, 5. phylaxe : Heric. homil. I 37, 57. Christ. Stabul. in Matth. col. 1447B. garder, préserver (
Paul. Diac. homil. temp. col. 1310D : gaza lingua Persica divitie, ‑o grece dicitur servo, gazophylacium.
Aynard. gloss. F 35 : fi‑xe, grece servare
) : Heric. homil. I 37, 57 : greco sermone ‑xe servare dicitur
(cf. ib. 55, 158 et homil. II 39, 339). Christ. Stabul. in Matth. col. 1447B : phylacteria id est custodias quia ‑xe in grece latine custodire dicitur.
Odbert. Traiect. Frid. 7 p. 346, 28 : fi‑re gregem Domini nequeo, quia lupum a me ipso abigere non valeo.
Rod. Ximen. brev. hist. 9, 5 : philacteria extremitates palliorum, in quibus pharisei scribebant precepta legis, dicta a phi‑xe, quod est servare.
phylax, ‑cis m. [φύλαξ] ici forme philax. garde, gardien :
Hraban. cruc. B 5, 10 : que (sc. crux) vere humanum genus ad vitam dedicavit ; / firmataque columna exit ostendere phi‑x.
phylaxe inf. v. phylasso.
phyliatus, ‑a, ‑um [φυλία ?] ici forme fyliaton. d’olivier sauvage (?) :
Paul. Aeg. cur. 3, 117 p. 71, 4 : oleum piganinum calidum aut nardinum … aut f‑on (v. lect. siliaton).
phylipompus, ‑i m. v. philopompus.
phylist(h)eus, ‑i m. v. philisteus.
phyllira, ‑e f. v. philyra.
phyllon sive phyllum, ‑i n. (cf. André, Lex. bot. p. 249). pétale :
Mythogr. I 2, 57, 5 : unde et ‑a (phillera
cod.) sunt dicta a Phyllide, que antea petala dicebantur (cf. Hyg. fab. 59, 3).
phylochristus, ‑a, ‑um v. philochristus.
phylogeus, ‑i m. v. s.v. philogeus.
phylologia, ‑e f. v. philologia.
phylomena, ‑e f. v. philomela.
phylomolinus, ‑a, ‑um v. philomelinus.
phylosofia, ‑e f. v. philosophia.
phylosofus, ‑i m. v. philosophus.
phylosophia, ‑e f. v. philosophia.
phylosophicus, ‑a, ‑um v. philosophicus.
phylosophor 1. v. philosophor.
phylosophus, ‑i m. v. philosophus.
phylosophya, ‑e f. v. philosophia.
phylosufus, ‑i m. v. philosophus.
phyltrum, ‑i n. v. filtrum.
phyma, ‑tis n. forme fima : Burg. Pis. transl. Galen. inter. i 1 et iv 6-7.
(méd.) tuméfaction, excroissance, tumeur :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. i 1 p. 50, 7 : fi‑e (gr. φυ̃μα) (i. fisco) aliquo nato supra bubonem (i. pectinem).
ib. iv 6 p. 120, 5 : digestis videlicet fi‑bus
(cf. infra s.v. phymatodes). ib. iv 7 p. 121, 22 : aut fi‑a (i. pustula) nascitur secundum eos (sc. pulmonem et thoracem), ex quo genere est et vocatum apostema.
ib. iv 11 p. 130, 16 : sine febre … hec fientia significant ‑a (gr. φυ̃μα) vel viscosorum humorum … in eo multitudinem existere
(cf. ib. l. 22 et p. 133, 32).
phymatodes, ‑is [φυματώδης] forme fimatodes : Burg. Pis. transl. Galen. inter. vi 5. tuméfié, protubérant :
Burg. Pis. transl. Galen. inter. iv 6 p. 120, 4 : musculi qui superiacent spondiliis colli patiebantur, fortassis autem et ‑es (gr. φυματώδης) aliquis tumor factus est alicubi propter quem et spuere ait eos matura, digestis videlicet fimatibus.
ib. vi 5 p. 173, 9 : quibusdam … et fi‑es tumor innascitur secundum finem keneonos (i. ylii).
phyra, ‑e f. v. physa.
physa, ‑e f. forme phyra : Land. Sag. hist. Landolfi p. 276. cratère (d’un volcan) :
Freculph. chron. i 6, 17 p. 358, 69 : torride voragines ostenduntur, quas Greci ‑as vocant
(cf. Land. Sag. hist. Landolfi p. 276 : torride voragines ostenduntur, quas Greci ‑ras vocant).
physalis, ‑dis f. (cf. André, Lex. bot. p. 144). ici formes : fisallis : Antidot. Augiens. p. 41, 24. Paul. Aeg. cur. 3, 204. acc. gr. fisallida : Antidot. Augiens. p. 41, 24. masc. fisileos : Antidot. Glasg. p. 148.
(bot.) alkékenge, coqueret, amour en cage :
Antidot. Augiens. p. 41, 24 : antidotum mystirium anodinum … recipit hec : fisallida < iiii, saxifraga < iii.
Antidot. Glasg. p. 148 : ciminum i, fisileos i.
Paul. Aeg. cur. 3, 204 p. 137, 8 : dia fisallidum farmaca sive de semine agrestis malve antidotum.
physema, ‑tis n. ici formes : pisema : Papias* f. 176va. abl. pl. fisimatis : Lib. gloss. FI 299. perle creuse :
Lib. gloss. FI 299 p. 246 : fisi‑is, specularibus.
Papias* f. 176va : pi‑a, specular, philacteria.
physeter, ‑is m. ici formes : fisiter sive fusoter sive fusuter : Ars med. 6. phisietere : Theod. S. Trud. Solin. p. 70, 60. plur. fisetere : Carm. monstr. Indie 103.
1
(méd.) compte-gouttes :
Ars med. 6 p. 424, 13 : anatomice … doctrine necesse est ut universorum feramentorum nomina describam : … fusuter (v. lect. fusoter, fisiter).
2
(zool.) cétacé souffleur, cachalot :
Theod. S. Trud. Solin. p. 70, 60 : balena indica ; phisietere (‑as
Sol. 52) ; psitacus avis. Carm. monstr. Indie 103 p. 277 : indica balenas producunt equora tantas / tam vaste molis, ut montes crederes esse ; / hic quoque fi‑e vasta quos culmine mole / vincere non possunt.
physialogus, ‑i m. v. physiologus.
physica, ‑e f. v. s.v. physicus III.
physicalis, ‑e [physicus] formes : fisicalis : Rod. Ximen. goth. prol. 24. phisicalis : Hist. Lanth. (Monast. Angl. vi 1) p. 130. Bernard. Silv. cosm. ii 9, 7.
A physique
1 qui relève de la nature :
Bernard. Silv. cosm. ii 9, 7 : ut elementa partes mundi primarie partesque partium in hiis, ex hiis et per hec que generant, causis phi‑ibus deservirent.
Beninc. Rain. 127 p. 371B : ut in eo eius impleretur prophetia, quam nobis et magistro Hugoni, ‑is doctrine laurea redimito, retulit.
Petr. Comestor serm. 27 col. 1783A : in morte siquidem Petri soluta sunt eius vincula, ‑es scilicet nodi
(cf. ib. 32 col. 1800A).
2 qui observe la nature :
Herm. Arch. Edm. 39 p. 80 : cuius signum stuporis in eius visu denotare postea potuit omnis, cuius est mens aliquo modo ‑is.
Rod. Ximen. goth. prol. 24 : qua indagine herbarum noticiam et earum efficaciam experimentis f‑ibus perceperunt.
B médical
1 de médecin :
Hist. Lanth. (Monast. Angl. VI 1) p. 130 : in obsequio Roberti Hardingh tunc temporis degere, cui pro sui scientia phi‑i valde dilectus et familiaris exstiterat.
Andr. Capell. amor. iii 57 p. 304 : ex ipso Veneris opere, ut ‑is monstrat auctoritas, corporis plurimum potentia minoratur.
Innoc. III miseria 1, 26, 1 p. 33 : nondum … tot egritudinum genera, tot passionum species ‑is industria potuit indagare, quot humana fragilitas potuit tollerare.
2 en parlant d’ouvrages de médecine :
Andr. Capell. amor. ii 7, 20, 48 p. 268 : mulier … magis amplexus appetit et solatia iuniorum quam provectorum virorum ; quod quare contingat, ‑is potius videtur inquisitio rei.
ib. iii 61 p. 304 : sed memini, me quodam tempore in dictis quibusdam ‑ibus invenisse, quod propter Veneris opera homines tempore breviori senescunt.
Petr. Bles. epist. II 6, 11 p. 41 (c. 1205 ?) : procurate instanter quod inter libros ‑es quos michi furtive surripuit michi saltem unum librum restituat rubeo cordewano impressum.
physice sive phisice adv.
1 en physicien :
Ioh. Scot. carm. 24, 17 p. 114 : hic (sc. Maximus Graiugena) ‑e causas rerum vestigat opacas.
Bernard. Traiect. Theodol. i 56 p. 23 :  « motus felle doloris », phi‑e hoc dixit, nam felle irascimur, splene ridemus.
Guill. Camp. dial. col. 1065D : attende nunc modo ‑e tecum loquar.
spéc., associé ou opposé à philosophice : Guill. S. Theod. Guill. Conch. 7, 247-248 : datus … in reprobum sensum homo physicus et philosophus, ‑e de Deo philosophatur.
ib. 8, 280-281 : creationem primi hominis philosophice seu magis ‑e describens, primo dicit corpus eius non a Deo factum sed a natura.
Lamb. Ard. hist. Ghisn. 81 p. 598, 31 : Solinum … de naturis rerum non minus phi‑e quam philosophice proloquentem.
Alex. Neck. nat. rer. i 5 p. 36 : nec ‑e nec philosophice me tractaturum spopondi.
2 au sens physique :
Humbert. Card. adv. sim. 2, 12 p. 152, 27 : sic pessime bestiarum pereunt, mas videlicet dum coit, femina dum parit … quod phi‑e dictum si typice fuerit discussum…
3 physiquement, quant à l’apparence physique :
Suger. Ludov. VI 16 p. 100 : filios eius et filiam naufragatos et a maritimis piscibus devoratos et convertibiliter phi‑e transformatos.
4 physiquement, en accomplissant un travail physique :
Vita Herv. abb. p. 272 : omnia opera componere ‑e possum manibus.
physiculator, ‑is m. [physiculo] devin :
Osbern. deriv. P cvii 6 : physiculo … id est divinare et inde ‑r.
physiculatus, ‑a, ‑um v. s.v. physiculo.
physiculo sive physiculor 1. [pour fissiculo, rattaché par les grammairiens médiévaux à physis] formes : fisiculo : Osbern. deriv. F xl 4. phisiculo : Remig. Mart. Cap. ii 65, 3. pratiquer la divination, prédire, prophétiser (
Osbern. deriv. p597 : ‑are, divinare, ariolari, aruspicari.
Remig. Mart. Cap. ii 65, 3 t. 1 p. 183, 15 : phi‑ant id est prophetant, vel etiam fingunt vocesque transmittunt, id est locuntur aliquando.
Osbern. deriv. P cvii 5 : ‑o, ‑as id est divinare
) : Rob. Mon. Rem. hist. Hier. vi 12 p. 814 : quidquid ‑ari potest cum aruspicibus, extis et armis pecudum.
Metell. Ieros. iv 400 : unde solent gnari signorum ‑ari.
part. passé physiculatus, ‑a, ‑um formes : fisiculatus : Osbern. deriv. F xl 5. phisiculatus : Voc. Brux. f. 107va. Osbern. deriv. p599. adjt
1 prédit, annoncé, examiné par un devin (
Osbern. deriv. P cvii 7 : physiculo, … id est divinare et inde ‑us, unde Martianus : ‘‑is extorum prosicis viscera loquebantur’ [=
Mart. Cap. I 9]. ib. p599 : phi‑us, divinatus vel divinando inspectus
) : Fritheg. Wilfr. 1187 : odiis proscriptus ‑is.
2 (par rapprochement avec physis) naturel :
Voc. Brux. f. 107va : phi‑us, naturalis.
physicum, ‑i n. v. physica, -orum s.v. physicus IV.
physicus sive phisicus sive fisicus, ‑a, ‑um FEW viii 410. formes phisicon : Papias* f. 176va. phīsicus : Galter. Castil. carm. II 3, 21.
Plan
I adj. :
A relatif à la nature, naturel, en parlant :
1 des causes et des phénomènes
2 de la connaissance de l’univers physique
3 du sens littéral ou historique de l’Écriture
B relatif à la physique en tant que connaissance du corps humain :
1 médical, hygiénique
2 de médecin, de médecine
3 en part., dans les expr.
II subst. physicus, ‑i m. spécialiste de la nature, de la philosophie naturelle :
A
en général, ‘physicien’
B en précisant ses objets d’étude :
1 objets célestes
2 monde minéral
3 monde végétal
4 monde animal
C
en part., médecin :
1 spécialiste de médecine théorique, physiologiste
2 spécialiste de médecine pratique, thérapeute
III subst. physica, ‑e f. :
A étude et science de la nature :
1 en général
2 par rapport à d’autres sciences, branche du savoir
3 en parlant de son champ de connaissance
B assimilée à la mathématique ou au quadrivium
C médecine
D la nature elle-même, équivalent de physis
E
(spir.) Dieu le Père
IV subst. physica, ‑orum n. pl. :
A physique, science de la nature
B amulettes (aux vertus magiques)
I adj.
A relatif à la nature, naturel (
Papias* f. 176va : phi‑on, naturale)
en parlant
1 des causes et des phénomènes :
Freculph. chron. i 4, 14 p. 230, 6 : ante illum (sc. Socratem) omnes magis phi‑is, id est naturalibus, rebus perscrutandis operam maximam inpenderunt.
Heric. vita Germ. metr. 6, 427 : et quicquid ‑is perhibent succumbere causis (sc. miratur s. Germanus).
Help. comput. col. 23C : qui dicuntur philosophi, quibusdam ‑is adumbrationibus (sc. nomina signorum) colorare nisi sunt.
Abbo Flor. quest. gramm. 48 p. 271 : in numeris, quorum doctrinalis sententia multipliciter suggerit rationes ‑as.
Clarenbald. tract. epist. 3 p. 226 : cum ipse (sc. Theodoricus) … ut pote totius Europee philosophorum precipuus qualiter exemplaris forma in materia operans cuncta produxerit iuxta ‑as tantum rationes edoceat.
Alan. Ins. serm. de sphera p. 303 : per sensum et ymaginationem indulget anima virtutibus politicis, per rationem phi‑is, per intellectualitatem exemplaribus sive noeticis.
spéc., qui est donné par la nature :
Ioh. Scot. comm. Ioh. iv 4 p. 298, 11 : de humana substitutione sensibilive creatura ‑a tractat investigatio.
Guill. S. Theod. medit. iii 9 : quod ut aliquantum lucidius nobis pateat, de visu et naturali eius potentia videndum est quid habeat fi‑us intellectus.
Dan. Morl. philos. 169 p. 241 : post istos … alios phi‑a notavit discretio.
2 de la connaissance de l’univers physique
a à propos de la Physique d’Aristote, qui traite de la nature :
Comm. Boet. phil. p. 276 : tum illa : Aristoteles meus … ita dixit in Physicis. … ‑us id est naturalis liber qui de natura hominum sive rerum disputat.

b dans des périphrases
α physicien, théoricien de la nature : homo ‑us : Guill. S. Theod. Guill. Conch. 7, 247-248 : datus … in reprobum sensum homo ‑us et philosophus, physice de Deo philosophatur.
‑us philosophus : Freculph. chron. i 3, 12 p. 178, 71 : Tales Melesius phi‑us philosophus tunc agnoscitur
(cf. ib. i 3, 15 p. 185, 14 et i 4, 6 p. 221, 95).
β sciences naturelles : philosophia ‑a : Aurel. mus. 8 p. 80 : philosophiam in tres partes distinguere maluerunt, id est phi‑am, ethicam, logicam, que latine dicuntur naturalis, moralis, rationalis.
scientia ‑a : Remig. Mart. Cap. ii 46, 15 t. 1 p. 154, 4 : per hoc unguentum scientia phi‑a designatur, que disputat de naturis lapidum, arborum, animalium et omnium creaturarum
(cf. Angelom. Luxov. genes. col. 210C. Christ. Stabul. in Matth. col. 1266B. Vita Maxim. Mic. p. 581. Hugo S. Vict. didasc. ii 16 p. 35, 7. id. quest. ined. 18 p. 198. Bernard. serm. de div. 45, 2 p. 263, 14. Isaac Stel. serm. II 5 p. 47. et passim).
3 du sens littéral ou historique de l’Écriture (cf. Rufin. Orig. in gen. 14, 3 p. 124. Aug. civ. 11, 25. Hier. epist. 30, 1. id. in Is. prol. 30) : Angelom. Luxov. genes. col. 212B : sacra Scriptura … trinam continet in se intelligentiam, id est ‑am, ethicam et logicam, hoc est historialem, allegoricam et moralem significationem.
Bruno Carthus. psalm. col. 1257D : a moralitate … per ‑um ad mysticum intellectum pervenitur.
Guill. S. Theod. Guill. Conch. 9, 290 : in creatione … mulieris … ‑o illud sensu interpretans, nimis arroganter veritati historie suum prefert inventum.
Isaac Stel. serm. I 10, 14 t. 1 p. 232, 146 : dum ethnici in sacris suis ‑um et ethicum sensum interpretantur.
dans l’expr. theoria ‑a (cf. Max. Conf. [PG 91] col. 1277A) : Ioh. Scot. homil. Ioh. 10 p. 250, 29 : veluti phi‑e theorie pennis ultra omnia subvectus.
ib. 13 p. 262, 26 : sed iste sensus moralis ; phi‑a vero horum verborum theoria talis est.
spéc., à propos du livre de l’Ecclésiaste :
Smar. lib. part. Donat. pref. 26 : ethica cum ‑o conponunt (sc. libelli Salomonis) dogmate mentem / rursus ut ad loicum quandoque tendat opus.
B relatif à la physique en tant que connaissance du corps humain
1 médical, hygiénique :
Petr. Alf. disc. cler. p. 40 : post prandium manus ablue, quia phi‑um est et curiale.
Tract. de phil. p. 191 : si cui vulnus ab illa parte cordis inferatur, evadere potest ; sed si ex alia, minime ; hoc autem ‑um est et sepissime probatum.
Girald. princ. instr. i 17 : in hoc … quod abstinent vino … ‑am in hoc magistri sui doctrinam sequuntur.
2 de médecin, de médecine :
Hincm. Rem. div. Loth. p. 182, 2 : sicut et ‑a lectione comperimus.
Petr. Ebul. lib. August. 37, 1164 : mittite de vestris, qui dicant : « Reddimus urbem (sc. Salernum), / subiacet imperio phi‑a terra tuo ».
en parlant de remèdes : potio ‑a : Recept. Bamb. 19 p. 67 : ad tissicos potio fi‑a.
Galter. Castil. carm. II 3, 21 : licet herentes extirpet phi‑a morbos / et nitidam reddat potio sumpta cutem.
‑um  remedium: Chirurg. Bamberg. p. 136 : probatum est a Salernitanis de tetano et hoc est fi‑um remedium.
3 en part., dans les expr. : ‑a disciplina, médecine :
Cartul. Mont. Pessul. 246 p. 410, 1 (a. 1180-81) : non dabo concessionem…, quod unus solus tantummodo legat seu scolas regat in Montepessulano, in facultate f‑e discipline.
‑us vir, médecin :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 6 p. 84, 13 : phi‑us (gr. φυσικός) vir … horum causas invenire temptat.
II subst. physicus sive phisicus sive fisicus, ‑i m. spécialiste de la nature, de la philosophie naturelle
A
en général, ‘physicien’ (
Hraban. univ. 15, 1 col. 413C : ‑i dicti qui de naturis tractant ; natura quippe Grece physis vocatur.
Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 454, 13 p. 180, 15 : fi‑i … id est naturalis veritatis inquisitores.
Papias* f. 176va : phi‑i sunt qui de naturis rerum subtiliter perquirentes disputant.
Adam Brem. 4, 42 p. 279, 4 : qui archana rerum phi‑i perscrutantur.
Spec. virg. 9, 703 : ab his qui de naturis rerum subtiliora rimari noverunt, id est phi‑is
) : Radbert. fid. 1, 14, 1827 : non tamen rerum natura ita rimanda est quemadmodum ab eis quos ‑os Greci vocant (=
Aug. enchir. 9-10). Theod. Carnot. lect. Boet. trin. ii 10 p. 157 : qui ordo a phi‑is fatum dicitur.
Ioh. Sarisb. policr. ii 29 p. 170, 10 : phi‑i, dum nature nimium auctoritatis attribuunt, in auctorem nature adversando fidei plerumque impingunt.
souvent opposé (dans son approche) à d’autres théoriciens :
Bernard. Traiect. Theodol. ii 100 p. 35 : phi‑i … aliter sentiunt ; nam per Iovem ignem accipiunt, quia Anaxagoras et multi alii principium rerum ignem esse putaverunt.
Garland. dialect. 4 p. 93, 3 : argumentum aliud probabile et necessarium quod dyalecticorum est, aliud probabile et non necessarium quod ad oratores pertinet, aliud vero necessarium et non probabile quo utuntur ‑i.
Ioh. Sarisb. metal. iv 9, 10-11 p. 147-148 : philosophus quoque qui rationalem exercet, qui etiam tam phi‑i, quam mathematici cliens est, ab his incipit que sensuum testimonio convalescunt, et proficiunt ad intelligibilium incorporaliumque notitiam.
Guido Basoch. epist. 28 p. 118, 21 : novi te non esse phi‑um, at methaphisicum esse non habeo novum.
parfois assimilé au philosophe :
Dungal. sol. ecl. col. 449B : huius rationis investigatio et peritia ad philosophos, hoc est ‑os … pertinet.
Freculph. chron. i 3, 19 p. 205, 22 : eo tempore Phitagoras ‑s et philosophus clarus celebratur.
Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 1 p. 69 : scias … que legis non mea esse, sed ex parte philosophorum vel ‑rum, ex parte vero ecclesiasticorum doctorum.
dans une division tripartite de la philosophie :
Hraban. univ. 15, 1 col. 413C : iidem … philosophi triplici genere dividuntur ; nam aut ‑i sunt, aut ethici, aut logici.
spéc., en parlant de l’auteur du livre de l’Ecclésiaste :
Ps. Anselm. Laud. cant. col. 1189A : dicitur et auctor … in Ecclesiaste ‑s, id est tractans naturam rerum.
Tract. de phil. p. 181 : unde secundum tres partes philosophie Salomon tria volumina attestatur composuisse ; Ecclesiasten, ubi fuit phi‑s, et Proverbia, in quibus ethicus, et Cantica canticorum, in quibus comprobatur exstitisse theologus.
B en précisant ses objets d’étude
1 objets célestes :
Dungal. sol. ecl. col. 455A : ‑i astronomie specialiter studentes.
Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 454, 13 p. 180, 15 : fi‑i … dicunt lunam habere lumen a sole
(cf. Remig. cant. col. 340A). Ord. Vit. hist. ix 2 t. 5 p. 8 : is … prodigium astrorum phi‑s sollicite prospexit.
Ioh. Sarisb. policr. vii 19 col. 681B (p. 172, 14 éd. Webb) : ‑os et genethliacos de fatis presidentium consulunt.
opposé à l’astrologus : Ioh. Scot. gloss. Mart. Cap. 430, 14 p. 171, 13 : secundum astrologos hoc dico, non secundum fi‑os.
spéc. météorologie :
Gerbert. epist. 109 p. 264 (a. 987) : spes melioris aure a phi‑is sublata.
Alia musica p. 141 : secundum ‑os non plus sunt quam octo venti.
2 monde minéral :
Bruno Carthus. psalm. col. 1410B : crystallus…, ut ‑i perhibent, ex glacie per diuturnum tempus indurata efficitur.
Dan. Morl. philos. i 69 p. 224 : phi‑i dicunt terram ideo spissam quia plurimum constrictionis habeat.
3 monde végétal :
Comm. Boet. phil. p. 263 : dicunt … ‑i quod in die omnia crescunt, nil in nocte.
4 monde animal :
Epist. var. II suppl. 7 p. 626, 2 (a. 851-2) : velut turtur singularis, cuius natura est, ut phi‑i ferunt, si semel coniugem casu perdiderit, alium non requirere
(cf. Angelom. Luxov. cant. col. 551C). Radbert. Matth. i 995 : ut sit illud in Christo mystice promulgatum quod ‑i de catulo leonis narrant ; aiunt enim cum natus fuerit quod tribus diebus ac noctibus dormiat.
Comm. Iuven. Balt. (1, 116) p. 344, 429 : dicunt enim phi‑i quia quando venit ad nidum pro salutatione pullorum crepitat (sc. ciconia) rostro.
Adelard. Bath. quest. nat. 7 : cur item equus et asinus non ruminant, que, ut a ‑is didici, melancolica sunt ?
C
en part., médecin
1 spécialiste de médecine théorique, physiologiste :
Radbert. thren. 2, 11, 1095 : ‑i philosophantur quod in iecore voluptas et concupiscentia sedem habeant
(cf. Hier. epist. 64, 1, 3). Remig. homil. col. 930C : ‑i … dicunt quia mox esce et cibi sumuntur, virtus eorum et liquidus humor per artus, venas et nervos diffunditur.
Richer. hist. iv 5 p. 234, 11 : in epate sanguinis sedem phi‑i perhibent.
Bernard. sent. iii 2 p. 62, 2 : primum … natura corrumpitur, deinde consuetudine, que secundum ‑os secunda est natura, ratio obruitur.
Guill. S. Theod. nat. corp. et an. 22 p. 95 : dicunt ‑i hominem non plus quam septem diebus vivere posse sine cibo.
Bernard. Morl. octo vit. 782 p. 120 : ut fi‑s fatur, parcus de morte levatur.
Isaac Stel. serm. I 34, 5 t. 2 p. 234, 42 : a ‑is arbor eversa homo dicitur.
Paschal. Rom. thes. occ. p. 143 : phi‑i ex sompniorum institutione sanitatem et infirmitatem, vitam et mortem unicuique diiudicabant.
Anon. transl. Mansor. aphor. 3 p. 229 : plures libros doctorum et ‑rum legere … nimium confert, quilibet enim ‑s habet aliquod sibi conveniens.
Acard. S. Vict. serm. iv 3 p. 58 : ut dicunt phi‑i, nimia exinanitio repletione moderata curatur.
Dan. Morl. philos. i 37 p. 218 : quatuor … humoribus, quos phi‑i melancoliam, flegma, coleram, sanguinem appellant.
Coll. Salern. ii p. 727 : ut nempe phi‑i asserunt, multum et repente evacuare, fallax et inimicum est nature.
Alan. Ins. expos. pros. angel. p. 205 : phi‑s … utrum nature coleris vel effectu piper calidum sit preconcipit intellectu, et post experitur sensu.
Petr. Cantor sacram. i 63, 28 p. 163 : quatuor humores … quos phi‑i in humano corpore distingunt.
2 spécialiste de médecine pratique, thérapeute
a en parlant de l’étiologie et du diagnostic des maladies :
Richer. hist. iii 109 p. 230, 14 : a passione, que colica a phi‑is dicitur.
ib. iv 94 p. 295, 10 : in egritudinem que a phi‑is synantica dicitur.
Comm. Iuven. Par. (6, 46) p. 324, 96 : ‑i dicunt quia vena est in medio capite que si superhabundet sanguine, dicitur homo insanire.
Acta Ludov. VI 343 p. 222, 20 (a. 1133) : ne, secundum quod aiunt phi‑i, ex cohabitatione morbus ille latius grassaretur.
Beninc. Rain. 127 p. 371B : infirmitatem, quam ‑i pleuresim vocant.
Ioh. Bertin. Bernard. penit. 3 p. 679D : vir … morbo illo, quem ‑i fistulam vocant, expositus erat.
ib. 35 p. 686E : ‑i … morbum illum greco nomine sarcoma … vocant.
Tract. aegr. cur. p. 82 : huius … febris, ut phi‑i asserunt, fleuma est materia.
Petr. Cantor sacram. iii 318 p. 375 : vel … salubre consilium de morbo si sum ‑s.

b en parlant des soins et des remèdes donnés aux patients :
Reimb. Leod. vita canon. 8, 52 p. 21 : quod simpliciter quidem haustum enecat, confectum vero, ut norunt medici vel phi‑i, non mediocriter plerumque adiuvat.
Ioh. Alt. Silv. hist. sept. sap. ii p. 34 : aiebant … phi‑os tradere quod contraria contrariis curantur.
Theob. Lingon. tract. num. iii p. 108, 4 : ideo impares phi‑i pillulas iubent potionandos accipere.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xviii 19, 33 : ita ut … prudentiores phi‑i, adhibitis remediis que illius infirmitas minus exaudire videbatur, de vita eius desperarent penitus.
ib. xx 31, 26 : cessante, ‑rum artificio, dysenteria.
Mirac. Mar. Virg. Rup. Amat. 1, 15 p. 102 : cumque phi‑rum fomenta prorsus in eo deficerent.
Ioh. Bertin. Bernard. penit. 65 p. 693B : ‑o fideli et sciolo eum ad curandum commendavit.
Guido Basoch. epist. 28 p. 120, 12 : in humano corpore secundum phi‑os, quia omnis distemperentia augetur a consimilibus, reprimitur a contrariis.
Petr. Pictav. III summa conf. 46 p. 57, 3 : ‑s materialis accedens ad egrotum primo verbis mulcet, compatitur, conformatur infirmo, salutem cum Dei adiutorio pollicetur.

c distingué du chirurgien :
Statut. Arelat. 138 p. 232 : nullus medicus extraneus qui veniat in hac villa operari de fisica vel cirologia non possit operari nisi primitus fuerit per unum fi‑um vel unum chirurgum examinatus.

d dans la titulature d’un praticien du Sud de la France :
Cartul. Gratianop. 106 p. 164 (XII s. ?) : magister W. phi‑s.
Cartul. Carcas. t. 5 p. 748 col. 2 (a. 1177) : Petrus fi‑s.
Cartul. temp. Dozenc. A 168 p. 151 (a. 1180) : Petrus phi‑s de Carchassona.
Cartul. hosp. S. Egid. 179, 18 (a. 1185) : facta est … hec vendicio in presencia … Petri Poncii fi‑i.
Cartul. capit. Agath. 267 p. 316 (a. 1195) : magistro Pontio phi‑o de Montaniaco.
Rigord. pref. p. 1 : magister Rigordus … professione ‑s.
III subst. physica sive phisica sive fisica, ‑e f. FEW viii 406. forme fissica : Paul. Alb. carm. 9, 37.
A étude et science de la nature
1 en général (Vita Amant. Engol. 3 p. 333 : ‑a, nature et contemplationi attributa.
Papias* f. 176va : phi‑a est in qua de naturis disputari solet, ut in Genesi et Ecclesiaste ; hanc apud Grecos primus perscrutatus est Tales Milesius.
Voc. Brux. f. 107va : phi‑a naturalis scientia.
Hugo S. Vict. epit. Dind. 206 : ‑a naturalis interpretatur.
id didasc. ii 16 p. 34, 26 : ‑a causas rerum in effectibus suis et effectus a causis suis investigando considerat.
Theod. Carnot. comm. Boet. Trin. ii 8 p. 70 : phi‑a id est naturalis scientia.
Osbern. deriv. P cvii 4 : hec ‑a pro quadam arte
) : Freculph. chron. i 3, 12 p. 178, 72 : Tales Melesius … qui phi‑am primus apud Grecos invenit.
Guill. S. Theod. nat. amor. 49 : qui theologiam insipienter perdiderunt, etiam de ‑a miserabiliter cadunt.
Abelard. hymn. 6, 2 : cuncta fere terrarum commoda / planetarum ministrat ‑a.
Bernard. Silv. Mart. Cap. 6, 36 : secundum phi‑am, ut in causis erudiatur, addiscat.
Paschal. Rom. thes. occ. p. 145 : non … phi‑a et divine cognitiones, sompnia, visiones vel oracula, prohibentur, sed demonice incantationes … condempnantur.
Dan. Morl. philos. 148 p. 238 : qui … astronomiam dampnat, phi‑am necessario destruit.
Alan. Ins. expos. pros. angel. p. 205 : phi‑a descendit ab intellectu ad sensum ; ab intellectu enim incipit, et ad experientiam rei que est ex sensu descendit.
2 par rapport à d’autres sciences, branche du savoir
a avec l’éthique et la logique :
Radbert. fid. iii 27 : philosophi eosdem voluerunt fodere puteos quos phi‑am ethicam logicam appellarunt ; sed quia sine Christo, aquam invenerunt sed non vivam.

b avec l’éthique, la théorétique et la théologie :
Tract. de phil. p. 189 : hos … dicimus philosophiam in quatuor partibus consummari : in phi‑am, que genuina sive naturalis appellatur ; ethica, que moralis ; theorica, que rationalis ; et theologia.

c avec la mathématique et la théologie, formant la partie spéculative de la philosophie :
Richer. hist. iii 60 p. 202, 4 : est … philosophia genus, cuius species sunt practice et theoretice ; … sub theoretice vero non incongrue intelliguntur phi‑a naturalis, mathematica intelligibilis ac theologia intellectibilis
(cf. Boet. Porph. Isag. 1, 3 p. 8). Theod. Carnot. lect. Boet. Trin. prol. 3 p. 126 : sunt … tres partes speculative : theologia … et mathematica … et phi‑a, que est de ipsis corporibus et habet principium a quatuor elementis.
Hugo S. Vict. didasc. vi 14 p. 131, 4-5 : theorica dividitur in theologiam, ‑am, mathematicam.
Tract. de phil. p. 182 : theoricam dividunt in phi‑am, mathematicam et theologiam.
3 en parlant de son champ de connaissance :
Ioh. Scot. divis. nat. iii 445 p. 17 : est … phi‑a naturarum sensibus intellectibusque succumbentium naturalis scientia
(cf. Honor. Aug. clav. phys. 123 p. 91). Hugo S. Vict. epit. Dind. ii p. 195, 223 : ‑a invisibiles rerum invisibilium causas persequitur.
ib. p. 197, 249 : ‑a naturalis interpretatur quod ad eam spectat naturas rerum exquirere et occultas causas visibilium effectuum explicare.
Abelard. dialect. p. 286 : phi‑e … proprium est inquirere utrum rei natura consentiat enuntiationi, utrum ita sese … rerum proprietas habeat vel non.
Theod. Carnot. lect. Boet. Trin. ii 7 p. 156 : considerat … phi‑a quatuor elementa corpora ipsa ut sunt in actu.
Guido Basoch. epist. 33 p. 142, 38 : pro variis herbarum generibus agnoscendis per nemora, per litora, per montes et valles, phi‑a te spaciando deducat.
spéc., en réf. au livre de l’Ecclésiaste :
Paul. Alb. carm. 9, 37 p. 133 : Salomon / cuius tres libri mire sic mistice fulgent, / ut logice, fissice revelent vel ethice causas.
Remig. psalm. col. 144B : Ecclesiastes … tendit ad ‑am, in quo queritur initium et finis omnium rerum que in mundo sunt et omnia vanitate subiacere ostenduntur.
Rob. Tumbal. cant. prol. col. 1364B : hoc ordine (sc. Proverbia, Ecclesiastes, Cantica canticorum) et philosophi sectatores erudiunt, ut primum ethicam doceant, deinde ‑am…
B assimilée à la mathématique ou au quadrivium :
Christ. Stabul. in Matth. col. 1266B : ipsam phi‑am diviserunt sapientes in quatuor virtutes hoc est arithmeticam, geometricam et musicam atque astronomiam.
Bernard. Traiect. Theodol. introd. 238 : cuius (sc. philosophie) tres sunt species : ‑a… ; hanc Pitagoras in arithmeticam, geometriam, astronomiam, musicam distribuit.
Galter. Castil. carm. II 3, 11 : sequitur quadruvium, id est mathematica, / eadem que dicitur a quibusdam phi‑a.
C médecine :
Statut. Arelat. 138 p. 232 : nullus medicus extraneus qui veniat in hac villa operari de fi‑a vel cirologia.
Anselm. Laud. opusc. 1 p. 462, 26 : iuxta phi‑am complexio humorum dissoluta erat.
Guill. Malm. gesta reg. ii prol. : ‑am que medetur corporis valetudini.
Mirac. Mar. Virg. Rup. Amat. 1, 28 p. 120 : cum ars phi‑e nichil sibi posset conferre.
ib. 2, 41 p. 253 : phi‑a muta et inutilis iacebat, eo quod ad salutem egrotanti nullius remedii existebat.
Bernard. serm. varii 7, 6 p. 49, 19 : in gustu siquidem … medicus aliquis et ‑e peritus intellectum etiam habet.
Petr. Vener. statut. Clun. 26 p. 63 : sequentes monachi antiquis curiosiores phi‑e sectatores ventre vacuo dormire inutile corpori iudicaverunt.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. xviii 34, 7 : Orientales principes … spreta nostrorum Latinorum phi‑a et medendi modo … eorum (sc. Iudeorum, Samaritanorum…) cure se subiciunt imprudenter.
Nigel. Wirek. c. cler. p. 164 : Montem Pessulanum adeunt, artem et experimenta ‑e addiscunt.
Maurus urin. II p. 41 : precedentis assignationis fi‑a hec est, constat ratione veridica.
en parlant de ses divisions :
Tract. de phil. p. 182 : phi‑am in duobus consistere asserunt : in expulsione morbi, conservatione sanitatis.
noter l’expr. ‑a medicinalis : Dom. Gundiss. div. philos. p. 83 : ‑a medicinalis est scientia sanorum, egrorum et neutrorum.
au fig. animarum ‑a : Petr. Pictav. III summa conf. 33 p. 37, 41 : cum morbus animarum sit peccatum et animarum ‑a sit theologia.
D la nature elle-même, équivalent de physis :
Honor. Aug. clav. phys. 4 p. 4 : phi‑a … id est natura omnium rerum, dividitur in ea que sunt et in ea que non sunt ; hec divisio per quatuor differentias recipit quatuor species : prima est que creat et non creatur, quod est Deus ; secunda que creatur et creat, quod sunt primordiales cause ; tercia que creatur et non creat, quod est generatio temporalium que locis et temporibus cognoscitur ; quarta que nec creat nec creatur, quod est finis omnium Deus
(cf. Ioh. Scot. divis. nat. i 5 p. 3).
E
(spir.) Dieu le Père :
Gerard. Mores. delib. p. 286 : est … quedam natura, que omnem precellit phisicam et ipsa principalissima phi‑a, cui incomparabilis adheret ethica, incomparabilis et loica… ; ista phi‑a, de qua loquimur, immensus Pater, a quo sempiternus Filius, ethica idem Filius semper a Patre, qui pro nobis homo factus.
IV subst. physica sive phisica, ‑orum n. pl.
A physique, science de la nature :
Carm. biblioth. 3, 1, 131 : in phi‑is, logicis etiam moralibus istic / omnia sunt, lector, in brevitate tibi.
B amulettes (aux vertus magiques) :
Ioh. Sarisb. policr. ii 1, 12 p. 72 : superstitiose quedam ligature, que tota medicorum secta condemnat, licet hec ipsa a quibusdam eminentiori quodam nomine phi‑a soleant appellari ; phi‑a etenim dicunt, cuius occultissima ratio est, ut humano sensu nequeat comprehendi.
physiognomia, ‑e f. [φυσιογνωμονία, νόμος] FEW viii 410. ici formes : phisionomia : Bald. Trev. Alber. 26 p. 257, 14. phisonomia : Legend. Ladisl. p. 517. physionomia : Cartul. Cison. 1 p. 4.
1 physiognomonie, science de la physionomie, qui déduit le caractère de l’apparence :
Bald. Trev. Alber. 26 p. 257, 14 : phision‑am admodum sciebat, adeo ut diversorum aspectu vultuum secreta discerneret mentium et morum.
Legend. Ladisl. p. 517 : erat … manu fortis et visu desiderabilis et secundum phison‑am (v. lect. fisinomiam, physonomiam) leonis magnas habens extremitates, statura quippe procerus.
2 traité de la physionomie :
Cartul. Cison. 1 p. 4 (a. 867) : et physion‑a Lopi medici.
physiognomicus, ‑i m. ici forme fisionomicus. spécialiste de la physionomie :
Burg. Pis. transl. Galen. compl. ii 6 p. 84, 5 : neque … fision‑i (gr. φυσιογνωμονει̃ν) argumentantes simpliciter enuntiant de omnibus sed experimento et hii docti.
physiognomon, ‑is m. physiognomoniste, celui qui conjecture la nature des êtres d’après leur apparence :
Hugo Eter. heres. Grec. 1, 12 col. 253A : ex affectionibus anime, ut quibusdam visum est, quedam vestigia in corpore commanent, et ex corporis in anima, quibus ‑es ex corporis idea portendunt anime affectiones.
physiognomus, ‑i m. [physiognomon] ici forme phisiognomus. physiognomoniste, celui qui conjecture la nature des êtres d’après leur apparence :
Ioh. Sarisb. policr. v 15 col. 576C (p. 345 éd. Webb) : tradunt phi‑i eos qui habent oculos maculosos ad nequitiam proniores.
physiologia sive phisiologia, ‑e f. FEW viii 412. formes : fysiologia : Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 12 p. 221, 32. phisilega : Fritheg. Wilfr. prol. 26. Odo Cant. I epist. p. 106.
1 sciences naturelles :
Ioh. Scot. transl. Greg. imag. 12 p. 221, 32 : in quo … de lacrimis ac risu fy‑a.
Mythogr. I iii 26, 1 : ‑a … hoc habet quod per portam corneam oculi significantur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris, nam frigus non sentiunt.
Hugo S. Vict. didasc. ii 16 : hec (sc. physica naturalis) etiam ‑a dicitur, id est sermo de naturis disserens.
par opp. à physica : Richer. hist. iii 61 p. 202, 29 : miror … quod phisice mathematicam sic de propinquo subdidisti, cum inter utramque subalternum genus intelligi possit phi‑a.
ib. l. 14 : sed dico phi‑am phisice genus non esse quemadmodum proponis.
partie de la philosophie théorétique, avec la théologie et la mathématique :
Papias* f. 174vb (s.v. philosophia). (en mauvaise part) en relation avec des utilisations magiques :
Fritheg. Wilfr. prol. 26 : neminem eiusdem prosapiei phisilegam nescire profiteor (=
Odo Cant. I epist. p. 106).
2 interprétation naturaliste (d’un mythe) :
Bernard. Traiect. Theodol. iii 1314 p. 127 : si … quam supra diximus fabule phi‑am respicias, dubium est.
physiologicus, ‑a, ‑um qui relève des sciences naturelles, de la physique :
Thiofr. Willibr. vita metr. i 433 p. 487 : nam sunt exstructe ‑a ratione (sc. porte somni).
physiologus, ‑i m. FEW viii 412. formes : fisiologus : Catal. biblioth. Ineich. 39. phisiologus : Sigebert. Gembl. Luc. vita 175, 1. Abelard. sic et non p. 110. Gratian. decr. 1, 15, 3, 65. physialogus : Ioh. Abrinc. p. 27. physicien, naturaliste, celui qui traite des sciences de la nature
1
en général, physiologiste (
Voc. Brux. f. 106va : phi‑i dicuntur qui de rerum natura tractant ac disputant.
Ugutio s. v. fisis  : hic phi‑s, qui loquitur de naturis rerum
) : Radbert. part. Virg. 1, 17 : explorando … partum virginitatis eius et uterum pudicitie introducunt acsi peritissimi ‑i callide satis disputatione sua colluvionem vitiorum, in qua concurrunt plurima erroris discrimina.
Angelom. Luxov. cant. col. 579D : ferunt … de nardo ‑i quod principale sit unguentum.
Ioh. Abrinc. p. 27 : tot … diebus secundum ‑alogos humanum corpus intra matris uterum nativitatis die compaginatur.
Ioh. Mant. cant. p. 134, 27 : in umbilico perficitur homo, ut ‑i dicunt.
opposé à philosophus : Thiofr. flor. 3, 3 p. 64, 9 : quod licet ‑i rebus naturalibus, ecclesiastici phylosophi mysticis sacre scripture ascribant intellectibus, nos tamen iccirco id potissimum gestum esse credimus quod tot et tantis patriarche sui compassus laboribus sic geri preordinavit totius nature Conditor et Dominus.
2 spéc., qui s’occupe des mœurs des animaux :
Wrdist. Winwal. p. 241 : columbas … ‑i scribunt ferventissimum in amplexionibus habere desiderium.
Bruno Carthus. psalm. col. 1163C : pelicanus … pullos suos, eo quod eum in faciem percutiunt, a ‑is dicitur interficere.
ib. col. 1407B : corvorum pulli … de rore vivere a ‑is asseruntur
(cf. Hier. in psalm. 146, 156. Cassiod. in psalm. 146, 193). Sigebert. Gembl. Luc. vita 175, 1 : pantera qualis picta coloribus / si vera conscribit phi‑s.
Bernard. Traiect. Theodol. iii 719 p. 103 : de capris … phi‑i aiunt quod frondibus nunquam herba satiantur.
Ioh. Sarisb. policr. vi 1 col. 590C (p. 5 éd. Webb) : tradunt phi‑i quod ex locusta nascitur brucus. Arnulf. Aurel. Ovid. metamorph. vi 8 p. 216 : dicunt ‑i hanc avem (sc. cignum) conviciis esse plenam.
3 d’un livre ou d’un bestiaire, Physiologue :
Abelard. sic et non p. 110 : liber phi‑s ab hereticis conscriptus
(cf. Gratian. decr. 1, 15, 3, 65 p. 39). Access. ad auct. 26 : iste libellus intitulatur Phi‑s … id est naturalis sermo.
Catal. biblioth. Ineich. 39 p. 402, 69 : liber continens in principio martirologium versifice factum et in ultimo fi‑s et alia diversa.
physionomia, ‑e f. v. physiognomia.
physis sive phisis, ‑is f. acc. sg. gr. phisin : Gloss. medic. p. 59, 4. abl. sg. phisi : Galter. Castil. carm. II 15, 22. nature (
Gloss. medic. p. 59, 4 : phisin, id est naturam vel temperantiam.
Papias* f. 176va : phisis grece natura rerum.
Voc. Brux. f. 107va : phisis grece natura.
Osbern. deriv. P cvii 1 : ‑is grece natura latine
) : Carm. Hibern. exul. 3, 4 : est … virtus cunctis credentibus ampla / more fide trino ‑e placere deo.
Chron. Salern. 20 p. 24, 17 : quod logos et phisis, moderansque quod ethica pangit omnia condiderat mentis in arce sua.
Carm. var. III A 8, 34-36 : phisis nostra vetus dente vorante perit / … / phisis nostra rudis vivit in arce crucis.
Bernard. Silv. cosm. ii 14, 180 : membra quibus mundus non indiget, illa necesse est / ‑is in humana conditione daret.
Galter. Castil. Alex. iii 248 : corrupit fortuna ‑im cursuque retorto / substitit unda prior.
id carm. II 15, 22 : nichil habet penitus imperator, nisi / ab eo, qui possidet claves paradisi / ut Petri vicarius, non ex sua phisi.
physodes sive fysodes, ‑is [φυσώδης]
(méd.) qui provoque une dilatation de l’abdomen (en parlant d’une maladie) :
Paul. Aeg. cur. 3, 57 p. 33, 10 : tertia … melancolie species est quam f‑s et ypocondriacum vocant, ex flegmone earum que circa stomachum ypocondriarum consistens, aliquando auras quasdam malas, aliquando … substantie humoris partem transmittentium ad cerebrum.
physonomia, ‑e f. v. physiognomia.
phytacium, ‑i n. v. pittacium.
phytagoricus, ‑a, ‑um v. pythagoricus.
phyto [cf. φύω ?] rechercher, pour expliquer l’étym. de neophytus : Ugutio agiogr. 479 p. 155 : vel componitur (neophytus) a neos et ‑o quod est quero, quasi novus quesitor.
phytonicus, ‑i m. v. pythonicus.
phytonissa, ‑e f. v. pythonissa.
phytos indécl. [cf. πείθω ?] foi, pour expliquer l’étym. de neophytus : Ugutio agiogr. 477 p. 155 : neos … componitur cum ‑s quod est fides, et dicitur neophytus, id est novellus, et rudis fidelis vel nuper renatus.
pi indécl. pi (seizième lettre de l’alphabet grec) :
Odoran. opusc. 4 p. 148 : o, pi, ro, simma…
(cf. Donat. Ortig. gramm. 1 p. 12, 85).
en part., servant de chiffre pour le nombre quatre-vingts :
Odoran. opusc. 4 p. 148 : o brevis lxx, pi lxxx, cupe xc, ro c
pia, ‑e f. [erreur pour πελαργός ?]
(zool.) cigogne :
Papias* f. 173va : ‑a grece, latine dicitur ciconia.
v. pigla ?
piabilis, ‑e
1 expiable :
Papias* f. 173va : ‑e, purgabile.
2
par ext., grand, grave (?) :
Papias* f. 173va : ‑e, … grande
(cf. Lib. gloss. PI 6 p. 442).
piaca, ‑e f. DuC v. pica.
piaclum, ‑i n. v. piaculum.
piacularis, ‑e
1 piaculaire, expiatoire :
Osbern. deriv. p264 : ‑is, pius.
Ugutio s. v. pius  : ‑is, ‑re, quod piat … et ‑is dicitur hostia que offertur pro peccato.
2 qui mérite une expiation (
Papias* f. 173va : ‑a, sacrilega, peccatis plena.
Osbern. deriv. p264 : ‑is, … expiatione dignus.
Ugutio s. v. pius  : ‑is, ‑e, … quod dignum est expiatione
) : Cartul. S. Iacob. Legion. 51 p. 191 (a. 1000) : pro nos etiam et pretio nostro ‑um scelerum, ut … gaudiis perpetuis sine fine mereamur adipisci quo et iuratione confirmamus.
en part., dans l’expr. ‑e flagitium (cf. Greg. M. epist. 10, 2, 1) : Andr. Strum. Ariald. 10 p. 1056, 25 : cum Symone mago se … habere portionem, qui prius commisit hoc ‑e flagitium (cf.
Greg. M. epist. 12, 9, 35. Gratian. decr. C 1, 1, 5 col. 358, 34. Petr. Damian. epist. 40 p. 471, 11 [a. 1052]). Urban. II epist. 272 col. 529B (a. 1088-99) : quia vero ‑e flagitium commisit, qui duabus commatribus velut sororibus nupsit
(cf. Gratian. decr. C 30, 4, 6 col. 1104, 17. Petr. Lomb. sent. 4, 42, 6, 7). Rahew. gesta 3, 9 p. 174, 17 : illud horrendum et execrabile facinus, et -e flagitium … commissum.
Caf. annal. p. 29, 3 : considerate … fratres … tam ‑e flagitium, tam execrabile sacrilegium … attendite.
Steph. Tornac. summa 1, 1 p. 124 : piaculum, sive ‑e flagitium dicitur quod sanguine piandum, id est purgandum est.
Guill. Tyr. hist. rer. transm. i 5, 39 p. 112 : tam ‑e flagicium morte piandum iudicatur
(cf. ib. viii 20, 17-18 p. 412. et xx 30, 26 p. 955). et passim.
3 nom d’une porte de Rome :
Osbern. deriv. P xxiii 11 : dicimus quoque ‑s, pro quadam porta apud Romam
(cf. Paul. Diac. epit. Fest. 212, p. 319 ; Fest. p. 234, 2 : porca).
piaculator, ‑is m. [piaculum] pécheur :
Gloss. synon. Cic. 6 : peccator, facinorosus, impius, delector, scelerosus, nefas, reator, admisor, ‑r.
piaculum, ‑i n. [cf. a. fr. piacle] FEW viii 419. forme piaclum (avec mention de quantité prosodique : Dicuil prim. syll. p. 174 : quadrilibris primam syllabam communem habet et penultimam natura longam, … ‘publico’, ‘‑clum’, ‘salubris’
) : Theodulf. carm. 44, 11 p. 542. Smar. carm. 2, 34 p. 616. Godesc. Sax. carm. F 3, 1 p. 136, 3. Odo Clun. occ. ii 185 p. 20. Flodoard. triumph. Palest. 3, 4 col. 543D. et passim.
Plan
I sacrifice expiatoire, expiation, imposée ou acceptée :
II
par méton., faute grave, assimilée à une souillure de l’âme, que l’on peut et doit expier :
A faute, souillure :
1 en général
2 à l’égard de Dieu
3 acte criminel, crime
4 dans des expr.
B avec mise en valeur de la notion d’expiation :
1 sacrilège
2 faute à expier par le sang
3
(spir.) en parlant du péché originel
I sacrifice expiatoire, expiation, imposée ou acceptée :
Gloss. Augiens. bibl. 972 p. 94 : ‑m, expiamentum sceleris
(cf. ib. 1166, 1 p. 98). Osbern. deriv. P xxiii 10 : ‑m, … sordis ablutio.
Ugutio s. v. pius  : et ‑m quod piat, id est sordis ablutio peccati et culpe piatio, remedium, ut Maria intulit (v. lect. contulit) ‑m, id est vitam, remedium culpe.
Guill. Brit. summa p. 555 : item ‑m dicitur illud quod piat, id est cordis ablutio, peccati et culpe piatio vel remedium.
en part., avec le gén. : Anast. chron. 1 p. 260, 25 : imperatori fautor in magni huius mali ‑o factus est.
Rather. prel. 3, 905 : ‑m maledictionis.
II
par méton., faute grave, assimilée à une souillure de l’âme, que l’on peut et doit expier
A faute, souillure
1 en général (Papias* f. 173va : ‑a, sordes, macule, expiamenta.
Osbern. deriv. P xxiii 10 : ‑m, … sordes.
Guill. Brit. summa p. 555 : ‑m dicitur culpa
) : Erchemb. Cas. Lang. Ben. p. 254, 36 : tam grave ‑m non ageret.
Odo Clun. occ. iv 91 p. 71 : texerat innumeri nubes quos tetra ‑cli.
ib. vii 132 p. 153 : ceu bona multa unum valeant abolere ‑clum.
Guibert. Nov. pign. sanct. 3, 23 p. 138 : in quo namque alicuius ‑i conscientie penetralia metus urget, spes correctionis plurima commanet.
Andr. S. Vict. Ezech. p. 45, 140 : numquid leve ‑m et nullius ponderis nec aliquo puniendum supplicio visum est domui Iuda facere abominationes ?
Ioach. Flor. evang. 3 p. 246, 20 : tam grande ‑m ut propter hoc verbum, a falsis testibus false perlatum, dixerunt eum condempnandum ad mortem.
2 à l’égard de Dieu
a péché (
Gloss. Augiens. bibl. 972 p. 94 : ‑m, peccatum.
Guill. Brit. summa p. 555 : ‑m dicitur … peccatum
) : Theodulf. carm. 44, 11 p. 542 : sunt mihi nunc lacrimis potius deflenda ‑cla, / carmina quam lyrico nempe boanda pede.
Godesc. Sax. carm. F 3, 1 p. 136, 3 : erue servum / valde misellum, / pelle ‑clum, / tolle reatum.
Flodoard. triumph. Palest. 3, 4 col. 543D : turpia que gessi quoque denudabo ‑cla.
Fulc. Meld. nupt. vii 922 : crux cibat et letum, me potat fel et acetum, / sic per inhumanam tua porto ‑a mensam.
Hist. Compost. ii 48, 1 p. 300, 15 : quod profecto ‑m nullatenus a Dei est ecclesia tolerandum.
Nigel. Wirek. mirac. Virg. Mar. 1069 : ut luat ergo patris redimatque ‑a natus, / fit monachus iuvenis tractus amore patris
(cf. ib. 2375). à propos du péché dû à la faiblesse de la chair :
Herig. Ursm. 1, 9 p. 179 : huius cum decadam vellet reparare caducam, / quam non ad lapsum quoddam de carne ‑clum / traxit.
en assoc. avec l’idée de pardon :
Sedul. rect. p. 57 : sic preveniente ‑clo anime fit cara medela.
Dipl. Odon. 25 p. 118, 12 (a. 891) : ut … pro statu regni nostri ac nostris relaxandis ‑is divinam valeant clementiam exorare.
Ioh. Neap. chron. episc. Neap. p. 432, 14 : veniam … ‑rum implorans.
Pass. Christoph. 132, 3 p. 820 : ipse vobis cuncta vestra dimittet ‑a.

b
par ext., possibilité de pécher, peccabilité :
Odo Clun. occ. v 61 p. 96 : ubere virgineo pastus caret omne ‑clo
(cf. ib. vii 238 p. 159).
3 acte criminel, crime (
Gloss. Augiens. bibl. 1166, 2 p. 98 : ‑m, scelus, flagitium.
Guill. Brit. summa p. 555 : ‑m dicitur … scelus, mors
) : Gesta abb. Fontan. 9, 1 p. 104, 23 : sicque deinceps ob ‑i huius facinus manare (sc. liquorem olei) desiit.
Odo Clun. occ. vii 147 p. 154 : turpe sit in fratrum facieque patrare ‑clum.
Gratian. decr. D prol. 1, 10 col. 1160, 30 : si quis necandi infantis ‑m agressus agressave fuerit.
Hildegard. vit. mer. i 108, 1757 p. 61 : quapropter homines, in qualicumque homicidio prevaricatores iustitie existentes, corpora sua, quibus hec acerrima ‑a commiserunt, diris cruciatibus puniant.
Hist. Hier. II 10 p. 558 : huius tam crudelis in collegas patrati ‑i non immemores.
4 dans les expr. : ‑m mundi : Odo Clun. occ. vi 33 p. 120 : sufficit hoc solum mundi purgare ‑clum.
Cartul. S. Bened. Floriac. t. 1 p. 150 (a. 975) : sue passionis, quam pro mundi ‑is pertulit.
Helgaud. Rob. 7 p. 66 : hec eius devotio, hec erat fortis provisio ut, corde mundo et vestitu candido, deus imolaretur pro totius mundi ‑o.
veniale ‑m: Odo Clun. occ. ii 185 p. 20 : spes nam lusit eum, fingens veniale ‑clum.
v.aussi infra IIB3.
B avec mise en valeur de la notion d’expiation
1 sacrilège (
Papias* f. 173va : ‑m dictum quod expiari potest ; commissa sunt enim que erant quoquo ordine expianda
[cf. Isid. etym. v 26, 26]. Voc. Brux. f. 107va : ‑m est peccatum a piando dictum, id est a purgando
[cf. Fest. p. 145]. Osbern. deriv. p260 : ‑m, expiationis peccatum.
Ugutio s. v. pius  : hoc ‑m, culpa, peccatum, scelus, quia piandum sit, unde Eva intulit ‑m, mortem, culpam, peccatum
) : Smar. carm. 2, 34 p. 616 : est ovibus virga gracilis, moderatio iusta / lima ‑cla pians, regna beata parans.
Chron. Mosom. p. 150, 43 : quo facto, post ultionem iniurie et admissionem ‑i, Airannus in sese rediit.
Cartul. S. Petri Arlan. 34 p. 73 (a. 1041) : ‑rum nostrorum honeris pregravationem cupientes expiari flagitia.
Henr. Arist. transl. Plat. Phedo p. 81, 14 : quicumque videbuntur incurabiliter se habere ob magnitudines ‑rum (gr. ἁμάρτημα), sacrilegia multa et magna sive cedes iniustas et exleges plurimas patrantes.
par opp. à peccatum : Papias* f. 167b : item peccatum quod admittitur, ‑m quod admissum expiatur.
2 faute à expier par le sang :
Steph. Tornac. summa 1, 1 p. 124 : ‑m, sive piaculare flagitium dicitur quod sanguine piandum, id est purgandum est, et revera simonia non est minor eis criminibus que penam sanguinis irrogant.
en parlant du sacrifice du Christ :
Bernard. sent. ii, 4 p. 24, 16 : dominum Iesum Christum subire crucis et mortis ignominiam, tria quedam precipua coactione voluntaria compulerunt : filialis et pura obedientia, qua prioris inobedientie ‑m solveretur.
Isaac Stel. serm. I 45, 21 t. 3 p. 98 : ipse moriens pro nobis, expiavit ‑m reatus nostri.
à propos de l’épisode du Veau d’Or :
Iulian. Vizeliac. serm. 23, 411 t. 2 p. 536 : Moyses ille mitissimus omnium pro ‑o vituli aurei multa milia trucidat gladio.
au fig. : Gratian. decr. C 16, 2, 1 col. 786, 22 : et felici mucrone episcopi sacerdotum ‑a resecentur.
3
(spir.) en parlant du péché originel :
Ios. Scot. carm. 6, 32 p. 158 : tu, celeste decus, cito prima ‑cla tulisti, / aurea lux seclis sanctissima, nota, probata, / crux vere veneranda.
dans l’expr. vetus ‑m : Radulf. Glab. Guill. 12 p. 290 : in qua abluti ac renovati a culpa veteris ‑i per salutaris undam baptismatis, sicque induimini prima stola angelice beatitudinis, quam amisistis in transgressione parentum primi incole paradisi.
v.aussi supra IIA4.
piaduria, ‑e f. [orig. inc.] forme peadura : Doc. eccl. Ven. p. 184 (a. 1084). en territoire vénitien, plate-forme d’une saline recevant la récolte de sel en tas (mulons), tasselier, bosse :
Carta a. 1064 (J. C. et J. Hocquet dans Mél. archéol. et hist. Éc. Rome 86 [1974] p. 527) : prenominatas salinas, una cum liddas et virgas et secundas et gemminos et ‑as.
Doc. eccl. Ven. p. 184 (a. 1084) : salinas cum liddis et iurgis et geminis seu peaduris, et portionibus et argere et scamnis.
Carta a. 1157 (Cecchetti, Vita Veneziana, p. 104) : scamni, secunde, lidde, virge, gemine, ‑e et divisiones de argelibus et morariis et saltaria.
Doc. comm. Ven. I 125 p. 125 (a. 1157) : duas nostras salinas et duos nostros barculinos … sunt cum scannis … et geminis et ‑is et divisionibus de arzile
(cf. ib. 220 p. 217 [a. 1170]).
piagerium, ‑i n. et piagium, ‑i n. v. pedagium.
pialcum, ‑i n. v. pyulcus.
piales, ‑is f. v. phiales.
pialticus, ‑a, ‑um [pour *pilaticus ?] qui agit comme (Ponce) Pilate (?) :
Hist. Compost. i 64 p. 102, 25 : factum est quod … invita nupserim cruento ‑o Aragonensi tyranno.
piambo 1. v. pianbo.
piamen, ‑inis n.
1 expiation (
Ioh. Scot. gloss. Prud. 33 p. 33 : ‑a, purgamenta
) : Flodoard. triumph. Palest. 1, 1 col. 494A : dignas solvisse ‑e penas.
Trop. grad. 222, 3b (Anal. hymn. 47) p. 287 (X s.) : dignare, proles, / absolvere delicta / sponse tue / divo ‑e.
Sigebert. Gembl. Theb. iii 499 p. 109 : ne scelus expaveant, scelerisve ‑a querant / tam miseras sanctis penas solvere furoris.
2
par méton., faute (sanctionnée) :
Theod. Amorb. Bened. I 2 p. 351 : creditur enim quod … actum sit ut populus ille … tam clementi ‑um ultione multatus sit.
Vita Desid. Cad. 40 p. 594 : subnixas preces cum satisfactione ‑um inportune atque oportune ingerunt.
Gerard. Ither. Steph. Mur. II D 12, 38 p. 326 : ideo nec cotidiane eleemosyne non deessent, quibus ‑a tergerentur.
pianbo 1. [onom.] forme piambo : Corp. gloss. lat. i p. 93 (v. lect.). crier, en parlant d’un vautour :
Corp. gloss. lat. i p. 93 : vultures ‑ant (v. lect. ‑mbant).
v. pionpo et pulpo.
pianeption n. v. pyaneption.
piantonus, ‑i m. DuC v. plansonus.
piarda, ‑e f. [orig. inc.] DuC escarpement, rive escarpée :
Reg. Placent. 90 p. 199, 1 (a. 1149) : vidi predictum portum currere per medium ‑e Anpoirole et non de subtus.
piares, ‑is f. v. phiales.
[piaster, ‑i m. DuC fautif pour pinaster : Eberh. Beth. grecism. xxv 296.]
piatio, ‑nis f. expiation :
Fulc. Meld. Bland. 184 p. 156 : sic vitium sevum, postquam prius imbibit evum, / ducit ad extremum mors prima ‑o demum.
Sigebert. Gembl. Theb. iii 104 p. 98 : ipse caput belli cadit, apta ‑o belli.
ib. iii 871 p. 119 : post iubilos decima votiva ‑o luna / affligit cunctos.
piator, ‑is m. expiateur, prêtre, sacrificateur :
Voc. Brux. f. 107va : piaculum, … inde ‑r et piatrix, i. saga.
d’où en mauvaise part, criminel :
Eugen. Vulg. syll. 32, 2, 1 : quis prior ille ‑r, / qui cusor in arte fabrina / variavit in igne figuras, / cudens gladii male formas ?
en bonne part, purificateur (en parlant du Saint Esprit) :
Corp. trop. vii p. 85, 18 I : clemens purgator, hominum paraclite ‑r.
piatrix, ‑cis f. expiatrice, prêtresse (
Voc. Brux. f. 107va : piaculum, … inde piator et ‑x, i. saga
[cf. Fest. p. 213]) : Ekkeh. IV pict. Mog. 747 : sordida peccatrix, scelerum lacrimosa ‑x, / flendo pedes Domini aspersit, de crineque tersit.
en parlant de la Vierge :
Fulc. Meld. nupt. vi 233 : mundi salvatrix, culpe salveto ‑x, / salvetoque datrix venie, generis reparatrix.
ib. vii 603 : culmine culparum pavefacta Maria suarum, / femina peccatrix, que post peccata ‑x.
piatus, -a, -um v. 2. pio.
pibliotheca, ‑e f. v. bibliotheca.
1. pica, ‑e f. DuC ; FEW viii 420 (cf. J. André, Onomatopées et noms d’oiseaux en latin dans Bulletin de la Société de Linguistique de Paris 61 [1966] p. 151-152). formes : piaca : DuC. picta (pour expliquer le nom de Poitiers) :
Ioh. Sarisb. policr. i 13, 90 p. 64.
I pie, agace
A en général (Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 29 : ‑a, agu.
Papias* f. 173va : ‑a, aiacia.
Voc. Brux. f. 106vb : ‑a, avis
) : Mythogr. I i85, 10 p. 37 : Pierides victe in ‑as sunt transfigurate.
Amarc. serm. 4, 222 p. 194 : si pavo placet et distinctis picus in alis, / cur ‑m renuis ?
Fulch. hist. Hier. iii 48 p. 777 : nunquam in Palestina vidi … in volucribus ‑m sive curucam.
Adelard. Bath. eod. et div. 6 : ut velut ‑a ‑e alter alteri oculos effodiat.
Dan. Beccl. Urb. Magn. 2211 p. 73 : ‑a, monedula grusque, ciconia cum philomena, / nulla cubata domo volucris pergens sit in aula.
Hist. sept. sap. 2 p. 6, 26 : emit unam avem que vulgo vocatur ‑a.

en part., comme étymologie de Poitiers :
Ioh. Sarisb. policr. i 13, 90 p. 64 : avis picta urbi Pictavorum contulit nomen, levitatem gentis colore et voce prefigurans.
B caractérisée par
1 son plumage blanc et noir :
Bernard. Silv. cosm. i 3, 470 p. 116 : ‑aque, quam dubiam pingit uterque color.
Serlo Wilt. carm. app. 2 A 4 p. 138 : est nivis atque picis albedo nigredoque ‑is.
Matth. Vindoc. ars vers. i 111, 137 p. 124 : materiam logici conflictus ‑a propinans, / nescio quo medio menbra colore tegit.
Alan. Ins. planct. nat. ii 170 p. 815 : ‑a, dubio picturata colore, curam logices perhennabat insompnem.
en assoc. avec gaius, geai :
Guido Basoch. epist. 23 p. 99, 20 : gaius hic resonat, a quo sua dicitur edes, / et iuxta quosdam ‑a colore duplex.
2 sa voix (aux résonances humaines) (
Papias* f. 173va : ‑e dicte quasi petrice [pour poetrice], quod verba in discrimine vocis exprimant, que etsi linguas in sermone nesciunt explicare, sonum tamen humane vocis imitantur
[cf. Isid. etym. xii 7, 46. Ugutio s. v. poio ]) : Theodulf. carm. 27, 3 p. 490 : nunc fallax simulat hominis rea ‑a loquelam, / despiciens volucres.
Hraban. univ. viii 6 col. 241B : alie (sc. aves) verba et voces hominum imitantur, ut psittacus et ‑a.
Egbert. Leod. rat. 1, 64 p. 16 : famina nostra docet ‑m esuries imitari.
Ioh. Sarisb. metal. i 4, 60 p. 19 : si ‑m humana conantem verba velit homini coequare.
Petr. Cantor sacram. 3, 2, 352, 46 p. 467 : si ipsa vox in se habet hanc virtutem, quare prolata a dormiente vel a ‑a non prodest alicui ?
ib. 354, 29 p. 501 : sicut puella docet gabionem vel ‑m loqui.
Andr. Capell. amor. i, 6 D 171 p. 88 : magisque placent ab homine verba prolata quam a ‑a loquente.
Egid. Corbol. iera. p. 379, 8 : non melior ‑a, que saltem voce fideli / verba refert, quorum sensus perpendere nescit.
3 son bavardage :
Theod. S. Trud. (?) quid virt. 67, 573 : tendit cum pico ‑a loquax vario.
Guibert. Nov. pign. sanct. 1, 401 p. 98 : ut … corvos ac ‑as importuna garrulitate precedant.
Ioh. Alt. Arch. ix 21, p. 282 : ‑a salutatrix.

au fig., pour qualifier le discours d’un poète satirique, chant :
Gozech. Alban. p. 987, 1 : non enim augusta sprevit Roma Arpinatis Tullii declamantem tubam, aut Mantuani Maronis musam, nec displicuit ei Venusina Flacci lira, aut poetrida Persii ‑a.
II geai des chênes :
Papias* f. 173va : ‑a, gaia.
2. pica, ‑e f. [picus ; cf. fr. pic, pique] DuC hoyau, pic, pique :
Lamb. Ard. hist. Ghisn. 152 p. 640, 42 : ligoniste cum ligonibus, picatores cum ‑is, malleatores cum malleis.
picagium, ‑i n. [3. pico] DuC en territoire anglo-normand, taxe sur l’installation d’un étal (planté en terre) dans les marchés :
Carta a. 1156 (Brit. Borough Charters p. 182) : quieti sint de theloneo et passagio et ‑o.
picardum, ‑i n., picarium, ‑i n. et picarius, ‑i m. v. bicarium.
picator, ‑is m. [2. pica ; cf. a. fr. piqueteur] DuC ouvrier travaillant au pic, pionnier, terrassier :
Lamb. Ard. hist. Ghisn. 152 p. 640, 42 : hic et fossarii cum fossoriis, ligoniste cum ligonibus, ‑es cum picis, malleatores cum malleis.
picatorium, ‑i n. v. piscatorium.
1. picatus, ‑a, ‑um (à propos d’un vase) aux pieds de sphinx :
Osbern. deriv. p160 : persillum, vas ‑um
(cf. Fest. p. 217 [et p. 206]. Paul. Diac. epit. Festi p. 321).
2. picatus, ‑a, ‑um v. 2. pico et 3. pico.
piccarium, ‑i n. ou piccarius, ‑i m. v. bicarium.
piccarusulus, ‑i m. [picus et russulus ; cf. ital. picchio rosso menori]
(zool.) petite épeiche, épeichette, picasson :
Dancus Rex 17, 9 p. 88 : frexones, ‑i, et carnes grandium animalium.
piccatura, ‑e f. [3. pico ; cf. anc. esp. picadura] (dans la péninsule ibérique) portion de nourriture (?) :
Doc. Sabbat. 76 p. 39 (a. 1178) : et vos debetis habere … minam unam pro vianda et farinacium ‑e.
piccia, ‑e f. v. pecia.
piccinus, ‑a, ‑um v. picinus.
picciolillus, ‑a, ‑um [cf. lat. pictulus] très petit :
Cod. Cavens. vii 1220 p. 275, 28 (a. 1056) : antifanaria dua plenaria … manuale anni circulum gestarum minore, quod est ‑um orale, et planeta, et ammictum, sindones due, cortina una, tiribulu ereum.
picciolum, ‑i n. v. 1. peciolum : Mon. hist. Neap. i p. 84, 25 (a. 960). Annal. Camald. i p. 119 (a. 992).
picciolus, ‑a, ‑um v. pictulus.
piccius, ‑i m. [cf. ital. pezzo] ici formes neutr. : peczum : Cod. Cavens. vi 1023 n° p. 237, 15 (a. 1043). piceum : Voc. Brux. f. 107a. sapin pesse, épicéa (
Voc. Brux. f. 107a : piceum est arbor dicta a pice quam sudat
) : Cod. Cavens. vi 1023 n° p. 237, 15 (a. 1043) : quarta pecia (sc. de terra) que dicitur a lu peczum.
v. picea et pititium.
picculus, ‑a, ‑um v. pictulus.
[piccus, ‑a, ‑um fautif pour piceus : Paulin. Aquil. carm. 1, 97 s.v. piceus 3. Folcard. Bertin. p. 613 : ‑a nigredine tinxit horrentia.]
picea, ‑e f. [cf. ital. pezzo] DuC ; FEW viii 426. sapin pesse, épicéa (
Papias* f. 173va : ‑a, arbor dicta quod desudet picem, ‑a genus arboris, a pice dicitur, primam corripit Virgilius
[cf. Verg. georg. ii 257]. Osbern. deriv. P xcv 1 : ‑a, … quedam arbor unde pix efficitur
) : Hraban. univ. xix 6 col. 516B : pinus arbor ‑a ab acumine foliorum vocata, pinum enim antiqui acutum nominabant ; pinum autem aliam pitin, aliam Greci peuken vocant, quam nos ‑m dicimus, eo quod desudet picem, nam et specie differunt.
(cf. Isid. etym. xvii 7, 31). spir. ib. xix 6 col. 516C : potest autem timor gehenne per pinum et ‑m significari.
v.aussi peuce et piccius.
piceatus, ‑a, ‑um v. piceo.
piceo 1. [pix] noircir (à la poix), empoisser :
Ecbas. capt. 320 p. 68 : frustratur multum, ‑t qui vas ad aquatum.
part. passé piceatus, ‑a, ‑um employé adjt : Petr. Bles. epist. I 14 col. 47C (s.d.) : vinum … turbidum, unctuosum, rancidum, ‑um et vapidum.
picerna, ‑e f. DuC v. pincerna.
picernarius, ‑i m. v. pincernarius.
picetus, ‑a, ‑um [picea] planté d’épicéas :
Cod. Crem. 26 p. 54 (a. 1019) : silvis castaneis … et ‑is tam in monte quamque et in plano.
ib. : silvis castaneis, roboreis, favetis et ‑is, olivetis in monte et in plano.
piceum, ‑i n. v. piccius.
piceus, ‑a, ‑um FEW viii 427.
1 de poix, poisseux :
Syrus Maiol. A 1, 10 p. 196, 39 : o mirum, ‑as quemquam contingere sordes, nec pice fedari.
à propos du feu grégeois :
Gilo hist. Hier. iv 164 p. 206 : Grecorum ‑os ignes rotat insuper illa, / et volat ante viros fetens et nigra favilla.
2 noir (comme la poix)
a obscur, ténébreux (
Osbern. deriv. p299 : ‑us, obscurus, tenebrosus, nubilus, caliginosus.
ib. p568 : ‑us, niger, obscurus
) : Gerard. Mores. delib. p. 281 : omnis enim lux in sui presentia et ad suam comparationem non lux, sed nebula ‑a et fumus densissimus.
Cartul. Clun. 3452 t. 4 p. 562 (a. 1073) : ‑a tunica circumtectus.
Hildegard. vit. mer. v 7, 135 p. 224 : ipsa arbor stabat … cuius fructus ‑a et sulphurea poma fuerunt.
Ios. Iscan. bell. Troian. i 507 p. 96 : surgentia passim / exalant ‑as incensa piralia flammas.

b souvent à propos du ciel, en part. dans les expr. : ‑a nubes : Gaufrid. Rem. somn. Odon. 64 : nox obducta tenebris / sordet ubi ‑a nube perempta latet.
Odo Morim. anal. prol. 16, 45 p. 24 : suspensus et invius aer … ‑as imbriferasque densatur in nubes. ‑
a umbra : Abbo Sangerm. bell. Paris. i 148 p. 32 : succedit et umbris / scilicet arcs ‑is hora veluti diuturna.
Radulf. Cadom. gesta Tancr. 89 p. 669 : ergo dies, ‑as fulgens conversus in umbras, / fortes debilitat, confortat debile vulgus.

c au fig.
α violent :
Ecbas. capt. 307 p. 89 : adversus mitem, ‑um postpone furorem.

β funeste :
Carm. de Thom. Becket p. 81 : pax est ea ‑a sono pacta solo.
3
(spir.) en rapport avec l’Enfer, noir, funeste, terrible :
Paulin. Aquil. carm. 1, 97 p. 94 : ‑i (picci
éd. MGH, Poet. I p. 129) petit ima profundi. Dhuoda lib. man. x, 2, 13 p. 344 : pigeat ne tibi tantarum (sc. curarum) / premia accipere, et ‑i fomitis / despice piras.
Abbo Sangerm. bell. Paris. i 474 p. 52 : amenti rabie confunditur atrox / curribus Eumenidum ‑is artatus ab almo, / morsque sequens miserum perdit.
Cartul. Celanov. I 429, 28 p. 590 (a. 907) : et in perpetuo cum transgressoribus ‑a obtineat gehenna.
Theob. Vern. Theoph. 2, 7, 52 p. 489 : sic ‑um, sic tartareum dum vivitur esse.
dans l’expr. ‑um flumen : Otloh. vis. p. 98, 16 : igneum ‑umque flumen bulliens et ardens.
Alber. Settefr. visio 17 p. 199 : vidi flumen magnum de inferno procedere, ardens atque ‑um.
en part., avec pena : Cartul. S. Emil. Cocul. 36 p. 45 (a. 945) : ‑am non evadat inferni penam, set cum Iuda in inferno luat gehennam.
Cartul. S. Petri Arlan. 31 p. 69 (a. 1038) : vivensque a fronte careat lucernis, postque ‑a baratrique pena sit mancipandus.
Doc. Port. part. 22 p. 19 (a. 1101) : in Tartara ubi Iudas ‑as portat incendii penas
(cf. ib. 131 p. 116 [a. 1103]. Lib. fid. Brac. 1, 165 p. 194 [a. 1101]).
picheria, ‑e f. v. piscaria s.v. piscarius III.
picherium, ‑e n. et picherius, ‑i m. v. bicarium.
pichirteus, ‑i m. [cf. lat. hirudo ?] sangsue (?) :
Constant. Afric. theor. viii 26 p. 39vb : mordentia (sc. animalia) sunt … tyrie sitientes et glandose, vel in aqua profundantes se et he que dicuntur ‑os, et que osseos et cornute.
pichoisius, ‑i m. et pichosius, ‑i m. v. picoisus.
pichria, ‑e f. v. picria.
picialis, -is f. et piciasis, -is f. v. pityriasis.
picicariolum, ‑i n. [orig. inc. ; cf. ital. pizzicare] formes : picigarolum : Rog. Salern. chirurg. i 5 183 p. 160 (v. lect.). ib. i 28, 534 p. 171 (v. lect.). picticariolum : Chirurg. Bamberg. 1, 40 p. 109 (v. lect.). pictichanolum : Chirurg. Bamberg. 1, 40 p. 109. piscanolum : Rog. Salern. chirurg. i 5, 183 p. 160 (v. lect.). piscariolum : Coll. Salern. ii p. 511, 24. piscecariolum : Coll. Salern. ii p. 516, 23. pizicariolum : Rog. Salern. chirurg. i 28, 534 p. 171 (v. lect.). pincette (chirurgicale) :
Chirurg. Bamberg. 1, 40 p. 109 : et si quidem non fortiter adheserit (fructula ossuum), pictichanolis (v. lect. picticariolis) extrahi precipimus.
Rog. Salern. chirurg. i 5, 183 p. 160 : os, vel aliud quod est abstrahendum, con ‑is (v. lect. piscanolis
et picigarolo) ilico abstrahas (cf. Coll. Salern. ii p. 516, 23). Coll. Salern. ii p. 511, 24 : considera ne aliquid super duram matrem ceciderit, quod si sic, cum piscariolo removendum est.
spéc., pince à épiler :
Rog. Salern. chirurg. i 28, 534 p. 171 : si pili in palpebris preter naturam continentur…, primo fricentur palpebre interius foliis paritarie, et cum sanguis exierit … con ‑is (v. lect. pizicariolis
et picigarolis) retortis pili radicitus evellantur.
piciculus, ‑i m. v. pisciculus.
picigarolum, ‑i n. v. picicariolum.
picilingua, ‑e f. v. picolingua.
picinus, ‑a, ‑um forme piccinus : Coll. Salern. iii p. 307. poisseux, de poix :
Ioh. Ven. chron. p. 25, 31 : propinquas domos … igne mixto ‑o fomento accendere studuerunt.
Coll. Salern. iii p. 307 : piccina resina alnete.
piciola, ‑e f. v. peciola.
piciolum, ‑i n. v. 1. peciolum.
piciuta, ‑e f. DuC v. pituita.
piclingua, ‑e f. v. picolingua.
picmentarium, -i n. v. pigmentarium s.v. pigmentarius III.
picmentum, -i n. v. pigmentum.
picmentura, -e f. v. pigmentura.
1. piço, ‑nis m. [pensio ; cf. ital. pigione] (dans la péninsule italienne)
a location :
Cartul. S. Mar. Vall. Pont. 40, 5 t. 1 p. 80 (a. 1118) : do, trado atque transacto in ‑e tibi Girardino … omnia que habemus in pertinentiis de laco.
ib. 40, 18 t. 1 p. 81 (a. 1118) : et post pene solutionem ista carta ‑is et cunta que in ea leguntur firma permaneat omni tenpore.

b loyer :
Cartul. S. Mar. Vall. Pont. 40, 13 t. 1 p. 80 (a. 1118) : debes nobis et conventu nostro omni anno xii denarios et xii thincas de ‑e.
v.aussi pensio.
2. pico 1. FEW viii 425. poisser, enduire de poix (
Voc. Brux. f. 107va : ‑re, pice aliquid linire.
Osbern. deriv. P xcv 4 : ‑o, … pice aliquid linire
) : Mappe clav. 102 p. 209 : si fabricam in aqua necesse fuerit erigere, facis arcam triangulam, et ‑as eam foris cum sepo et pice.
Bernard. Traiect. Theodol. iii, 23 p. 76 : sincera ergo vasa incrustare volentes, et in udo ‑ntes.
part. passé picatus, ‑a, ‑um
a
au propre, enduit de poix :
Hincm. Rem. annal. Bertin. a. 877 p. 217, 10 : quem pro fetore non valentes portare, miserunt eum in tonna interius exteriusque ‑a, quam coriis involverunt.
Antidot. Bamb. 51 p. 35 : et qui remanit vinu simul in mortario mittis in vaso ‑o.

b
au fig., en mauvaise part (?) :
Radulf. Niger moral. reg. p. 250 : legis periti, vel potius ‑i legibus surrexit ordo legis peritorum, vel potius legis ‑orum.
3. pico 1. [onom. ; cf. lat. picus] DuC ; FEW viii 450. piquer
1 du bec, picorer :
Odo Cerit. fab. p. 209 : invenit vermiculum et ‑vit super illum ut comederet.
2 (
archit.) piquer, tailler :
Guill. Cas. reg. 1415 t. 2 p. 119 : promittit … levare domum … et ‑are columpnam et facere usque ad lixare et capitellos et columpnellos.
en part., dans l’expr. opera ‑ta : Guill. Cas. reg. 1415 t. 2 p. 120 : promittit … et facere murum de opera ‑a.
picoissus, ‑i m. v. picoisus.
picoisus, ‑i m. [cf. a. fr. picois, fr. piquois] formes : pichoisius : Rotul. pip. Henr. II B p. 103 (a. 1172). pichosius : Rotul. pip. Henr. II B p. 88 (a. 1179). picoissus : Rotul. scacc. Norm. (Mém. Soc. Antiqu. Normandie 15) t. 2 p. 49B (a. 1198). picoius : Rotul. pip. Henr. II A p. 100 (a. 1156). picosius : Rotul. pip. Henr. II A p. 168 (a. 1157). picous : Rotul. pip. Henr. II B p. 8 (a. 1163). Rotul. scacc. Norm. t. 1 p. 155 (a. 1195). pikoisius : Rotul. pip. Richard. I B p. 68 (a. 1194). pikosius : Rotul. pip. Henr. II B p. 118 (a. 1186). (en territoire anglo-normand) pic, pioche :
Rotul. pip. Henr. II A p. 100 (a. 1156-57) : pro picoiis et frumento et furnis ferreis xiilib. et xiiii den.
ib. p. 168 (a. 1157) : in picosiis xiii sol. et v den.
Rotul. pip. Henr. II B p. 8 (a. 1163) : pro picois et numis.
ib. p. 197 (a. 1166-67) : et pro cc ‑is xxiii sol. et ix den.
ib. p. 103 (a. 1172) : et sol. c et xl beschiis et totidem pichoisiis.
ib. p. 88 (a. 1179) : pro xx pichosiis et predictam operationem.
ib. p. 118 (a. 1186) : pro xx pikosiis et xx hoiis.
Rotul. pip. Richard. I B p. 68 (a. 1194) : pro lx pikoisiis, et xl howis, et l trublis … xlv sol. et ii den. per idem breve.
Rotul. scacc. Norm. t. 1 p. 155 (a. 1195) : pro petrariis et cordis et balistariis et quarellis et picois emendis et portandis … xxxvi lib. vi sol. vii den. per idem breve.
ib. t. 2 p. 303 (a. 1198) : pro i mille ferri emptis ad faciendum ‑os et eisdem cum alia munitione portandis…, xxvii lib. viii sol. per breve regis.
ib. (Mém. Soc. Antiqu. Normandie 15) t. 2 p. 49B (a. 1198) : pro caseis et sale et mola et picoissis et esperduitis ferri ii marc. i den. et obol. per idem breve.
picoius, ‑i m. v. picoisus.
picolingua, ‑e f. [3. pico et lingua ? ; cf. ital. pizzicalingua] formes : bislingua : Antidot. Glasg. p. 126. picilingua : Recept. Sangall. I 84. piclingua : Antidot. Glasg. p. 132, 44. pislingua : Recept. Sangall. I 187.
(bot.) persicaire :
Antidot. Glasg. p. 126 : calamu, quinquefolia, bislingua.
ib. p. 132, 44 : coriandro manipulu i, rupta manipulu i, piclingua manipulu i, cimas de fraxino manipulu i.
Recept. Sangall. I 84 : picilingua teris.
ib. 181 : ‑a similiter, gamandrea similiter.
ib. 187 : sprintilla, ratilia, pislingua, agrimonia … de unaquaque fasciculos ii.
picosius, ‑i m. v. picoisus.
picosus, ‑a, ‑um [1. pica] (bavard) comme une pie :
Dan. Beccl. Urb. Magn. 2255 p. 74 : non sit causatrix, non sit ‑a locutrix.
picota, ‑e f. [picotus ?] (dans la péninsule ibérique) pilori :
Cartul. S. Mar. Conim. 576 p. 771, 22 (a. 1145) : et suspendatur in illo tormento, quod vulgo dicitur ‑a.
ib. l. 32 : v solidos componat et in ‑a suspendatur.
picotus, ‑i m. [2. picus ?] (dans la péninsule ibérique) sommet, servant de repère topographique :
Doc. Port. part. 260 p. 232 (a. 1107) : et vai per illa karraria super illo ‑o.
Doc. Port. reg. 1, 67 p. 83 (a. 1124) : et venit ad illum counium, et inde ad illum ‑um, et inde ad saxum parvum.
v. pigatum.
picous, ‑i m. v. picoisus.
picra, ‑e f. forme pigra : Antidot. Augiens. p. 44, 33. Antidot. Berol. p. 69, 28. Antidot. Glasg. p. 109, 33. Petr. Damian. carm. A 63 p. 65. Salern. comp. p. 514, 13. Maurus urin. II p. 9. Ugutio s. v. gera . remède, caractérisé par son amertume (
Aelfr. (?) angl. sax. voc. p. 20 : ‑a, biter-wyrt-drenc.
Papias* f. 173vb : ‑a medicina est, interpretatur amara, quia gustus eius amarus est, convenienter quia amaritudo morbi amaritudine solvi solet.
Ugutio s. v. gera  : est enim ‑gra optima medicina
) : Antidot. Augiens. p. 44, 33 : antidotum ‑gra magna
(cf. Antidot. Berol. p. 69, 28. Antidot. Glasg. p. 109, 33). Petr. Damian. carm. A 63 p. 65 : his (sc. morti et aloe) quoque tu parilem ‑gra sortiris acrorem.
Salern. comp. p. 514, 13 : intrinsecus recepta proficiunt, ut pilule de quinque generibus mirobalanarum et pilule auree et ‑gra (sc. hierapigra éd.) Constantini.
Maurus urin. II p. 9 : accipiat ‑gram vel benedictam, simplicem vel blancam.
v. ierapigra. v.aussi picron.
picria indécl. sive picrium, ‑i n. [πικρία] DuC ici forme pichria. amertume, adversité :
Fritheg. Wilfr. 457 p. 23 : non igitur ceptum dissolvit dexia votum, / pichria (glosé iras) neve tulit, seu dissologia (glosé bifaria locutio) rupit.
picridia, ‑e f. ici formes : pigreda : Lib. gloss. PI 88 p. 443. pigrida : Papias* f. 174a. pigridia : Voc. Brux. f. 106vb.
(bot.) laitue amère (cf. Vet. Lat. exod. 12, 8) : Papias* f. 174a : pigride, quasi lactuce (cf.
Lib. gloss. PI 88 p. 443). Voc. Brux. f. 106vb : pigridie dicuntur lactuce agrestes.
picrium, ‑i n. v. picria.
picrocholus, ‑a, ‑um en proie à la bile noire, picrochole :
Alfan. premn. phys. 2, 50 p. 36, 1 : sic quidam naturaliter existentes ‑i, hoc est constantes amaris choleribus, irascibiles sunt.
picron, ‑i n. [πικρός] FEW viii 474. remède, caractérisé par son amertume :
Paul. Aegin. cur. p. 115, 16 : ex aloe ‑on accipientes.
v. picra.
1. picta, ‑e f. [pingo] tunique unie, sans motif :
Osbern. deriv. p443 : ‑a, tunica sine pictura.
2. picta, ‑e f. [cf. a. prov. picta] DuC monnaie des comtes de Poitou, picte, équivalant à un quart de denier :
Consuet. Mont. Mor. 3 p. 12 : quinque vellera (sc. lane) dabunt denarium, sex similiter, septem quinque ‑s.
v. pictavina s.v. pictavinus III.
3. picta, ‑e f. v. 1. pica.
4. picta, ‑e m. v. pycta.
pictaciatus, ‑a, ‑um v. pittaciatus.
pictaciolum, ‑i n. DuC v. pittaciolum.
pictacium, ‑i n. v. pittacium.
pictaciuncula, ‑e f. v. pittaciuncula.
pictancia, ‑e f. et pictantia, ‑e f. v. pitantia.
pictantiarius, ‑i m. v. pitantiarius.
pictareum, ‑i n. v. bicarium.
pictatiatus, ‑a, ‑um DuC v. pittaciatus.
pictatio, ‑nis f. [pittacium ; cf. esp. pedazo] billet :
Greg. V epist. 9, 4 col. 914A (a. 997) : si quis … ‑em promittere … tentaverit.
v.aussi pittacium.
pictatium, ‑i n. DuC v. pittacium.
pictatiuncula, ‑e f. v. pittaciuncula.
pictatorius, ‑a, ‑um [cf. pictorius ?] DuC ici à propos d’ex-voto, peint (?) :
Ermenr. Sual. 8 p. 160, 1 : sanatus est homo, quod quidem tabule ‑e ibidem pendentes (v. lect. petitorie ibidem pendentie) testantur.
v. pictorius.
pictavensis et pictaviensis, ‑e DuC forme pictaventis : Cartul. Sord. 69 p. 56 (c. 1110). du Poitou, de Poitiers, poitevin, en parlant de monnaie :
Cartul. Vindoc. 118 t. 1 p. 213 (a. 1058) : nominavimus centum solidos ‑ienses.
Gaufrid. Vindoc. epist. 136 p. 286 (a. 1112) : abbati Angeriacensi, ut dicitur, promisistis quod, si trecentos ‑iensium masculorum vobis daret, Rainaldum Chesnelli deponeretis.
v. pictavinus.
pictaventis, ‑e et pictaviensis, ‑e DuC v. pictavensis.
pictavina, ‑e f. DuC v. s.v. pictavinus III.
pictavinagium, ‑i n. [pictavinus] DuC taxe, en monnaie du Poitou :
Carta a. 1163 (DuC) : sal quoque … nullum estimagium vel ‑m, nullamque prorsus costumam reddat.
pictavinus, ‑a, ‑um [Pictavia] DuC
I (adj.) du Poitou, de Poitiers, poitevin, en parlant
A de monnaie :
Carta a. 1058 (DuC) : ccc solidos ‑os veteres
(cf. ib. a. 1105). Cartul. Vindoc. 155 t. 1 p. 269 (a. 1062) : emerunt … cum omnibus ad illam (sc. ecclesiam) pertinentibus xx et vii libris denariorum ‑orum.
Cartul. Bean. 424 p. 171 (a. 1083-98) : centum solidos ‑os.
v. pictavensis.
B des disciples de Pierre de Poitiers :
Galter. S. Vict. labyr. Francie p. 293, 30 : cum premissis ergo hereticis, et isti lumbardini sive ‑i heretici … cum libris suis damnantur.
II subst. pictavinus, ‑i m. monnaie du Poitou :
Cartul. prep. Mal. 20 p. 20 (a. 1063-92) : debet illi dare tantum de cera ut valeat ‑um unum.
Raym. Pod. hist. 16 p. 278 : erat hec nostra moneta : ‑i, Cartenses, Manses, Luccenses, Valanzani, Melgorienses et duo Pogesi pro uno istorum.
Caf. annal. p. 14, 42 : aliud vero quod remansit inter viros octo milia diviserunt, et unicuique per partem solidos xlviii de ‑is (pictaumis
éd. Muratori, R.I.S. 6 col. 253), et libras ii piperis dederunt. Cartul. Carrof. p. 163 (a. 1150-77) : siquis iniuste redditus den. peage retinuerit, duodecim solidos et sex den. ‑orum.
v. pictavina infra III.
III subst. pictavina, ‑e f. DuC monnaie du Poitou :
Cartul. castr. Ledi 90 p. 58 (XII s.) : et tortellum de pistore, de suo sextario coquendo, v ‑s.
Consuet. Mont. Mor. 1 p. 12 : de centenario allecium datur teloneum i ‑a, de minus nichil.
v. 1. picta et pictavinus supra II.
[pictaumus, ‑i m. DuC fautif pour pictavinus : Caf. annal. s.v. pictavinus II.]
pictes, ‑e m. v. pycta.
picticariolum, ‑i n. et pictichanolum, ‑i n. v. picicariolum.
pictile, ‑is n. v. s.v. pictilis B.
pictilis, ‑e
A (adj.) dans l’expr. acu -is, brodé (à l’aiguille) :
Cartul. Parm. 1, 9 p. 52 (a. 913) : terciam (sc. cortinam) acu ‑em cum serico imaginatam.
Ioh. Neap. chron. episc. Neap. 63 p. 434, 14 : martyrium sancti Ianuarii eiusque sociorum acu ‑i opere digessit.